Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: Филология ғылымдарының докторы, профессор Пірәлі Г. Ж
жүктеу/скачать 0,51 Mb.
|
Диссертация Сәулембек Г.Р.
| Будь как бабочки Согрей под сердцем у чабана одинокого холодного с инеем в глазах
Я гладил деревяные крылья спящей птицы сундука и раздувал дремлющий огонек Взлети скорей Коке я представлял твои луга влажные сочные пугливые воображал и хотел гладить Мои ладошки умеют гладить Туманные седые одинокие луга мне хотелось гладить и ласкать Они как густая шерсть нашей коровы Майи которая родилась в месяце мае [106, с. 52-53]. Жоғарыдағы романнан келтірілген үзіндіден байқағанымыздай мәтін толықтай тыныс белгісіз берілген, аяқталған ойды білдіреді-ау деген тұста тыныс белгілерін көре алмаймыз, алайда келесі сөйлем бас әріптермен басталған. Кейіпкерінің есін жоғалтып, бейсаналы күйде мезгіл-мекеннің арасында адасып, елестер көріп сандырақтаған күйін беру мақсатында сөйлемнің синтаксистік құрылымы әдейілеп бұзылған. Мысалы, «С снегом в глазах и ветром в устах продроглого чабана потрогай и разбуди огонек» деген сөйлемдегі қалыпты орыс тілі синтаксисі өзгеріске ұшырап, етістіктері сөйлемнің соңында берілген. «Ант ұрғандардың түстері» романында сұхбат алмақ болып іссапарға шыққан жорналшы жолдан адасып, алдынан кезіккен тағы әйелдің соңынан еріп елсіз мекенге тап болады. Екі кейіпкер арасында айтарлықтай диалог жоқ, олар әрқайсысы өз қиял әлемінде өмір сүреді. Елсіз мекенді паналаған әйелдің санасы дертке ұшырағанын жорналшы оның өзін кеңестік үкіметтің барлаушысы деп санап, бос мекемелердің біріне барып ақпар беріп, өзі Иети деп атау берген беймәлім тіршілік иелерімен сұхбаттасуынан аңғарады. Алайда өсімдіктер мен жәндіктерден психотроптық тұнбаларды жасаудың кәнігі шебері болып алған ессіз әйелдің құрығына ілінген оның да санасы тұмандана бастайды. Айналадағының барлығы оның назарынан тыс қалмай, сандырақтары өз қиялы мен назарындағы нәрселермен мидай араласып, ой қызметінің тасқыны мәтіндер хаосын тудырып жатады. Осы сапарында қолына түсіп оқып шыққан үш дәптердің оқиғасы әсерлендіріп роман жазуға кіріседі. Сапарының басынан болған-біткен оқиғаның барлығын хатқа түсіріп отырған жорналшы өз «менін» тәрк етіп, кейіпкерлері Мәңгі жалғыз қарттың (Старый, вечно одинокий), біресе Малыштың, біресе Жай Келушінің (Так Приходящий) бетпердесін киеді. Шынайы өмірге ара-тұра тек психотроптық шөптердің әсерінен айыққанда ғана оралып отырады. Жорналшының өңінде елестейтін елестер, кейде жарым-жартылай ұйқылы күйіне, кейде түсіне ұласып, санасы қиялдан туған әлемдерде қыдырыстап, бір тақырыптан бір тақырыпқа ауытқып отырады. «Әнші шағылдар» романындағы құрылым бұзушылықтан «Ант ұрғандардың түстеріндегі» құрылым бұзушылықтың айтарлықтай ерекшелігі бар. Мұнда құрылым бұзушылықтың екі түрлі мысалын кездестіруге болады: «Апке мне приснились сны прозрачной собачонки той, луговые, шмелевые, клеверные привиделись все до одной: полынь густая бродила бредила ковыль вихрился летел сеял семена серебра свинца крапива ерепенилась ершилась тщились иголки разить землянику малину алую улыбчивый обманный стог сена рос налитый нектаром и амброзией репей отшельник на спинах волов шерстистых зрела клюква обильная страна обетованная овечка палестинская в палате номер шесть верила белена терпкая развесистая в кладовке Рыжика воробьиные и перепелиные грезы зеница ока закатились зрачки луга отравленного блеюющего крыжовник пестрые яйца плоды птичьи грезы призрачные ... [106, с. 368] «Чок-чок-чок-чок-чок-чок-чок! Опять ты надрался до чертиков! Сколько можно? На твою зарплату и до вечера не прокантуешься! Последние колготки и те дырявые. Когда ты будешь получать как нормальные люди? Иди к черту! Чтобы тебя раздуло! Молодой человек, куда вы прете? Эй ты, чувак, хиляй отсюда! Не наваливайся, я тебе не стойка в баре. Следующая остановка – супермаркет «Юбилейный». Ты что, братан, прикинутый? Фить-пюрю-фить- пюрю-фить-пюрю-фить-пюрю! Сделайте немедленно ваш научный отчет! В очередной раз отложен запуск Шатла. «А я еду, а я еду за туманом...» Балбес!.. Хрен моржовый! А вот это видел? Сколько стоит «Дон Хуан»? Тридцать баксов. Брыкнуться можно!... Алғашқы мысалда айтылар ойдың ұшын таппайсыз. Мұнда мақсатсыз бейберекет сөйлеу, қалыпты ассоциация қызметінің бұзылуы сөйлемнің де мәтіннің де қалыпты түзілісін бұзған. Басынан аяғына дейін тыныс белгісіз үзік-үзік сөз тіркестерінің, сөздердің бір-біріне мағынасыз тіркесуін ғана бақылай аламыз. Бұл туралы шизофренияның және шизофрениялық дискурстың табиғатын тереңдеп зерттеген поляк психиатры, әрі философ А.Кемпинский: «Лучше всего это выражается в речи. Больной в маниакальном состоянии перескакивает с темы на тему, так как все время что-то новое в окружении привлекает его интерес. Он не, так как все время остается связанным с реальной действительностью. Трудно поспевать за его мыслью, однако, понятно, что его в данный момент интересует, к чему он стремится; темп его мышления настолько высок, что возникает впечатление хаоса» [107, с. 162, 165], – дейді. Ал екінші мысалда жорналшының галлюцинациялары, түстері арқылы тақырып-тақырыпты қуалаған мәтіннен алғашқы мысалдағыдай синтаксистік сауатсыздық байқалмайды. Мұнда мәнін жеткізуі ұзаққа созылады, осы сөйлемдердің басын бір мағынаға біріктіріп мазмұндауға тырысқаныңызбен, тыңдарманға түсінікті жүйелі ойды жеткізу мүмкін емес. Әдетте мұндай сөздерден символдық ойлау, қарапайым адамның ақылы жете бермейтін әдеттен тыс ассоциациялар, оғаш неологизмдер, тіпті тұтас өзіндік сөздіктер мен өзіне ғана тән тілдің қалыптасатынын байқаймыз. Дегенмен әдеттен тыс сөз тіркестеріне толы болуына және оның түсініксіз мазмұнына қарамастан кейде ондағы сөйлемдер фонетикалық, грамматикалық, синтаксистік жағынан қателіксіз жазылған. Бұл психотикалық дискурстың тілдегі көрінісі сюрреалистердің автоматты жазу дағдысына ұқсайды. Сондай- ақ субъект санасын өзге біреу басқарып отырғандай ойлау қабілетінің бұзылып, шашыраңқы, бейберекет болуы мен-сен-біз ұғымдарының шекарасы жойылуы, сонымен бірге кейіпкер әлемінде субъектінің жойылуы мәтіннің басты ерекшелігі екендігін айта кетуіміз керек. Д.Нақыповтың «Круг пепла» романының мәтін түзілісі Балерина, Дока, Гебраның өмірлеріне, самиондардың, оносамдардың өркениетіне арналған бірнеше арнадан тұрады. Әрқайсысының жеке өмір тарихы бір-біріне байланыссыз баяндалады. Шығарма балет сахнасының айналасында өрбігенімен мұнда классикалық немесе модернистік шығармалардағыдай орталық тұлға жоқ. Бұл бес арнаға негізделген мәтіндер тұтастай берілмейді. Олардың әрқайсысынан мәтін жұрнағы кезектесе беріліп, тұтас романның құрылымының бұзылысына әкеліп, оқырман назарының шоғырлануын кедергі келтіреді. Романның бір желісі Балерина мен Гевраның махаббатына негізделгенмен, көп қабатты роман желісі тек махаббат оқиғасымен ғана емес, балет сахнасының қыр-сырын, сахна тысындағы өмір-тіршілікті де қоса қабат суреттейді. Балеринаның жеке басының өмірі, Доканың басындағы оқиғалар, Гевраның театрда пайда болуы, оның құпия әлемі сынды тарау-тарау оқиғалардың барлығы театрда тоғысады. Романдағы оносамдар өркениеті мен самиондар тайпасы туралы мәтіндер әуе апатынан көз алдында ұлы мен әйелін жоғалтқан Гевраның психикасының бұзылысынан туындайды. Терең жан күйзелісінен кейін өз-өзіне келе алмаған кейіпкердің, ішімдікке әуестенуі, соққы алуы, сондай-ақ өзінің «меніне» оралғысы және шындықты мойындағысы келмеуі ақиқатты сана астарларына итермелеп, толықтай ұмытуына себепші болады. Оның санасы кеше-бүгін-ертең сәттерінің қиындыларынан тұратын уақыт пен кеңістікті, галлюцинациялары арқылы еніп отыратын шизоидты әлемдерді шарлайды, бұл өз кезегінде романның мәтінінің тұтастығының бұзылуына әкеледі. Шизоидты дейтін себебіміз, психотерапевт А.Кемпинский сипаттаған тақырыптан тақырыпқа «секіру»: сөздердің басы сөйлемге бірікпей, бір әуенді қайта-қайта әндету секілді [107, с. 33] шизофренияның жиі кездесетін белгілерінің роман кейіпкерінің бойынан табылып, мәтіндегі құрылым бұзушылыққа себеп болғанын байқаймыз Романындағы Гевраның шизоидты халін суреттеу мақсатында автордың мәтіндердегі сөйлем құрылымына төмендегіше синтаксистік эксперименттер жүзеге асырады: Мысалы: ...я съел еще один день неспешно с наслаждением поминутным посекундным и все было вкусным не помню который день по счету от того дня когда я исчез ушел былой жизни <…> я востаю опять и вновь начинаю свирепо истреблять чуждые мне мгновения-вторжения из зон вчера-завтра и никто не остановит во мне это великое испепеление печали я съел еще один день ия жүктеу/скачать 0,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|