Дістемелік кешені

1 Батыс түрк қағанатына тән ескерткіштер қандай ескерткіштерді жатқызуға болады?

2 Енисей жазу ескерткіштері қай кезде жазылған?

3 Көне жазба ескерткіштерді зерттеушілер еңбегі туралы не айтасыңдар?

1. Ә.Қайдар, М.Оразов.Түркітануға кіріспе.

2. Отар Әлі Бүркіт. Түркітану.
9- дәріс

Тақырыбы: Түркі тілдерінің дамуындағы орта ғасыр дәуірі
1 Орта ғасыр түркі тайпалары.

2 Қараханидтер дәуіріндегі түркі тілдері және сол тұстағы жазба ескерткіштері.

3 Алтын Орда заманының ескерткіштері.

4 Орта Азия жазба ескерткіштері.

5 Мамлюк түріктерінің тілінде жазылған ескерткіштер.
Орта Түркі дәуірі /Х-ХVғ.ғ./. Түркі халықтары мен олардың тілдер дамуының 4-дәуірі орта түркі дәуірі деп аталады. Бүл дәуір Х-ХУ ғасыр арасын, яғни бүкіл орта ғасырды қамтиды.Ғылыми еңбектерде Орта түркі дәуірін Қарахан дәуірі, моңғол дәуірі, деп екі кезеңге бөлушілік бар.

Араб тілінде араб графикасымен жазылған түркологиялық еңбектер ІХ-ХУ ғасырлар арасын қамтиды. Араб ғалымдары негізінде, түркі туыстас халықтар тілдерінің салыстырмалы сөздіктерін жасау, сол сөздіктері көлемінде әр топтағы тілдердің бір-бірінен дыбыстық өзгешеліктері мен үқсастықтары, морфологияға жататын жеке мәселелерін салыстыра қарау істерімен түркі сөздерін араб, парсы тілдеріне аудару, практикалық мәнді шағын көлемді оқу қүралдарын жазу сияқтылармен айналысқан.

Араб тілінде, араб графикасымен жазылған түркологиялық еңбектерде түркі тілдерінің салыстырмалы, салғастырмалы сездіктерін жасау, шағын көлемді грамматикалық очерктерін жазу саласында едәуір жүмыстар істелініпті. Араб тілдес ғалымдар жазған түркологиялық зерттеулердін ең алғашқысы және ең қүндысы түркі оулетінен шыққан. Бағдат ғалымы Махмүд Қашқари жасаған «Дивани луғат ит түрік» деп аталатын сөздік.

Араб ғалымдары Махмүдтын «Диванынан» кейін де бірнеше салыстырмалы сөздіктер жасаған. Сондай создіктің бірі-Абулқасым Махмүд ибн Омар/туған жері атымен Әл-Змахшари деп те атайды/ жасаған «Муккаддимат әл-адаб»/ әдебиетке кіріспе/ деп атайтын арабша-парсыша-түрікше-моңғолша сөздік.

Араб тілінің маманы Абу Хаййан 1312жылы Каирде «Китаб ал-идрак-ли-лисан ал-атрак»(түркі тілдерінің түсіндірме кітабі) атты еқбек жазған. Біздің заманға жеткен орта ғасыр жазбаларының ең көнесі- Жүсіп Баласағуни жазған «Қүтадғу білік» деп аталатын көлемді эпикалық дастан. Ғалымдар дастанның атын «Қүтты білік», «Қүт әкелетін білім» , т.б. деп аударған. Дастан авторы Жүсіп бүл туындыны ескі жыл есебі бойынша /қыджра/ 462 жылы, Баласағүн қаласында бастап, Қашқарда аяқтадым дегенді айтады. «Қүты білік» дастанының мазмүн-дидактикалық насихат. Аудармасына жазған алғы сөзінде Асқар Егеубаев «Дастаннан айқын бай қалып түрғандай, Жүсіп Баласағүни өз заманының озық ойлы энциклопедист ғалымы, философ, адам жанын нәзік сезінген ақын» дегенді айтады. «Қүтты білікпен» мезгілдес жарық керген екінші туынды Қожа Ахмет Яссауидің XI ғасырда жазған «Диуани Хикмет» /парасатты толғаулар жинағы/ деп аталатын, опылықты уағыздайтын діни шығармасы. Түркологтар мүны үйғыр, хорезм тілдерінің ескерткіші деп санайды. З.Яссауи поэзиясымен мазмүндас келетін Ахмет Югнекидің «һибат ул хакаик» /ақиқат сыйлығы/ дейтін туынды. Түркологтар бүл туынды ХІ-ХІІ ғасырдан сақталған болар деп жорамалдайды. «һибат ул»- Яссауидің «Хикметі» сияқты дидактикалық яғни үлгі -өнеге, ақыл-кеңес, өсиет үйрететін поэма. Онда жақсылық пен жамандық, білімділік пен білімсіздік, байлық пен кедейлік, жомарттылық пен сарандық салыстыра жырланады. Орта ғасырда пайда болған жазба ескерткіштерінің ең мол түрі Батыс түрік бірлестіктерінде,

Орта Азияда, әсіресе Қыпшақ бірлестігі тілінде жазылғандар, Олардың қатарына төмендегілер жатады: «Жүсіп -Зылиха», «Хосрау және Шырын», «Гүлстан бит түрки», «Мүхаббат Наме», «Оғыз Наме».