Дипломдық ЖҰмыс мамандығы: 6В01707- Қазақ тілі мен әдебиеті (мамандық атауы және шифры) Көкшетау, 2024
ІІ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТАБИҒАТ ҚҰБЫЛЫСТАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
жүктеу/скачать 64,2 Kb.
|
Қазақ поэзиясындағы табиғат құбылыстарының берілуі
| ІІ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТАБИҒАТ ҚҰБЫЛЫСТАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Қазақ тіліндегі табиғат атауларының жасалу ерекшеліктері Атау дегеніміз-белгілі бір объектінің, ұғымның, құбылыстың мәнін, табиғи формасын мағыналық бейнелеу. Әлімсақтың табиғат әлемінде өмір сүрген қазақ халқы табиғатынан зиялы, дүниетанымы мен ойы өте сезімтал, әр заттың сыртқы пішіні мен ішкі болмысын үйлестіре білген, өз болмысына лайықты атау тапқан. Қоршаған орта мен атмосфералық құбылыстардың әсерінен басқа, ол өзінің бірде-бір өзгерісін жоғалтқан жоқ, бірақ жаңа пошталық мәнге сәйкес өзінің бастапқы атауларын қайта жандандырды. Осылайша, әртүрлі көріністердегі негізгісі ондаған есімдерді алды. Мысалы, біздің зерттеу тақырыбымыз бойынша табиғи құбылыстағы кәдімгі желдің ғана (халық одан да көп білетін шығар) бір-бірін қайталамайтын елуден астам есімі бар. Бұл, бір жағынан, қазақ халқының табиғат құбылыстарының сырын жазусыз-ақ білу қабілетін, ойлау жылдамдығын, түйіндемесін, екінші жағынан, адам санының бірдей болуын білдіреді. Қазіргі қазақ тілінде біз осы табиғи құбылыстың атауларын тұрақты тіркестердің бөлігі ретінде қарастырамыз. Яғни, тіліміздегі табиғат құбылыстарын бейнелейтін тұрақты тіркестер. Кез келген төңірегі бірқатар әртүрлі құбылыстар адаммен тікелей байланысты болғандықтан, бұл құбылыстар туралы адамның санасында материалдық ұғым пайда болатыны да белгілі. Қазақ тілі тірі жанға тән кез келген іс-әрекетті, мінез-құлық пен қимылды суреттеу мен бейнелеуде лингвистикалық бейнелі образ жасайтын сөз тіркестері мен сөз тіркестерін дұрыс қолдана білді. Сол сияқты, табиғи құбылыстардың бірі болып табылатын жауын-шашынның, нөсердің түрлерін суреттеу кезінде ол бейнелі экспрессивті және эмоционалды тіркестерді қолдана білді. Жауын-шашынның орналасуы мен қозғалысына қарай табиғатына қарай оны басқаша атаған, атау берген. Жауын-шашынның түрлері ақ жаңбыр, нөсер, мезгіл-мезгіл жауатын жаңбыр сияқты түрлердің болуымен де ерекшеленеді. Мысалы: Мұхтар Шахановтың "Эверестке өрмелеу" өлеңдер жинағына енген "Жароков Көшесіндегі кездесу" поэмасында: Қара сақал қара бұлтты қастар, Қара душ құйылды-ай шелекте болды[37.59]. Сонымен қатар, жаңбырдың қарқындылығы мен көлеміне байланысты тілімізде идиомалар кездеседі, мысалы, аспан тесілгендей төгілді, яғни жаңбыр үздіксіз, күшті екпінмен жауды дейміз. Сонымен қатар, біздің тілімізде кездесетін күн жайлатының фразеологизмдері кейде қарапайым тілде жайлау, жайш деп аталады. И.Кеңесбаевтың айтуынша, ертеде құрғақшылық басылған кезде адамдар сиқырды жаңбыр жаудыру үшін, яғни күнді қолмен жаудыру үшін қолданған деген ескі нанымға байланысты. [38.291]. Ал, Р.Сыздықтың айтуынша, бұл көне сөз. ол азғыру, дуэль ұғымында Қолданылады, Сиқыршы адамның сиқырмен жаңбырға,желге, дауылға шақы Қорытындылай келе, табиғат құбылыстарын бейнелейтін фразеологизмдер біздің тілімізде көп қолданыс тапты. Олардың әрқайсысының қызметі ерекше. Табиғаттың әдемі және әдемі бейнесін жасай отырып, оның атаулары табиғат құбылыстарына берілген туындының арқасында шығарманың көркемдігін арттырады. Табиғат құбылыстарына байланысты табиғат атауларын төрт үлкен топқа, оның ішінде жауын-шашынға байланысты атауларды бөлетін болсақ, оларды қайтадан екі топқа бөлеміз-жаңбыр мен қарға байланысты фразеологизмдер. Егер біз жаңбырға байланысты он үш фразеологизмге тоқталатын болсақ, онда қарға байланысты он сегіз фразеологизмге назар аудардық. Табиғат құбылыстарын бейнелейтін келесі тіркестер желдің түрлеріне байланысты тұрақты тіркестермен толықтырылады, мысалы, құйын, дауыл, боран және т.б. Жылдың төрт мезгілінде де болатын дауыл, боран , құйын сияқты құбылыстар сөйлеуде де бейнелі, бейнелі сөз тіркестерін жасауда жиі қолданылған. Сондықтан желге байланыстыруы туралы пікір білдірді [39.187]. Қорытындылай келе, біз желге байланысты жиырма төрт фразеологиялық тіркестерге, боранға байланысты он сегіз лексикалық фразеологиялық тіркестерге, құйынға байланысты екі сөз тіркестеріне тоқталдық. Осы табиғат атауларының қазақ тіл білімінде қалыптасу ерекшеліктеріне тоқталайық. Қазақ тіл білімінде аналитикалық сөзжасам тәсілі зерттелуде. Ол нақты сөзжасам бағытында жазылмағанымен, сөздерді қосу арқылы жаңа есімдерді қалыптастыру мәселелері алғаш Рет Қ.Қ. Жұбановтың зерттеулерінде айтылды. Ғалымның "ағылшын тіліндегі ең жақсы сөздерді тәрбиелеу" атты ғылыми-зерттеу жұмысы өз кезеңіндегі ең маңыздыларының бірі болды. Бұл зерттеуде:" сипаттама немесе композиция, бір сөзде екі немесе одан да көп сөз арқылы жаңа сөздің бейнесі бар", ол ғылыми зерттеулерге және оның грек, латын, Рим, Герман тілдеріндегі лингвистикалық деректеріне негізделген құнды пікірлер айтады.. Сөздердің өзіндік сипатын тану. жүктеу/скачать 64,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|