Қазіргі ғылым “салауатты өмір салтын”

- ең жақсы үйлесімді тәртіп;

- иммунитетті және денені шынықтыру;

- дұрыс тамақтану;

- орнықты өмір сүру әдеті;

- зиянды әдеттің болмауы (“ауру қалса да, әдет қалмайды”);

- жоғары дәрігерлік белсенділік – деп түсіндіреді.

Қазақта “Деннің саулығы – бастың амандығы” – деген ұғым қалыптасқан. Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар күрделі мәселе. Себебі жаңа XXI ғасырдың адамы – дені сау рухы күшті, жан дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан оқушылардың салауатты өмір сүруін қалыптастыру – мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам – қоғамның маңызды құндылығы.

Деннің сау болуы – ол, яғни өмірді шексіз сұлу, қуаныш сезіміне бөлену, өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлығын шыдамсыз тосқанындай, әрбір таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қамкөңілсіз, кіршіксіз тәртіп ұйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді-өзің сүю, құрметтеуден басталады.

Ол үшін, оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге тәрбиелеу қажет. Оған жету, ерінбей, шалдықпай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Ондай еңбек – деннің сау болуын қажет етеді. Міне, тұрғысында оқушылардың санасын таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта көңілсіз беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың жадына, зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-аналардың мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.

Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көңіл күйі тек оларды қоршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі, сонымен бірге сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-жігерін реттеп отыруына көмектесуі мүмкін. Табиғат адам баласын бақытты және қуанышты өмір сүруге жаратса, ол оны тайсалмай және төзімділікпен қарсы ала білуге дағдылануы қажет.

Бала кезден бізге мәлім болғанындай: “Қозғалыс – ол өмір”, “Деннің саулығы – жанның саулығы”, “Орынды, дұрыс тамақтану – дұрыс өмір сүру және деннің саулығының кепілі”, “Күн, ауа және су – біздің ең жақын досымыз” – бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырылады? Ал, табиғатты алсақ: орман, тоғай, өзен, көл және дала, оның әр түрлі табиғи өсімдіктері мен шөптері; аспан – оның бұлттан құралған кемелері немесе түнгі аспан - өзінің айы мен жарқыраған жұлдыздары – осының бәрі айналып келгенде мектеп оқушыларының санасына жетерлік пе, әсіресе қала жағдайында ол қалай? Міне, көріп отырғанымыздай “Салауатты өмір сүру” мәселесіне қатысты мұндай мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның санында емес. Мәселе, оның түпкі нәтижесінде! Мектеп өмірінде оның қолданысында!

Біздің көзқарасымызша, “Салауатты өмір сүру салтына” 3 идея негіз бола алады: дене үйлесімділігі, жан тазалығы, ақыл-ойдың айқындылығы. Бұл үшеуі тәрбие жұмысының мақсатын анықтау мен оны ұйымдастырудың негізгі қазығы, діңгегі және баланың өзін-өзі тәрбиелеуінің жетекші бағыты болуы тиіс. Ол үшін мұғалімнің өзі осы идеяның маңызды жетекшісіне айналуы тиіс. Ол өзінің педагогикалық әрекетін “АҚИҚАТ, ЖАҚСЫЛЫҚ, ӘДЕМІЛІК” заңына байланысты атқаруы және соған сай өзі де өмір сүре білуі тиіс. Сонда ғана ол ақиқат дүниеге айнала алады.

Салауатты өмір сүру идеясы және әдістемесі бүкіл тәрбие жұмысының өзегіне айналуға міндетті. Ол тәрбие процесінің нәтижесін жоғары көтереді. Ол үшін тәрбиешілер салауатты өмір сүруді ынталандыру және оның жүйесін құруы қажет. Ең алдымен, оның ұстанамын (принциптерін) басшылыққа алатын әдістемелік ережелерін анықтағаны жөн. Олар, мысалы төмендегідей болып құрылуы мүмкін.

Оқушылардың жеке басының салауатты өмір сүруі мен оны ынталандыру бағдарламасының болуы – бүгінгі өмір талабы. Ол үшін , мұғалімдерде көптеген ғылым саласынан жинақтаған білімдердің болуы шарт: философия, психология, анатомия және физиология, медицина, гигиена, валеология, педагогика, этикаэстетика, экология және тағы басқалар.

Қазіргі заманғ табиғи және әлеуметтік – экологиялық жағдайда балалардың денсаулығының жайы өте үлкен орын алады. Қазір бұл мәселе баланы оқыту мен тәрбиелеу проблемаларымен бірдй мәнге ие. Барған сайын мектеп қабырғасына денсаулығы бұзылған немесе ақаулары бар, тіпті созылмалы аурулары бар балалар көптеп келе бастады. Мұның бәрі елеусіз қалдыратын мәселелер емес, өйткені баланың денсаулығы мен оқу үлгерімі медальдің екі беті тәрізді бір-біріне өте тығыз байланысты. Соңғы жылдары мектеп оқушыларының денсаулығының нашарлығы туралы көп айтылып келеді. Әйтсе де бұл жерде тек мектеп кінәлі ме? әрине, олай емес. Баланың денсаулығын сақтау мен нығайту, ең алдымен, ата-ананың басты міндеті. Денсаулықты жоғалту оңай, ал оны қалпына келтіруге кей жағдайда бір ғұмыр да жеткіліксіз. Кейде мектеп оқушыларының бар күш -қимылы жеткіліксіз болады, өйткені баланың мектепке дейінгі өмірі тұтастай текке кеткен, орнын толықтыру мүмкін емес болып жатады. Бұл мәселенің шешімін ата-аналарға, дәрігерлерге жаба салуға да болар, әйтсе де бала денсаулығы күн өткен сайын нашарлап, кемістіктері кеми беретінін де ұмытпалық. Баланың негізгі уақыты мектепте өтетіндіктен оның денсаулығына жауапкершілік те негізінен оқытушының мойнында. өйткені бала денсаулығы сыныптағы оқыту процесінің қалай ұйымдастырылғанына да байланысты. Денсаулығы жақсы бала оқыту процесінің барлық түрлеріне қуана араласады, әрдайым жайдары, өмірсүйгіш қалпынан танбай, құрбыларымен де еркін араласып, ұстаздарына да жылы қабақ танытады. Бұл тұлғаның барлық қырының танылуының негізгі шарты. Демек, баланың бойында денсаулық мәдениетінің қалыптасуына басты мән беру керек. Бала кезінен денсаулықтың алғы шарттарын, денсаулықтың заңдылықтары мен қарапайым қағидаларын бойына сіңіріп өскен бала өскенде де осы бағыттағы ізденісін жалғастыратыны сөзсіз. Оларда денсаулыққа деген жауапкершілік көзқарасты, дене мәдениетін қалыптастыру, әр сабақта осы жағдайларды еске салып отыру, оқытушының бағытталған жұмысы балада өзге адамдармен қарым-қатынасты қалыптастыру, өз бетімен, өздігінен өмірлік процестерге жауап таба білу сияқты қасиеттерді қалыптастырады.

Денсаулық сақтау кеңістігін қалыптастырудың оқыту жүйесі ұстаздың ізденісі, тәжірибесі негізінде педагогикалық философияның нанымдары мен принциптері жатыр. Бұл философияның басты ядросы – Бала қоғамның ең жоғарғы құндылығы деген принцип, одан жоғары тұрған ештеңе болмауы керек. әр балада жасырын жатқан денсаулықтың генетикалық потенциалы бар, біздің міндетіміз біздің жүзеге асуына қолқабыс жасау. Менің негізгі – принципім әр баланың бойындағы өмір резервін, өмірге құштарлық пен бейімділікті бірте-бірте, өте сақтықпен оята білу. Ол құштарлық пен бейімділік, өмір резерві бала бойында дайын күйінде тұрған жоқ. Олар жаңа өсіп келе жатқан көшет тәріздес, тәрбие мен оқыту барысында пайда болады, қалыптасады,дамиды.

Бала бойында рухани беріктікті нығайту үшін балаға өзіне сенімділікті, өзін бағалауды үйрету қажет.

Тәжірибе жүзінде келесі мақсаттарды жүзеге асыруға болады:

• 
  негізгі білімді;
  
• 
  баланың өз мүмкіндіктеріне сай индивидуалды даму траекториясымен қамтамасыз ету;
  
• 
  оқушыларды білімді, жан-жақты дамыған, денсаулығы жақсы, рухани жағынан дамыған етіп тәрбиелеу;баланың бойында денсаулыққа деген жауапкершілік пен денсаулыққа әсер ететін факторлар туралы білім қалыптастыру;
  
• 
  таным сферасын дамыту (есте сақтау қабілеті, таным, пайымдау, ойлау, қиялдау);
  
• 
  агрессивтіліктің алдын алып өзара қатынас мәдениетін қалыптастыру.
  

Адамның материалдық қажеттіліктерінің бірі — физикалық дене мүшесінің саулығы. Бүгінгі күні ең маңызды мәселе— салауатты өмір салтын қалыптастыру. Яғни, адамның денесінің саулығы, сақталуы, нығаюы, ширауы, сергектенуі, еңбекке қабілеттілігі, құлшынысы, құштарлығы, ниеттілігі, ынталылығы - қалыпты биологиялық процесте тұруы, Ал рухани қажеттілік деген ұғым — рухани жетілу, яғни жанның тазалығына, адалдығына, имандылығына байланысты. Осы мәселе тәрбиенің қай жүйесінде болмасын толық қалыптасып, сыңаржақ қалып қоймауы қажет.

Аристотельден кейінгі екінші ұстаз Әл-Фараби: "Қайырымды қалалар мен халықтардың діндері әртүрлі болғанымен барлығы бір бакытқа сенеді, бір мақсатқа жетуге ұмтылады" — деген. Қай заманда да бір "Аллаға" деген сенім негізінде құрылған адамзат қоғамы адамгершілікті, имандылық пен мейрімі еркін, тәуелсіз де бейбіт қоғам болуын тілегенін тарихтың өзі дәлелдеп отыр.

Ислам діні қазақ топырағына Арыстан баб арқылы осыдан 13 ғасырдай бұрын насихаттала бастаған. Ислам дінімен енген "иман" — ұғымы "Аллаға сену", "наным", "сенім" түсінігін береді. Бір Аллаға сену арқылы имандылық негізінде адамдар өтірік, өсек, қиянат, қорлық, зорлық, қайырымсыздық деген сиякты "имансыз" әрекеттерден бойларын аулақ ұстаған. Ондай адамдардың көңілі тазарып, "Алланың нұрына бөленген" — деген сенімде болған.

Қазақ совет энциклопедиясында "Дін — әлеуметтік езгінің құралы ғана емес, ғылымның, прогрестің де жауы. Ғасырлар бойы дін адамның табиғатты танып білу, оның жойқын күштеріне бұғау салып, меңіреу жөніндегі ізгі істеріне бөгет жасаумен болды" (32 бет/ 4т. қ.с.э.) - делінген, сөйтіп тоталитарлық кезеңде тіліміз бен дініміз қиянатқа ұшырады.

Бірақ, ата-бабамыз ақ білектің күшімен, ак найзанын үшымен үлтарақтай жері үшін, үрпағы үшін күресе білді. Бірақ сонда да, ансаған армандары — тәуелсіздікке үміттеніп көз алдында сағымдай сырғып қала берген.

Әл-Фараби қағидасы бойынша, дүниені сақтайтын төрт тілек бар: Ғадалат — әділдік, турашылдық, сахауат — қайырымдылық, жомарттық, қанағат — барға ризалық және инабат дейді. Осылардың бәрі жақсы ниетпен туындайды. Бүл жөнінде пайғамбарымыз Мұхаммед Ғ.С. "Әр нәрсе адамның сөзіне емес, оның істеген ісіне байланысты" — деген.

Ұлттық педагогика саласында осы мұраларды кеңінен пайдаланып, мұрат "идеал" адам тәрбиелеудің түп қазығына айналдырудың маңызы зор. Абай айтқан "иманигүлді" ұрпақ санасына сіңіріп, тәлім-тәжірибеде пайдалана білсек, еңбектің нәтижелі болатынына күмән келтірмеген болар едік. Себебі Абай өзі ұстанған имандылық тәрбие идеясының өн бойында, адам бойындағы ең асыл қасиетті білуге құмарлықты дәріптеу арқылы адамның шексіз даму құдіреттілігін жоғары қояды. Осы орайда оның "Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім" деген сөзі дәлел болады /2/.

Шығыс поэзиясынан орын алған жүректің культі "иманигүл" Абай шығармаларында, ал ақылдың культін Абу Али ибн-Сина "имани ақыл" атауларын арнайы қолданған.

Имани ақылды, яғни ақылдың культін мадақтайтын Рудаки, Фирдауси, ибн-Синаның шығармаларынан кезедестеріміз.

Осы орайда имандық туралы танымның табиғаты, оның шығу төркіні оның даму жолын имандылық негізде салауатты өмір салтын қалыптастыруда қолданудың маңызы зор.

Жалпы адамның жетілуі — оның рухани дүниесі, адамшылық қасиеттері, мінез-құлқының жетілуімен сайма-сай келеді. Мұндай қасиеттердің жетілуі адамның денесінің жетілуімен байланысты. Ал адамның денесінін жетілуі — денсаулық.

Салауатты өмір салтын имандылық негізінде оқушылардың бойына сіңіруде ислам дінінің парыздары былай деген:

— әрбір мұсылман қолынан келгенше бір-біріне жақсылық қылуы керек. Ісімен болсын, сөзімен болсын, мейлі тілімен. Ең болмағанда, жақсылық тілеп тұруы абзал;

- қанағатшылыкқа, инабатқа, сабыр, ар сактауға, уағадашылық
пен ынсаптылыққа ұмтылдыру;

- еңбек етіп өз отбасын асырауы;

- адам рухына, түр-түсіне, нәсіліне, байлығы мен дәрежесіне
қарамай, Алла алдында тең, демек, жер бетінде де тең;

- білім алуға, бейбітшілікті сақтауға міндетті;

- адам мінезіне қызғаншақтық емес, жомарттықтың үш түрін
ұсынады: көз, қол, көңіл жомартығы;

- маскүнемдік, есірткі, ұрлык, өтірік айту — иманның,

- ата-ананы, ұстазды кұрметтеу, көрші-ағайынмен тату-тәтті өмір сүру;

— гигиеналық талап өте жоғары дәрежеде дәріптеледі.
Имандылық негізінде адамгерішілікке, эстетикалық тәрбиеге, дене саулығына, салауатты өмір салтына, ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрге тәрбиелеу қажет.

Осыдан мынадай тұжырымға келуге болады:

І.Ойы саудың — жаны сау. Жеке тұлғаның білімге, ғылымға деген ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін дамыту, ой парасатын қалыптастыру.

2.Жаны саудың — тәні сау. Ұлтымыздың төл мәдениеті, салт-дәстүрлері, әдет-ғұрпы арқылы жеке тұлғаның сана-сезімін, имандылық қадір қасиетін қалыптастыру бағытында жұмыстар ұйымдастыру.

3. Тәні саудың — дені сау. Адамның бір байлығы — денсаулық. Халқымыздың тән тазалығы дене сымбаты жайлы мұрасы мол. Осы мұраның негізінде жеке тұлғаны салауатты өмірге бағыттау, олардың тән саулығымен, жан сұлулығының, имандылығының қалыптасуына көмектесу, багыт беру.

4. Ісі саудың — өмірі сау. Еңбек дағдысын жеке тұлғаның бойына жастайынан сіңіру, адал, үлкен жауапкершілікпен, іскерлікпен еңбек ету арқылы өмірін көркейтуге бағыттау.

1. 
   Күнделікті таңертеңгілік жаттығулар жасауға үйрету.
   
2. 
   Сыныпта денсаулық сақтау шараларына арналған көрнекі құралдардың, стендтердің болуы. Оны жасауға ата-аналар мен балаларды да қатыстыру керек.
   
3. 
   Валеологиялық паспорт жүргізу. Онда баланың:
   

• 
  ауырып қалған күндері;
  
• 
  денсаулық тобымен дене шынықтыру тобы туралы мәліметтер;
  
• 
  дене сымбаты мен көру қабілетінің көрсеткіштері;
  
• 
  спорт түрлері мен айналысуы, ондағы жетістіктері мен жеңістері туралы мәліметтер міндетті түрде болуы тиіс.
  

4. 
   Оқушылар өздері денсаулық күнделігін жүргізуі тиіс. Онда денсаулық тақырыбындағы ақпараттар, кеңестер, өзіндік сауығу жоспары болуы керек.
   
5. 
   Әр оқушыға жеке папка арналуы керек. Онда психологиялық-педагогикалық карта, психолог пен дәрігердің ұсыныстары, баланың жеке даму картасы, оқу бағдарламасын игерудің диагностикасы сияқты құжаттар қаралуы тиіс.
   
6. 
   Түрлі мейрамдар спорт ойындарын, эстофеда конкурстар, бикториналар, сынып сағаты , әңгімелер ұйымдастыру.
   
7. 
   Баланы еңбекке баулу.үй жұмыстарын орындауға ынталандыру. Оны ата-аналарымен ақылдаса отырып жүзеге асыруға болады.
   

• 
  оқушылардың оқу бағдарламасын игерудің деңгейі артады;
  
• 
  балалардың көру қабілеті мен дене сымбаты сақталады;
  
• 
  олардың жұмысқа деген қабілеті артып, мінездері жақсарады;
  
• 
  балаларда денсаулықты ең басты құндылық ретінде қарастыратын көзқарас қалыптасады;
  
• 
  бала санасында өмірсүйгіштік өзгені сыйлау сияқты жақсы қасиеттер оянады;
  
• 
  ең бастысы балалар адам денсаулығының қандай болмағы – оның өз қолында екендігін түсінеді.
  

Салауатты ұрпақты кәмелет жасқа дейін тәрбиелемей елеміздің өркендеуіне қол жеткізу қиын шығар. Бұл – тек қана педагогика немесе психология, ия болмаса, медицина салаларының алдындағы мәселелер емес, қоғамның салаларына ортақ өзекті мәселелердің бірі.

Салауатты ұрпақты тәрбиелеуді жүзеге асыру оқушы санасын салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған біліммен құралдандыруға негізделеді. Күні бүгінге дейінгі осы тақырыпқа арналған әдебиеттер мазмұнына көз тастайтын болсақ, физикалық жаттығулар жасау, гигиена талаптарын орындау, зиянды әдеттерге бой алдырмау секілді көптеген мәліметтердің берілуі салауатты өмір салтының мазмұнын толық ашып бере алмайды.

Салауатты өмір салты организмнің тәулік бойы қозғалыста болуы, қозғалыстың белсенділігі; шынығу – мүшелер жүйесінің қызметін арттырады, сыртқы орта мен аурулар секілді жайттарға қарсы тұруына көмектеседі; уақытында сапалы, дұрыс тамақтану; гигиена талаптарын дұрыс қадағалауға әрекет жасау; жеке және қоғамдық гигиенаны сақтау; дұрыс мінез-құлық; өз қасиеттерін басқара білуге арналған және жүйкесі тозудан сақтандыруды қалыптастырудағы психогигиена; жыныстық тәрбие, жыныстық қатынастар арқылы жұғатын аурулардан сақтандыру; күнделікті тұрмыста, көшеде, мектепте жарақаттанудың алдын алу; зиянды әрекеттерге берілмеу секілді компоненттерді қамтиды.

Салауатты өмір салтын қалыптастыру тақырыбындағы негізгі кеңестер деп осы саладағы ғылыми және діни әдебиеттерді, әр түрлі еңбектерді, теледидар-радио бағдарламаларын, басылым бетіндегі салауаттылыққа арналған мақалалар мен денсаулық сақтау органдары қызметкерлерінің кеңестерін атап көрсетуге болады.

2.2. Салауатты өмір салтын қалыптастыру мүмкіндіктері

Жас өспірімді салауатты өмір салтына тәрбиелеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық зерттеулерге, оқу-әдістемелік құралдар мен бағдарламалардан алынған мәліметтерге жасалған талдау қорытындысы:

1.Жас өспірімнің салауатты өмір салтына негізделген жеке іс-әрекет стратегиясының қалыптасуына бағытталған салауатты өмір сүру салтына тәрбиелеудің негізгі мақсатын анықтауға мүмкіндік берді.

2.Халықтың педагогикалық құралдарын пайдалану арқылы жас өспірімді салауатты өмір сүру салтына тәрбиелеудің негізгі ерекшеліктері мен міндеттерін көрсету;оптимальді психологиялық, педагогикалық жағдайын жасау және жас өспірімге “салауатты өмір сүру салты” түсінігін сезіндіру; оларға өзін тәрбиелеуге көмек көрсету; жас өспірімдердің өз өміріне, денсаулығына жауапкершілігін арттыруға және қалыптастыруға болады. Негізгі және байланыстырушы элемент болып табылатын салауатты өмір сүру салты бойынша сауаттылық және түсінік жас өспірімдердің салауатты өмір сүру тәрбиесінің қалыптасуының құрылымдық моделін жасауға; осы құрылымдық модель негізінде сыныптан тыс жұмыстар үрдісіндегі жүргізілген эксперименттік жұмыстарға дейінгі және кейінгі салауатты өмір салты тәрбиесі деңгейін анықтауға болады.

3.Сыныптан тыс жұмыстар үрдісінде салауатты өмір салты тәрбиесін ұйымдастырудың психологиялық, педагогикалық жағдайын көрсету, мысалы, жас өспірімдердің дамуының жасына қарай ерекшеліктері, аймақтық, этникалық, демографиялық және табиғи ерекшеліктері әлеуметтік – психологиялық және жеке іс-әрекеттік жағдайлар жас өспірімнің денсаулығын сақтауына бағытталған мақсатты іс-әрекетін анықтауға септігін тигізеді.

4.Жас өспірімді салауатты өмір салтына тәрбиелеу жұмысының құрылымдық моделін көрсетілген жағдайлар негізінде құруға мүмкіндік береді.

Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу барысында салауатты өмір салтын қалыптастырудың теориялық моделін жасау кезінде педагогикалық ұжым мен басшылардың кәсіби дайындықтары ескеріледі.эксперимент нәтижесіне талдау жас өспірімдерге салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың педагогикалық жағдайын және тұжырымдауға мүмкіндік туғызады.

Жас өспірімдерге салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру бойынша мектеп мұғалімдерімен жүргізілген жұмыс барысыда төмендегі қағидалар басшылыққа алынды:

1.Ізгілікке бағытталған тәрбие үрдісі мұғалімнің курстық дайындығының мазмұнын айқындайды.

2.Инновациялық жұмыстардың көп нұсқалығы сыныптан тыс жұмыс бағыттарының мазмұнын толықтырады.

3.Сыныптан тыс жұмысты жүргізуде мұғалімнің дайындық жүйелілігі балалар дамуы (физиологиялық, психикалық) туралы ғылыми білімге ие болуын қарастырады.

Өз тәжірибемізден мысал келтірейік. Практикада жүргенде төмендегідей сабақ өткіздік.