Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: Филология ғылымдарының докторы, профессор Пірәлі Г. Ж
жүктеу/скачать 0,51 Mb.
|
Диссертация Сәулембек Г.Р.
- Бұл бет үшін навигация:
- Интертекст ұғымы және оның тарихи негіздері
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ПОСТМОДЕРНИЗМ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ТҰТАСТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІИнтертекст ұғымы және оның тарихи негіздері Тұтас өмірлік құбылыстарды көркем шындыққа айналдыратын болғандықтан, классикалық әдебиеттің өзі де тұтастыққа ұмтылатын. Көркемдік тұтастыққа жету үшін шығарманың барлық элементтері жұмылдырылатын. Шығарманың стилі, жанры, идеясы, сюжеті, композициясы, кейіпкерлер жүйесі, тілдік қолданыстар осы үдеден шығуға бағытталатын. Осыған байланысты түрік әдебиеттанушысы Хакан Сазиек «Түрік романындағы постмодернистік әдістер мен бағдарлар» («Türk Romanında Postmodernist Yöntemler ve Yönelimler») атты мақаласында дәстүрлі шығармада автор өмір шындығын объективті шындыққа айналдыра отырып, маңызды орны бар мәселелер төңірегінде қолға алған тақырыбын көркем образ, мекен мен уақыт аясында жазатынын, орта мен кейіпкері белгілі, уақыт та хронологиялық жағынан бірінен кейін бірі келіп отыратын реттілік, жүйелілікке құрылатынын айтады. Ал модернист жазушы бұл өмір шындығын субъективтендіріп, құрылымды бұзса, постмодернист жазушы ішкі де, сыртқы да дүние шындығын көрсетуді емес, романда виртуалды әлемді қалыптастыруды мақсат тұтатынын тілге тиек ете келе, классикалық, модернистік және постмодернистік романдардың тұтастыққа қатысты басты айырмашылықтарын нақтылап атап көрсетеді [7, s. 494]. Дәстүрлі жазушы шығармасында әлеуметтік мәселелерді қозғап және бұл мәселелерді жаңа әлеуметтік жүйеге, түсінікке теріс келмейтіндей етіп, кейіпкерлерінің мінез-құлық үлгілері арқылы және оқырманына сенім дарыта отырып шешеді. Модернист жазушының дәстүрлі жазушыдан айырмашылығы – бір кейіпкердің ерекше өмірі, психологиясы, ортадағы орны сияқты өзіне тән белгілері бар туынды жасайды. Яғни құрылымы дәстүрлі шығарма құрылымынан көп ауытқымағанымен, жеке тұлға және оның проблемалары қарастырылады. Постмодернистік шығармаларда жазушы өзіне тән жүйесі бар жаңа әлем құрады және ол жалпы өзіне дейінгі көркем шығармаға қойылатын талаптардан алшақ құрылымға ие. Мұнда классикалық шығармадағы тұтастық оқиға ішіндегі оқиға әдісіне жиі-жиі жүгінуі, көпдауыстылық, фрагменттілік, интертекст секілді ерекшеліктер арқылы бұзылып, тек мәтіндік ойындар ғана маңызға ие болатын жаңа бір дискурс деңгейіне жеткізілген. Басты тәсілдерінің бірі интертекст болып табылатын постмодернистік шығарма құрылымында әртүрлі жанр, стильдердегі әдебиет үлгілерінің (тарихи роман, әдеби сын және ғылыми мақалалар т.б.), сондай-ақ әртүрлі тарихи уақыт бөліктерінің бір арада келуі оны дәстүрлі шығармалардан айырып тұратын басты ерекшелігі. Осыған байланысты ғалым Т.У. Есембеков әдебиеттің талабынан туындаған шығармашылық сабақтастық, үндестік, жалғастық, ынтымақтастық пен қайшылық үдерісінің басында тұрған интертекст постмодернизмнің жиі жүгінетін категориясына айналғандықтан, өзінің тиімділігін жоғалтып алғандығын айтады [8, б. 180]. Дәстүрлі мәтіндердегі тұтастық принципінің орнын интертекст пен көпдауыстылық, полистилистика басады және бір мәтіннен екіншісіне көшіп жүретін дәйексөздерді постмодернистік шығармада көптеп кездестіруге болады. Постмодернистік шығармалардағы интертекстің тағы бір ерекшелігі – кірістірілген мәтіндер арқылы дәстүрлі шығармалардағы біртұтас, хронологиялық уақыт орнына «осы шақ» түсінігінің орын алуы. Дәстүрлі және модернистік шығармалардағы хронологиялық тұтастық мән-мағынасынан айрылып, уақыт бірліктері (күн, ай, жыл) араластырылып, қай мезгіл екені белгісіз күйде беріледі. Сондай-ақ постмодернистік шығармаларда оқиға уақыты, баяндау уақыты және оқу уақыты «осы шақта» біріктіріледі. Бұл постмодернизмде «гипер мекен» деп аталады. Мұнда кеңістік те барынша бүркемеленіп, белгісіз қалыпта қалады. Көбінесе оқырманға кеңістіктің, мекеннің жалпы сипаты беріліп, қалғанын оқырманның өз санасында қалыптастыруына қалдырылады. Біз қарастырып отырған мәтінаралық байланыс әдебиеттің ежелгі тәсілі екендігін айтқымыз келеді. Мәтінаралық байланыс тек классикалық, модернистік және постмодернистік әдебиетке тән құбылыс емес, оның шығу төркіні тым тереңде. Әдебиеттің тууымен қатар дамып келе жатқан тәсілдің әрбір әдеби кезеңде өзіндік сипаты мен қызметі болған. Бүгінгі таңдағы әлемдік әдебиеттануда мәтінге әдеби талдау жасауда жиі қолданылатын интертекстуалдылық теориясын 1967 жылы француз зерттеушісі, постструктурализм теоретигі Юлия Кристева енгізгені мәлім. Бұл терминді алғаш рет Ю.Кристева М.Бахтиннің «полифониялық роман» тұжырымдамасын пайымдау кезінде енгізгенімен, уақыт өте келе ол мәтін жайлы ілімнің басты ұғымына айналды. Ю.Кристева «Бахтин, слово, диалог, роман» деген еңбегінде: «Кез келген мәтін дәйексөздер мозайкасы ретінде құрылады, кез келген мәтін қандай да бір басқа мәтіннің сіңірілуінен және өзгеруінен тұратын өнім. Осылайша субъектаралық (диалогтық байланыс немесе тұлғааралық қатынас) ұғымының орнына интертекстуалдылық ұғымы келеді» (аударма біздікі) («Любой текст строится как мозаика цитаций, любой текст есть продукт впитывания и трансформации какого-нибудь другого текста. Тем самым на место понятия интерсубъективности (то есть диалогического контакта или межличностного общения) встает понятие интертекстуальности…») [9, с. 128-129], – деп интертекстуалдылық ұғымының табиғатын түсіндіреді. Оның белгілі бір мәтіннің өзін қоршаған семиотикалық ортамен байланысын түсіндіретін интертекст және интертекстуалдылық құбылысы туралы теориясы жаңашыл бағытта жазылған әдеби мәтіндерді, соның ішінде көп ретте постмодернистік мәтіндерді түсінуге ықпалын тигізіп, аталмыш мәтіндерді талдауда тиімді тәсілге айналды. Бұған дейін әдебиеттануда әдеби байланыстар, салғастырмалы, салыстырмалы зерттеу әдістері бар болғанымен, «құрақ көрпе» тәсілімен жазылған постмодернистік мәтінді зерттеуде классикалық зерттеу әдістерінің оңтайлы бола қоймағаны анық. Сондықтан интертекст постмодернистік мәтінтанудың негізгі терминіне айналды. Бұл ұғымға сәйкес, әрбір мәтін өзіне дейінгі және өзімен қатар тұрған мәтіндермен диалогқа түседі. Зерттеуші Х.Г. Гадамердің: «Қандай да болмасын сөздің мағынасы оның өзінде ғана емес <...> сондай-ақ, ол (сөз) өзіне дейінгі айтылған сөзге және енді айтылатын сөзге сілтеме жасайды, осылай болғанда ғана сөз өзінің шын мағынасына жетеді» (аударма біздікі) [10 с. 333], – деген сөзі бұл ойды дәлелдей түседі. Постмодернизмде мәтіннің өз артында тұрған таңбалық фонмен матаса байланысқа түсуі – мағына тудырудың басты шарты болып табылады. Ал Р.Барт: «Әрбір мәтіннің басқа мәтінмен қатынасы интертекст, алайда интертекстуалдылықты мәтіннің қандай да бір шыққан тегі бар деп түсінбеу керек. Әрбір дереккөздерді және ықпалдарды іздеу шығарманың бөлшектенуі туралы мифке сәйкес келеді, мәтін болса анонимді, байқалмайтын тырнақшасыз, оқылған мәтіндерден құралады» (аударма біздікі) («Всякий текст есть интертекст по отношению к какому-то другому тексту, но эту интертекстуальность не следует понимать так, что у текста есть какое-то происхождение; всякие поиски «источников» и «влияний» соответствуют мифу о филиации произведения, текст же образуется из анонимных неуловимых и вместе с тем уже читаных цитат – цитат без кавычек») [11, с. 418], – деп тұжырымдайды. Яғни Р.Барт пен Ю.Кристеваның тұжырымдары бойынша мәтіннің түп-негізін, шыққан тегін іздеу бос әурешілік, өйткені Адам атаның Жаратушының пәрменімен үйренген жаңа ұғымынан басқалардың барлығы да шыққан тегін ұмытқан сансыз мәтіндердің астасуынан тұрады. Әрбір мәтіннің басқа мәтіндермен міндетті түрде байланысы болады. Сол себепті, постмодернистік ойлау стилін «дәйексөзбен ойлау», ал постмодернистік мәтіндерді «дәйексөзді әдебиет» деп бағалайды. Жоғарыда аталған ғалымдар әрбір мәтінді өзіне дейінгі мәтіннің жаңғырығы іспеттес дей келе, мәтін жаңа, дербес мәнге ие болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанады, сондай-ақ «әлем – мәтін» деген түсінікті қабылдап, интертекстің сол мәтіндер жиынтығынан басқа мәтін құрастыратындығын алға тартады. «Автор бейсаналы түрде ендіріп, тырнақшасыз берілген мәтіндердің түбірін табу мүмкін емес» деген ортақ пікірге тоқтаған постструктуралистердің ұстанымын интертекстуалдылық ұғымына қатысты еңбектер жазған зерттеушілердің барлығы қолдай бермейді. Нарратологияның негізін қалағандардың бірі, белгілі француз әдебиеттанушысы Ж.Женеттің зерделеуінде әрбір мәтін – палимпсест болып табылады. Яғни кез келген мәтін өзінен бұрын жазылған мәтіннің үстінен жазылып, алдыңғысы кейінгісімен мағыналық қатынаста болады. Ол өзінің «Фигуры: Работы по поэтике» атты еңбегінде ежелгі теріге жазу технологиясы іспеттес, әрбір жаңа мәтін ескі мәтіннің үстінен жазылатындығын және сол қат-қабат ескі мәтіндердің семантикалық тұрғыда жаңа мәтінге едәуір ықпалы болатындығын айтады. Ол мәтінаралық байланыс типтерін бес түрге жіктейді: интертекстуалдылық – бір мәтінде екі немесе одан да көп мәтіннің болуы (аллюзия, дәйексөз, плагиат т.б.); паратекстуалдылық – мәтіннің өз тақырыбымен, қорытындысымен, эпиграфымен т.б. байланысы; метатекстуалдылық – өзіне дейінгі мәтінге түсінік беру немесе сынай отырып сілтеме беру; гипертекстуалдылық – бір мәтінмен екіншісін пародиялау, келемеждеу; архитекстуалдылық – мәтіндердің жанрлық байланысы [12, с. 339-340]. Ғалым интертекстуалдылықты ірі негізгі бес түрге және олардың әрқайсысын өзара кіші топтарға тағы жіктей отырып, мәтінаралық дискурстардың аражігін ажыратуға тырысқан. Зерттеушілер У.Бройх, М.Пфистер, Б.Шульте-Мидделих өздерінің «Интертекстуалдылық: формалары мен қызметі» атты ұжымдық еңбегінде, сондай-ақ Натали Пьеге-Гро «Интертекстуалдылық теориясына кіріспе» атты еңбегінде постструктуралистердің интертекстуалдылықты «қаламгердің жазу барысындағы бейсаналы, тіпті оның еркі мен тілегінен тыс үдеріс» деген тұжырымдарына қарсы шығып, оны жазушылардың саналы түрде жүзеге асыратын әдеби әдісі ретінде бағалайды. У.Бройх, М.Пфистер, Б.Шульте-Мидделих интертекстуалдылықты: тақырыптар мен сюжеттерді меншіктеу немесе өңдеп пайдалану, анық немесе жасырын дәйексөз алу, аударма, плагиат, тұспал (аллюзия), парафраза, еліктеу, пародия, сахналау, экранға түсіру, эпиграф ретінде пайдалану т.б. деген түрлерге жіктейді. Өз еңбегінде аударма, экрандау, сахналау мәселелеріне тоқталмағанына қарамастан, Натали Пьеге-Гроның интертекстуалдылықты жіктеу тәсілі де осыған жақын. Біз өз кезегімізде постструктуралистер ұсынған мәтін келесі бір мәтінге бейсаналы түрде енеді деген ұстанымын жоққа шығармасақ та, оны интертекстуалдылыққа негізделген кез келген постмодернистік мәтінге жасалатын талдау талаптарына сай келе бермейді деп есептейміз. Шығарма тудыруға дайындық барысында автор бұрын-соңды оқыған-білген латентті білім қорынан жадының беткі қабаттарына қалқып шыққан материалдардан, мәдени кодтардан басқа да сан түрлі жаңа дерек көздері мен жаңадан жинаған мәліметтеріне сүйенетіні анық. Жазушы бұл материалдарды сана сүзгісінен өткізіп, өз мақсатына орай басқа мәнмәтінде тырнақшасыз және авторын көрсетпей қолдануы авторды іздеуден бас тарту керек дегенді білдірмесе керек. Постмодернистік мәтін бір жағынан жалпыхалықтық оқылымға негізделген жарнамалық тақырыптарды ұсынғанымен, эрудициясы мықты, мәтіннен тыс білімі мол оқырман автор қолданған әдістерді (белгілі бір автордың белгілі шығармасына жасаған ирония, тұспал (аллюзия), пародия т.б.) тап басып тани алуы арқылы мәтіннің жасырын қабаттарына қанығады. Сонымен, интертекcтің арнайы тәсіл ретіндегі басты ерекшелігі мен негізгі мәні автордың саналы түрде басқа мәтіндерге (шығармаларға) мағыналық сілтеме беруі, өзге де мәтіндерден дәйексөздер пайдалану, тұспал (аллюзия), пародия, плагиат, реминисценция т.б. тәсілдер арқылы жүзеге асуында болып табылады. Әдебиеттегі көркем шығарма мәтіндерінің өзге бір мәтінде қолданылуын ғана емес, кез келген өнер (сурет, музыка, кино, театр т.б.) туындысындағы осындай құбылысты интертекст деп атаймыз. Сондай-ақ бір өнер түрінің басқа өнер туындысынан «мәтіндерді» пайдалануы да интертекст немесе интермедиалдылық деп аталады. Мәтінді талдауға жаңаша серпін бергенімен интертекстуалдылық теориясы тарихи тұрғыдан жаңадан пайда болған жоқ. «Интертекст» термині орнығып кеткенімен интертекстің шығу тегі ежелгі әдебиеттен бастау алады. Ежелгі философтардың ой-тұжырымдарына көз жүгіртсек, интертекстің теория ретінде сан ғасырлық қалыптасуының тарихына куә боламыз. Б.д.д. грек ойшылы Платонның «Софист» трактатына өзек болған эстетиканың негізгі қағидаттарының бірі болып табылатын мимесис өнердің, оның ішінде поэзияның табиғатқа еліктеуден пайда болатындығы жайынан сөз қозғаса, оның шәкірті Аристотель өзінің «Поэтикасында»: «Эпическая и трагическая поэзия, а также комедия и поэзия дифирамбическая, большая часть авлетики и кифаристики – все это, вообще говоря, искусства подражательные; различаются они друг от друга в трех отношениях: или тем, в чем совершается подражание, или тем, чему подражают, или тем, как подражают, – что не всегда одинаково. Подобно тому, как некоторые подражают многим вещам, при их воспроизведении, в красках и формах, одни – благодаря мастерству, другие – по навыку, а иные – благодаря природному дару, так и во всех только что упомянутых искусствах» [13, с. 40], – деп ұстазының еліктеу (мимесис) табиғаты жөніндегі ілімін ары қарай дамыта отырып, әдебиет пен басқа да өнер жанрларының еліктеуден туындайды деген ойларын жалғастыра келе, олардың шығармада қаз-қалпында көрініс таппайтынын, автордың шығармашылық шеберлігі мен дарынының көрігінен қайнап шығып жаңаша мазмұн мен пішінге, өзгеше сипатқа ие болатындығын айтады. Қайта өрлеу дәуірінің ойшылдары тек қана табиғатқа емес, сондай-ақ табиғатқа әсем еліктей алған өнер иесіне де еліктеу керек деген тұжырымдарын ұсынды. Әдебиеттің балаң шағында айтылған пікір болса да, интертекстің негізгі мәнін түсіндіруге арналған құнды еңбек, әрі ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалым-семиотик Ю.Кристева зерттеулеріндегі интертекстуалдылық теориясының негізгі тұжырымдарымен үндеседі. Ал ХVІ-ХVІІ ғасырлардың өзінде-ақ, әдеби туындыға еліктеу не үшін қажет, кімге, қандай авторларға еліктеу керек, автордың дәйексөзді пайдаланудағы артықшылығы мен кемшілігі, жаңа туынды жасаудағы дәйексөздің рөлі мен автордың қаламгерлік қуаты туралы француз ойшылдары Жоашен Дю Белле «Француз тілін қорғау мен дәріптеу» (Защита и прославление французского языка. 1549) Мишель Монтень «Тәжірибелер: Кітаптар туралы» (Опыты П.Х.: О книгах. 1592) Жан де Лафонтен «Юэге арнау» («Послание к Юэ» 1687) атты еңбектерінде қарапайым тұжырымдарымен бөліседі. Мысалы, Жоашен Дю Белле «Француз тілін қорғау мен дәріптеу» атты трактатында: «...пусть наш подражатель прежде всего посмотрит на тех, кому он хочет подражать, и на то, чему он у них сможет подражать и что достойно подражания... Прежде всего надо, чтобы он составил себе понятие о собственных силах и испытал, какой груз смогут нести его плечи, чтобы он старательно исследовал свои наклонности и принялся за подражание тому, к кому, по его мнению, он сможет приблизиться на самое короткое расстояние...» [14, с. 255-256], – дей келе, еліктеушінің өз қаламгерлік қарымына барлау жасап, өзі еліктегісі келетін шығарманы зерттеп алуды ұсынады. Сондай-ақ шығармашылық үндестік болмаса, ондай еліктеудің сәтсіз аяқталатындығын ескертеді. Жоашен Дю Белленің трактатынан түп негізі еліктеуден туындайтын интертекстік дәйексөз пайдалануда автор беделінің маңыздылығын байқаймыз. Сондай-ақ еңбекте жалпылама айтылып кеткен «автор беделі мен мәтіннің маңызы еліктеуге лайық болуы тиіс» деген ойын бүгінгі күнгі көзқарас тұрғысынан дамыта түссек, автордың оқырманмен орнатуы тиіс диалогы үшін мәтін бірнеше шарттарға жауап беруі тиіс. Мәселен, мәтіннің маңызын арттыра түсу және оқырманның түпнұсқа мәтінді оңай ажыратып, дәйексөз қолданылған мәтінмен салыстыра отырып, ой қорытуы үшін пайдаланылатын дереккөздің шарттары төмендегідей болуы тиіс: танымал мәтін; танымал есім; танымал мәлімдеме; танымал ситуация. Олай болмаған жағдайда, мәтіннің толыққанды түсінілуіне нұқсан келіп, автордың интертексті қолданудағы мақсаты жүзеге асырылмай қалуы әбден мүмкін. Жоашен Дю Белле трактатында осы мәселені жеке-жеке жүйелеп талдамағанымен, интертексті қолдануда негізгі алғышартты тап басып айта білген. ХІХ ғасырда интертекст туралы зерттеулер тереңдей түседі. Виктор Гюго «Одалар мен балладалар» жинағының алғысөзінде («Оды и баллады» 1826) авторлардың өзінен бұрынғы авторлардың шығармаларына еліктеуден бойын аулақ ұстағаны жөн дей келе, еліктеу автордың шығармашылық қуатын семдіреді деген қорытындыға келеді. Тек автордың өз шығармашылығына тірек етері табиғат пен шындық болуы тиіс, ал зерттеу алаңы етіп «Інжіл» мен Гомер шығармашылығын алса, ол оны кемелділікке бастайды деп сенеді [15, с. 40-42]. В.Гюго пікірі өзі өмір сүрген тұстағы белең алған жағымсыз тенденцияның зиянды жақтарын тұспалдап жеткізгенімен, интертекст аясын тым шектеп жіберген. Ол еліктеудің тек саналы түрде жүзеге асатын түріне тоқталып, интертекстің адам санасының ырқынан тыс автордың алған білімі, жасаған мәдени ортасы т.б. қорытыла келе жаңа мәтінге негіз болатындығы жөніндегі ерекшеліктеріне терең бойлай бермеген. ХХ ғасырда француз философы, постструктуралист Р.Барт және тағы басқа постстуктуралистер мәтіннің қат-қабаттылығын (палимсест) интертекстің басты ерекшеліктеріне балап, кез келген мәтінді интертекст деп есептейді. Сондай-ақ көне немесе қазіргі заманауи мәдениеттен сіңіріліп, автордың санасы арқылы сүзіліп шыққан жасырын дәйексөздер, аллюзиялар, парафразалар, еліктеуден туындаған басқа да мәтіндердің іздері мен фрагменттері қандай да бір формада автордың еркінен тыс мәтінге еніп кетеді деген пікірде. Интертекстке «құрақ көрпе» деп балама берген зерттеушінің теориялық еңбектерінде мәтіндегі интертексті кей жағдайда айқын анықтай алсақ, кейде оны анықтау мүмкін еместігін алға тартады. Оны автордың бойға жинаған барлық білімінің өзі тудырғалы отырған мәтінге бейсаналы түрде ақтаруымен түсіндіреді [16]. Р.Барттың интертекст жөніндегі теориясы «автордың өлімі» атты теориясымен сабақтаса келе, ХХ ғасырдың екінші жартысында постмодернистік мәтіндерді талдаудағы басты құралға айналды. Жалпы әлемдік әдебиет әдеби байланыстардан тысқары өмір сүрмек емес. Сол жаһандық әдебиеттің бір бөлшегі ретінде ғасырлар бойы жасап келе жатқан қазақтың сөз өнері де түрлі мәдениеттер мен әдебиеттер тоғысын бастан кешіргені мәлім. Жоғарыда айтылған пікірімізге қайта оралсақ, интертекст табиғаты қазақ әдебиетіне де жат емес. Осы орайда А.Байтұрсыновтың: «Қазақ әдебиетінің діндар дәуірі де халық әдебиетін дамытып, күшейтуден туған дәуірлер емес, басқа жұрттардың әдебиетінің әсерінен туған дәуірлер. Діндар дәуір әдебиетімізге араб, парсы әдебиетінен үлгі алып, соларды еліктегеннен пайда болған. Ділмар дәуір орыс әдебиетінен өнеге көріп, үлгі алып, соны еліктеуден пайда болып отыр. Мұндай бір жұрт екінші жұрттан әдебиет жүзінде үлгі алу жалғыз бізде ғана болған іс емес, барша жұрттың басында болған іс. Осы күнгі әдебиеттің түп үлгісі грек жұртынан алынған...» [17, б. 144] деген пікірінен қазақ әдебиетінің дамуындағы әдеби және мәтінаралық байланыстардың рөлін бағамдауға болады. Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы өкілі, әдебиет зерттеушісі, ғалым М.О. Әуезов интертекст құбылысына жеке- дара көлемді зерттеу еңбегін арнамаса да, «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» атты мақаласында эпостық мұралардың туып, қалыптасуы туралы пікірлерінің жалпы интертекст табиғатымен ұштасып жатқандығын байқауға болады. «Халық арасында әлдебір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға байланысты таралған өлең-жырды алғашқыда бір ақын жинап, басын құрауы, сөйтіп, тұңғыш эпостық дастанның тууына негіз қалауы ықтимал. Бір ақынның аузынан екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы қалыңдап, молыға түсіп отырған. Эпостық дастанның туып, қалыптасуына ақындармен бірге халық та қатысқан, кей нұсқаны қабыл алып, кейбір нұсқаны жақтырмаған. Дастанның бір ақын жырлайтын тұрақты, түбегейлі нұсқасы жасалғанша осылай болған» [18, б. 157], – деген пікірін басты назарға алсақ, ауыздан-ауызға таралып бүгінгі күнімізге дейін жеткен фольклорлық мұраларымыздың қалыптасуында, дамуында және сақталуында интертекстің маңызы зор болғандығын көреміз. Бастапқыда белгілі бір оқиғаға негізделіп шығарылған дастан мәтіндері келесі бір жыршының қабылдауында жаңаша жырланып, авторлық реминисценция арқылы жаңа бір мәнге де ие болып отырған. Жалпы интертекст – ежелден зерттеушілерді қызықтырып отырған құбылыс. Томас де Квинси «Адам миының палимпсесті» («Палимпсест человеческого мозга» Suspiria de pmfundis // Исповедь англичанина, любителя опиума. 1845), Марсель Пруст «Стиль» жөнінде» («По поводу «стиля» Флобера // Хроники. 1928), Хосе Луис Борхес Пьер Менар – «Дон Кихоттың» авторы» (Пьер Менар, автор «Дон Кихота». Ним, 1939), Ролан Барт «Әдебиет және үздіктілік» (Литература и прерывность// Критические опыты. 1962), Мишель Фуко «Ғажайып кітапхана» («Фантастическая библиотека. 1967 // Работа Флобера. 1983), Мишель Бютор «Сын және шығармашылық» (Критика и творчество // Репертуар III. 1968), Натали Пьеге-Гро «Интертекстуалдылық теориясына кіріспе» («Введение в теорию интертекстуальности» 2008), Жерар Женетт «Палимпсестер» («Палимпсесты») атты зерттеу еңбектері интертекстің сан қырлы қасиетін зерделеуге, сараптауға бағытталған. Ал қазақ әдебиеттануында интертертексті, классикалық әдебиет терминологиясымен сөз саптасақ, әдеби байланыстарды зерттеуге А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, Е.Тұрсынов, Н.Келімбетов, А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев, Т.У.Есембеков, С.Агибаева, А.Адилова, Р.Әбдіқұлова, А.Б. Темірболат, Г.А. Шарипова, Б.Майтанов, А.Ісімақова, Г.Пірәлі, С.Алтыбаева т.б. ғалымдардың үлес қосқандығын атап өтуге болады. Жоғарыда аталған зерттеу еңбектері интертекст теориясының қалыптасу жолдарынан хабардар етсе, яғни бұл тәсілдің ежелден келе жатқан көнелігінің айғағы. Қай халықтың ежелгі мұраларын зерттей қарасаңыз да оның айқын іздерін байқауға болады. Мәселен, шамамен б.д.д. VII ғасырда пайда болды делінген түркі дастаны «Алып Ер Тоңға» мазмұны, сюжеті парсы ақыны Әбілқасым Фирдаусидің «Шахнама» дастанының бірнеше тарауына негіз етіп алынып және стильдік тұрғыдан да ұқсастықтарға ие. Көрнекті түркітанушы- ғалым Н.Келімбетов: «Фирдаусидің «Шахнамасында» Тұран елінің қалың қолын бастаған Афрасиаб (Алып Ер Тоңға) жорықтарын бейнелеп көрсеткен оншақты арнаулы тараулар бар. Олар: «Афрасиабтың Бәрман мен Құмайынды Сұхраб құзырына жіберуі», «Афрасиабтың қорқынышты түс көруі», «Афрасиабтың қайраткерлермен мәслихат құруы», «Сияуыш пен Афрасиабтың бір-біріне ант беруі», «Афрасиабтың Сияуышқа хат жазуы», «Афрасиаб пен Сияуыштың аңға шығуы», «Афрасиаб ордасына Рүстемнің түнде шабуыл жасауы», «Афрасиабтың ирандықтардан жеңілуі» т.б. Демек, парсы елінің ұлы шайыры Фирдауси осы «Алып Ер Тоңға» дастанын толық күйінде оқыған сияқты. Ол өзінің «Шахнамасында» Тұран елінің патшасы, әскери қолбасшысы, даңқты батыры Алып Ер Тоңға жайында әфсана-аңыздарды, тарихи деректерді, мақтау өлеңдері мен жоқтау жырларын аса дарынды сөз зергеріне ғана тән шеберлікпен пайдалана білгені көрініп-ақ тұр» [19, б. 21- 22], – десе, әлемнің түпкір-түпкірінен «Шахнаманы» зерттеген ғалымдар (А. Стариков Шахнаме: об эпосе/ «Шахнаме», 1957 г., «Литературные памятники», Москва., Фридрих фон Шпигель «Eranische Alterthumskunde», том I, Лейпциг, 1871, Теодор Нёльдеке «Persische Studien», «Das iranische Nationalepos») Х-ХІ ғасырларда шамамен 35 жыл бойы жазылған «Шахнама» дастанында мұнан басқа зароостризмніӊ қасиетті кітабы «Авестаның», үндінің әйгілі кітабы «Ригведаның», сондай-ақ исламға дейінгі және исламнан кейінгі түрлі елдердің ежелгі мифтері мен аңыздарының жекелеген сюжеттері, мотивтері жинақталғандығын дәлелдеген. Ал осы Шахнаманың өзі әлем халықтарының әдебиетіне зор ықпал етіп, интертекстің түрлі деңгейлерінде жазылған шығармалардың туындауына себепші болды. Соның ішінде парсы және түркі әдебиетінде «Шахнамаға» еліктеуден туған көптеген тазкирелер пайда болды. Тазкире парсы және түркі әдебиеттеріндегі ортағасырлық әдебиеттанудың негізгі қалыптарының бірі. Тазкире тек поэзия ғана көрініс тапқан. Дәйексөз ретінде алынған шығармалардың алдында авторлар туралы қысқаша мәлімет беріледі. Материалдарды бөлу географиялық және әулеттік-хронологиялық қағидамен жүзеге асады (аударма біздікі). («Тазкире (антология), одна из основных форм средневекового литературоведения в персо и тюркоязычных литературах. В Т. представлена лишь поэзия. Цитируемым произведениям предшествуют краткие справки об их авторах. Распределение материала осуществляется по географическим и династийно-хронологическим принципам») [20, с. 433]. Ал Батыс Еуропада интертекст тарихы ежелгі антикалық дәуірден бастау алады. Ортағасырлық әдебиетте автор мәселесі немесе жеке авторлық мәселесі бой көрсетпей тұрған кезеңде көптеген мәтіндер (әсіресе, киелі жазбалар) ғаламның рухани болмысы туралы жинақталған эзотериялық білім мен шіркеулік сана жемісі ретінде ғана қарастырылды. Ол уақытта кез келген автордың өз шығармасында өзге мәтіндердегі дәйексөздерді тырнақшасыз және сілтемесіз пайдалану қалыпты нәрсе болды. Тіпті, антикалық кезеңнің соңында әртүрлі мәтіндерден алынған дәйексөздерден тұратын (тырнақшасыз және сілтемесіз) центондарды құрастыру кеңінен етек алған құбылыс еді. Сонымен қатар Платон еңбектерінде («Менон», «Федр», «Федон») түсініктеме беріліп, термин ретінде қалыптасуына мұрындық болған реминисценция да центон секілді интертекстің ежелгі тәсілдерінің бірі. Түп негізі әлемдік әдебиетте ежелден келе жатқан интертекстің шығыс, оның ішінде қазақ әдебиетінде де өзіндік ерекшеліктерімен қалыптасқан түрі бар. «Назира», «назирагөйлік» дәстүрі осы аталған интертекстің қазақ әдебиетіндегі бір көрінісі. «Назира (араб. тілінен – жауап, ұқсату мағынасында) – шығыс поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан әдеби үрдіс. Белгілі бір ақынның өзіне дейінгі классикалық жырлаған шығармаға “жауап” қатуы түрінде, өнер сынасу, өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен шайыр бұрыннан мәлім жырдан жаңаша жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған дастанның тақырыбын, өлең өлшемін көркемдеу тәсілін пайдаланып, ілкі туындыдан асып кетпесе жетеғабыл түсетін, өзіндік бояу, реңі бар шығарма жазуға тиіс еді...» [21, б. 391]. Анықтамада келтірілгендей мұнда тек сюжеттер ғана емес өлеңнің ырғағы, ұйқасы, тіпті көркемдеу құралдарына дейін пайдаланылатын болған. Парсы-түркі поэзиясында ХІ ғасырдан бастап ақынның қарымы мен дарынын сынау құралы, әдебиет тартысы ретінде пайдаланылған назирагөйлік дәстүрі ХІІІ ғасырдан өрістей бастаған. Ежелгі грек әдебиетіндегі Гомер, Аристофан комедияларынан, римдік Вергилий, Овидий, Лукан өлеңдерінен құрастырылған центондар секілді Низами дастандарын үлгіге ала отырып Дехлеуи, Науаи, Жәми, Физули ақындар назира дәстүрінде бай мұра қалдырды. Ежелгі центондар уақыт өте келе діни сипат алып Інжіл мәтіндерін қайта баяндауға негізделсе, шығыстық поэзия, соның ішінде қазақ поэзиясы да назирагөйлік дәстүр арқылы алғашқы мифтерден, «Құран» желілерінен, «Мың бір түн», «Тотынама», «Шахнама», «Ләйлі-Мәжнүн», «Жүсіп-Зылиха» т.б. ізімен жазылған қисса, дастандармен толықты. Шәкәрімнің Низамидің “Ләйлі- Мәжнүн” дастанын, Пушкиннің «Дубровский» (1908) поэмасын негіз ете отырып жазылған осы аттас шығармалары, Абайдың түп төркіні ортағасырлық шығыс әдебиетінде кеңінен жырланған Ескендір (Александр Македонский) туралы дастандарын желі етіп алғанымен өзгеше шешіммен аяқтайтын “Ескендір” поэмасы, парсы әдебиетінің жауһары «Шаһнаманы» негіз етіп алған Т.Ізтілеуовтің «Рүстем-Дастан» поэмасы сияқты тағы басқа шығармалар назирагөйлік дәстүрге жарқын мысал бола алады [22, б. 123]. Жоғарыдағы атап өтілген әдеби тәсілдерге қоса ежелден келе жатқан әдеби мұраларға мәтіндік талдауда кездесіп отыратын төмендегіше құбылыстар интертекстің тарихи салдарына жатады: мәтіндердің бірнеше нұсқаларының болуы; бір мәтіндегі сюжеттердің келесі бір мәтіндерде кездесіп отыруы; бір мәтіндегі мотивтердің келесі бір мәтіндерде кездесіп отыруы; бір мәтіннің бірнеше авторының табылуы; бір образдың бірнеше мәтінде кездесуі. Яғни тиісінше, әдеби жәдігерлердегі интертекст іздерін анықтауда осы ерекшеліктер басшылыққа алынуы тиіс. Осы орайда К.С. Бұзаубагарова фольклорлық мұралардың жазба мұраларға әсерін Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қалқаман–Мамыр» поэмасы негізінде қарастыра отырып, мұндай сабақтастыққа автордың халықтық шығармашылықтың эстетикалық, этикалық және тарихи тәжірибелеріне сүйенуі себеп болатынын тілге тиек етеді [23, с. 448]. Осылайша кез келген халықтың дәстүрлі әдебиетіне көз жіберсек интертекстің сан түрлі мысалдарын кездестіруімізге болады. Яғни қай халықтың әдебиетін алсақ та, ол – өзіне дейінгі әдебиеттің мәйегін бойына дарытқан көркем шежіре. Сондықтан әрбір жаңа мәтін – ескі мәтін. Орыс әдебиеттанушысы М.Бахтинше айтсақ, «Предмет речи говорящего, каков бы ни был этот предмет, не впервые становится предметом речи в данном высказывании, и данный говорящий не впервые говорит о нем. Предмет, так сказать, уже оговорен, оспорен, освещен и оценен по-разному, на нем скрещиваются, сходятся и расходятся разные точки зрения, мировоззрения, направления. Говорящий – это не библейский Адам, имеющий дело только с девственными, еще не названными предметами, впервые дающий им имена» [24, с. 198]. Яғни ескі әдеби жәдігерліктерде адамзат баласын толғандырған мәселелер жаңа мәтінде расталып, нақтыланып, немесе тіпті кері көзқарастарды арқалап жаңаша мәнге ие болады. жүктеу/скачать 0,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|