Ә 55 Әлімжан Е. Көріпкел (повесть, әңгімелер). Алматы



жүктеу/скачать 1,54 Mb.
бет2/3
Дата02.07.2018
өлшемі1,54 Mb.
#45279
1   2   3

Одан да ертеңгі шаруаны ойла, — деді үлкен жігіт бұның назарын елең қылмастан.— Екеуміздің де «илеп жүрген теріміздің пұшпағы» ұқсайтын сияқты.

Бұдан кейін Тайбектің ұмытып кеткен тірліктері ойына қайта ұялап, кұлазыған көңілі Қайысбайдың әңгімесін алданыш қылды.

Қайысбай алыстағы бір совхоздың экспедиторы екен. Бұрынғы бастықтың кезінде жағдайы жақсы болыпты. Бірақ ол басына іс түсіңкіреп барып орнынан алыныпты. Ал жаңадан келген директор әлі шаруадан да, өмірден де тәжірибесі аз, шикі көрінеді. Онысымен қоймай, өзімбілермен, өркөкірек, адамдармен тіл табыса алмайды. Ал тіл табысатын Қайысбай сияқтыларға тізгін бермейді. Бағана бұларға тиесілі бір вагон ағашты базадағылар басқаларға беріп жіберіпті. «Вагонды ұстап тұра алмадық, кешіккен өздеріңнен көр» дейтін көрінеді. Сылтау емес, әрине. Өйткені кешіктірсе, тұрған уақыты үшін айып төлейтін совхоз. Қазір талап басқа, жоғарыдан нұсқау болды деп алдаусыратады мұны. Өзге совхоздан келгендердің қолы күзірлі болған. Басқа түк те емес. Қайысбай да сүйтейін десе, жаңа директор:

  • Оның уақыты өткен, осы қызметті істегің келсе, міндетіңді , адал атқар,— деп өзіне зірк-зірк етеді.

Ал енді қорасын немен жөңдер екен? Малы қырылғанда көреді қызықтың көкесін.

Бұл бастық келгелі елдің наразылығы күшейіп, арыз көбейіп кетіпті. Бүйте берсе, Қайысбай да кете салады. Оның қабілетін бағалайтындар табылады әзір.



Көршінің күйінішті әңгімесін тындаған сайын Тайбек іштей сүйсіне түседі. Шүкір, Рекеңнің арқасында өз ұжымының әзірге қаймағы бұзыла қойған жоқ. Рас, жұмыс болған соң, жүз шайысу болмай тұрмайды. Бірін-бірі күндейтіндер де, жек көретіндер де, тіпті басып жұтып жібергісі келетіндер де табылады. Бірақ оның бәрі «бас жарылса, берік ішіндемен» бітеді. «Кемедегінің жаны бір» дегендей, арыз жазбақ түгіл, бір-бірімен ашық бет жыртыспайды да. Оның себебі әр алуан. Сауда жүмысының еш жерде жазылмаған, бірақ бұлжытпай орындауды талап ететін заңы коп. Ол заңның тізгіні Рекеңнің қолында. Рекең тізгінді қалай тартса, бұлар солай жүреді. Оған мойын ұсынғалы қашан. Алай- бұлай бұлтақтады екен, барлығы да соған жабылады. Не бас білдіріп, қатарына қосып алады, болмаса араларынан аластап жібереді, қажет десе, құрдымға итеріп тастайды. Шын кеткің келсе, өзің үшін ештеңені бықсытпай шығасың. Бірақ бұның бәрі



үжымның өз ішінде ғана болып жататын әңгіме, сырт көз ештеңесін білмейді. Қайта «ағайын бір өліде, бір тіріде» болса, Рекең басқарған мекемедегілер күнде бірге. Қайғысы мен қуанышы түгіл, Балқан тауына демалуға барып келу керек болса да, ұйымдасып жатқаны. «Ел іші ғой, өлмейміз, сырттағы азаматтың жүзі жаркын болсын» деседі ондайда.

Қайысбайдың әңгімесі Тайбекті ептеп шошытып та отыр. Көршісі айтқан бастықтың беті аулақ. Ондай біреу келе қалса, күндері не болмақ? Кенет өзім бастық болсам не істер едім деген ой санасына сақ ете калды. Бұған дейін «болсам» деп қана жүріпті, ал бола қалғанда не істейді, қалай басқарады? Ол жағына онша көп ой бойлатпапты.

Оны бұл жолы да індете алмады. Өйткені, Рекеңнің сөзі мен Қайысбайдың әңгімесіне, ақ жеңешесінің жүз грамы мен астарлы әзіліне аз уақыт алданған жүйкесі қайта босап, шаршағаны сезілді. Сан-саққа жүгіріп тұрған санасы енді енжар тартып, тәтті киялы тәтті ұйқыға алмасып кеткенін өзі де байқамай қалды...

Ертеңіне ол ауылдағы әдетімен ертелеп тұрып, бірден ауа райын бағдарлады. Аспанды ақ сұр бұлт тұмшалаған, «Қар жауьш, жол қиындап кетуі ықтимал, асығу керек» деп түйді ол.

Тайбек он шақты автомашинаны алып, базаға келгенше сәске болды. Құжат толтыру, тауар кабылдау, оны тиеу жұмыс аяғына дейін созылды. Қайта машиналарды кезектен тыс өткізіп, жүкшілерге шіріңке беріп жатып, жылдамдатқаны осы болды. Әйтпесе, олар жүгіңді салмай қояды. Салса да асықпай, әйтеуір уақыт өткізіп жүріп алады. Тіпті «сіркесі су көтермесе», көзді ала беріп, сынған, бүлінген бұйымдарды қосып жіберуден де тайынбайды. Сондықтан оларға да жалынуға тура келеді. «Жігіттер жылдамдатып жіберіңдер енді» деп, жылы сөйлеп, жанамалап жүрген біреумен алақан айқастыруың қажет. Содан кейін-ақ олардың жүздері жайнап, қимылдары ширап жүре береді.

Аумағы қырқыншы жылдардың кішігірім ауылының көлеміндей ауданаралық базадан тауар алу да бір қырман. Ал қырманнан дәмететіндер де болады. Тайбектің келгенін естіп- біліп отырған облыстық тұтынушылар қоғамының 4—5 қызметкері телефон соқты. Ісі түсетін өз адамдары болғандықтан, товаровед олардың шаруасын тындырды. Одан базадағылардың өтінішімен екі кілем, үш етік, бес-алты юбка, көйлек, тағы бірдеңелер басқа біреулерге берілетін болды. Қазір бақылау күшті, қоймадан жеке адамдарға тікелей ештеңе босатылмайды. Сондықтан ондағылар осындай әдіске көшкен. Бұрын өздері сатып, дүкенге құжаты мен ақшасын аударса, енді тауарды тікелей жөнелткен болып, бірақ берілетін адресін де атап жібереді.



Товароведтер мен сатушылар олардың айтқанын істемей тұра алмайды. Өйткені, ертең ештеңеге қолы жетпейді. Ал өтімді тауар болмағаннан кейін құның бес тиын, ешкім сәлем бермейді. Жұмысың да өрге баспай, жергілікті басшыларға сүйкімің кетеді. «Жоқтан басқаны білмейтін, қолынан ештеңе келмейтін жігіт екенсің» деп қырларына алады.

Спирт комбинатынан лимиттен тыс арақ алып, оны кезексіз тиету үшін бельгияның бір кілемі мен чехтың бір пар туфлиі араға жүрді.

Бас-аяғы он машинаны сықата толтырып алып шыққаннан кейін Тайбек оның қасындағы тұйық көшеге бастады керуенін. Бұдан бұйым алатындар осы жерде тосып тұруы тиіс. Мұның өзі тәуекел дейтін шаруа. Өйткені ауланың қақпасынан шыққаннан кейін база басшылары ештеңеге жауап бермейді. Олар тауарды босатты, сонымен шаруасы бітті, еңдігі жауапкершілік Тайбекте. «Шегірткеден қорыққан егін екпейді», мұндай тәуекелсіз тағы болмайды.

Керуеннің жолын тосқандар автомашиналарын әр қуысқа елеусіз қойып, әйнектерінен сығалап отыр екен. Тайбек оларға белгі берді де, өте шықты. Мына жерде аңдушы болуы мүмкін, сондықтан сақтық керек. Ол екі-үш көше өткізіп барып, тағы бір елеусіздеу тұйыққа келіп тоқтады. Есігін ашқан автодүкенге арадай үймелегендердің кейбіреуін шырамытады. Мықты-ақ мекемелерде істейтін, бірақ ортақолды қызметкерлер. Сонау құмның жиегінен келтен товароведтің соңынан салпандап ілесіп жүруі де содан. Қанша сақтық жасаса да, Тайбек көзге шалынып қалыпты. Ең соңғы «сыйлы» кісіні жөнелтіп жатқанда жылтың етіп бұрыштан екеуі шыға келді. Куәліктерін көрсетті де, дереу актілейміз деп, қағаздарын шығара бастады. «Сыйлы» кісі «куә бол» дегенге қайрылмастан, зытып ала жөнелді. Сасқанынан алған затына да, ақшасына да қараған жоқ. Шоферлердің болса да шаруасы жоқ. Шырылдап тұрған Тайбек. Қартаңдауы икемге келетін түрі бар, бірақ жастауы кимелеп барады. Товаровед жарты сағат жалынып, бір куртка мен бір джинси-юбка беріп әрең құтылатын болды.

  • Жарайды жігітім, алысқа кетіп бара жатыр екенсіңдер, бір жолға жіберейік, — деді «халықтық бақылаушының» үлкені. -- Келесі жолы қолға түссең, әңгіме басқаша болады. Былай түсінетін жігіт сияқтысың ғой, бізді анау-мынау екен деп ойлап қалма.

  • Түсінемін ғой, — деп безілдеді Тайбек. — Сіздер сияқты кісілердің қамы осының бәрі.

Бірақ, ішінен аналар айтқан «анау-мынауды» ойлап отыр. Ойламақ түгіл, түк қоймай сыбап түр. Ойда жоқта оңай түскен олжаға мәз болған екеуі көше айналып жоқ болды.





  • Әй бір састырдық-ау, — деп масаттанады жастауы қолтығындағы кеудесін қыздырған джинси-юбканы сипалап қойып.

  • Қазір байқау керек, деп сақтық айтады қартаңы. — Бұл саудагерлердің ішінде де небір зұлымдары бар. Өзіңді ұстап беруден тайынбайды. Ал мынау иманжүзді екен.

Бұл әңгімені жастауы сүлесоқ тындады. Ол енді әйелінің джинси-юбка деп көптен бері ашылмай жұрген қабағының қалай жадырайтынын, үйіңде жетім қыздың тойы болатынын ойлап, жұтынып келе жатты. Осындай дүниелер мемлекеттік сауда жүйесімен келсе ғой, әлдеқашан қолы жеткен болар еді.

Сайтандай сап ете қалған қызыл көз бәлелерден дүкеннің дүниесімен құтылғанына мәз болып Тайбек кетті.

  • Әй, қатырдым-ау, — дейді қасындағы шоферға. — Қыз жеңгесі құсатып екеуін қос шүберекпен кұп алдаған жоқпын ба? Барсын сонымен мәз болып. Ал, Тайбек тегін күймейді, есесін дүкеншілерден қайтарып алады.

Бұлар жүк тиеп жатқанда-ақ қыламықтаған қар кішігірім керуен қаланың сыртына шыққанда қиыршықтап жауып, едәуір өндіріп тастады. Ал қарашаның қысқа күні ұясына батқан соң, айнала да, алдыңдағы жол да ақ түнекке оранды. Алайда керуеннің аялдайтын реті жоқ еді. Өйткені жүк тиелген автомашиналарды гараждарына қоюға да, үйлеріне жіберуге де болмайды. «Жаман айтпай жақсы жоқ», бірдеңе болса, Тайбек басымен жауап береді. Сондықтан ең дауасы жайлап жылжи беру. Тоқтамай жүріп кетсе, 5—6 сағатта діттеген жеріне жетіп барады. Бірақ қырсық шаламын десе, аяқ астында. Қала маңындағы ауылдардан ұзап шықпай жатып, автомашинаның біреуі бұзылды. Бүкіл жігіттер болып жөндей алмай, уақытты текке жіберді. Сүйреп кетуге жол ұзақ, қар қалыңдап барады. Ақыры Тайбек тәуекелге бел байлап, оны қалдырып кетуді ұйғарды. Ал өзі негізгі керуеннен қалмайды. Шофердің, үйі де осы маңнан қашық болмай шықты. Сонда әрең сүйреп жеткізгеннен кейін товаровед оған «мемлекет мүлкіне сақ бол» дегенді айта-айта әрі қарай аттанып кетті. Мөлшерлеген мерзімінен кешігіп шыкқан керуен бұдан кейін айтарлықтай оқиғаға ұшыраған жоқ. Таң бозаң тартып, құмбелдіктер кезекті күнінің қам-қаракетіне еңді кіріскелі жатқанда ауылға кіріп келді. Қалдырып кеткен автомашина екі күн өткен соң жетті. Бірақ комиссиямен қабылдағанда, біраз дүние кем болып шықты. Рекең кең кісі ғой, бұл үшін Тайбекке кейістік білдірген жоқ.

  • Ақшасын кассаға құйсандар, мемлекет қаржысы түгел. Ал жоспар орындалып жатыр, — деді. Шынында да, екі күн бойы екі совхозда да сауда қызып берді. Ауылдың автодүкендері Мойынқұмның қойнауларында жатқан малшы ауылдарды аралап





кетті. Елдің бәрінің аузында бұрын-соңды болмаған бұйымдар, оны сонау облыс орталығынан тауып әкелген Тайбек. Бұған ерлік істеген адамдай қарайтын болды көпшілік. Товаровед қанша қарапайым болуға тырысса да, сәлемді сәл-сәл сырбазданып барып қабылдайтынын өзі де байқамай қалып жүр. Осының артынша-ақ Рекең зейнет демалысына шығып, орнына Тайбек болады екен деген әңгіме гу ете қалды. Бұның өзі негізсіз де емес еді. Кұдасының сыбыры басшылардың құлағына сіңе бастаған болатын. Тайбек осылай танауын аудан жақтан тұрған желге тосып жүргенінде шақыру келді. Бірақ ол тұтынушылар қоғамынан емес, аудандық милициядан еді. Үстінен арыз түсіпті. Оған Құмбел рабкоопына тиісті тауарларды қызмет бабын пайдаланып, Жамбыл каласында әлдекімдерге артық бағасына сатып, сауда жасаған деген айып тағыпты. Тексере келгенде, Тайбектің тауардың өзін емес, кассаға ақшасын ғана құйғаны толық анықталды да, көп ұзамай үш жылға сотталып кетті.

Жаңа жылдың басында облыс орталығында сауда қызметкерлерінің үлкен жиыны болды. Рекең оның президиумына сайланып, мінбеден сөйлеген сөзі де басшыларға қатты ұнады. Ол жылдық жоспарын асыра орындаған өз ұжымының еңбеккерлерге сауда қызметін көрсетудегі озық тәжірибелері, кайта құру талабына орай сауда тәртібін бұзушылармен ымырасыз күрес ашқандығы, соның мысалы ретінде, бұрынғы товаровед Тайбек Қалашбаевтың жат әрекетін қалай әшкерелегендігі туралы айтты. Арасында жоғары жақта отырған әлдекімдерге сүйеніп алып, ойына келгенін істеген Қалашбаев сияқтыларға тосқауыл қойылғанына үлкен сүйіспеншілік білдірді. «Тіпті осындайлардан арылып, тынысымыз енді кеңіді», — деп, залдағылардың аяушылық сезімін оятты.

Тайбек болса, еңбек түзету колониясында жатып, жан-жаққа арыз боратуда. Ол өзінің кінәсін түсінбей-ақ койды. Себебі сауда жұмысының әліппесін Рекеңдерден оқыған Тайбек тауар алудың басқа жолын білмейтін еді...

АЙТ КҮНІ

Шәріп ауыл шаруашылық институтын бітірсе де, қызметті қалада істейді. Оның себебін ашып айтпай-ақ қояйық. Озық та, орташа да, тіпті оқуын әзер бітіргендер де қала деген қалың көпке судай сіңіп кете береді емес пе. Тек институттағы бір ұстазы Шәріптің жиналыста жақсы белсенділік танытатынын естігенде, «Қайдам, емтиханда аузын ашпаушы еді» деген екен. Аралас ауылда өсіп, қалада оқығандықтан, орысшасы тәп-тәуір болатын. Сол себеп болып, қызметті комсомолдан бастап, парткомға



нұсқаушылыққа дейін жетіп, мықты орынға секіретін серіппеге енді көтерілген кезінде қысқартуға ілікті де, «Білім» қоғамына сырғытылды. Қызметті бастағаннан үгіт-насихат жағында жүргендіктен, оқыған мамандығына (дәлірек айтқанда, дипломында жазылған мамандыққа) баруға өзі де жүрексінді, олар да керек ете қоймады. Әйтеуір, секірмесе де серіппеге шыққанының олжасы — қатардағының қолы жете бермейтін пәтер алып, «үлкен үйді» арқалана сөйлегенде айдарынан жел есіп, қошамет дегеннің не екенін де сезініп көрді. Көңіл дегенді қойсаңшы, сол қасиетті ол туған бауыры Беріктен де күтеді. «Кісі сыйлай білмейсің» деп, талай ренжігені бар. Кісі деп отырғаны алдымен өзі, әрине. Ал, інісі болса, осындай азаматты үйге жалғыз тастап...

Қою күрең шайды қанша сораптағанымен, «Ергежейлінің елуі жиылып бір тоқтыға әлі келмейді» дегендей, мұның шекесінің тырысқаны жеткілікті жазыла қоймады. Денесі жіпсіп, ауызы икемге келсе де, көңіл күйі әлі көшкен ауылдың жұртындай. «Шіркін, мықтының өзі болар ма еді, көзді шырақтай жандыратын». Енді іш түкпірінде «жұмыстан сұранып келсе несі кетеді» деген інісіне реніш те ояна бастады.

Бұл жолғы келісі бөлек еді. Әйелі «жалғыз баланың халін біліп қайт» деген соң шыққан жолға. Ұлы осында, інісінің қолында оқып жүр. Тұңғышының тәртібі бесінші сыныпта оқып жүргенде- ақ бұзылды. Әке-шешесінің жұмыс бастылығын пайдаланып, ол да үйде байыздамайтынды шығарды. Темекіні болса да паровозша бұркыратып, кәйіптің басқа түрлерінің де дәмін татып көрді ме деген күдік кіре бастады. Шәріптің іссапардан, қонақтан қолы босап қалған кезінде оқыған педагогикалық лекциясы балаға әсер етпей-ақ қойды. Үндемей тыңдап алып, үйден шыққан соң өз дегенін істеп жүре берді. Қайта оған қосты. Сабаққа бармай, көше қыдырып кетуі жиіледі. Түрлі- түрлі достары да көбейді. Болмаған соң, Шәріп «аюға намаз үйреткен» ата-бабасының тәсіліне жүгінді. Бүгінгінің баласының жанында аю сорлы момын екен, мұның жүгермегі қашып кетіп, үш күн бойы үйге түнемей діңкелетті. Әкесі мен шешесі үй-үйдің подвалына түсіп, шатырына көтеріліп, «Жақантай қайта ғой, тимейміз» деп жалбарынған соң барып келді. Мұның өзі әдетке айналып, басқа шара таусылған соң Беріктің үйіне жіберген. Ауылда көз көп, оның үстіне келін мүғалім, бас-көз болар деп ойлады.

Міне, сол баласының халін білмекке осы ауданға арнайы іссапарға шығып, жолшыбай бірер шаруашылықты аралап барып жеткені түнде. Баласына сау-ақ көрінгісі келген, болмады, кеше тізгінін қалай босатып алғанын өзі де байқамай қалды. Тап қазір баланың жағдайынан гөрі өз денсаулығы қинаңқырап отырғанда мотоциклдің даусы шығып, көп ұзамай ішке інісі Берік енді.



  • Қалай, жақсы жатып, жайлы тұрдыңыз ба? Келініңіз кеспе пісіріп кетіп еді ғой, мен ысыта қояйын.

Қайта шығып кеткен Берік әлден уақытта ыстық тамақты әкеліп алдына қойды. Шәріп одан бір-екі ұрттады да, ысырылып отырды.

  • Немене, батпай ма? — деді інісі қулана күлімсіреп.

  • Шайға қанып қалыппын, — деді Шәріп көңілсіздеу.

  • Кешегі жеген жас марқаның етінен кейін келініңіздің, кеспе көжесі аузыңызға татымайтын шығар?

Берік ағасына сіз деп кішілік көрсеткенімен, табиғатынан шайқымазақ жігіт орнын тауып, сөзбен шымшып алатыны бар. Сіз дей бастағаны да беріде. Тай-құлындай тебісіп бірге өскенмен, кейін қызметке араласқан соң, Шәріп «сіз деп сөйлегін» деп бір- екі жас үлкендігін бұлдайтынды шығарды. «Қазақ үлкенді сыйлаған, сендер сол дәстүрді ұмытып барасыңдар, оқыған, көзі ашық біз айтпағанда, кім айтады» деп, бауырын біраз жерге апарып тастады. Бірақ, сөйткен Шәріп өзінен бес жас үлкен жамағайыны Жаппасты көргенде «әй, жаман Жаппас» деп кесірленіп сөйлейді. Сондықтан сыртынан Берік;

  • Біздің Шәріп қазақтың екі дәстүрін жақсы ұстаған: бірі — қонақжайлылық, екіншісі — үлкенді сыйлау. Тек екеуін де өзгелердің өзіне көрсеткенін ұнатады. Ал өзінің басқаларға жасауы міндетті емес деп есептейді, — деп жaқын ағайындарын күлдіріп отырады.

— Елдің бәрі сендер сияқты дейсіңдер ме, кісі сыйлай бермейтін.

Ағасы жауапты қиястаңқырап бергенімен, Берік те шымшылауын қоймады.

  • Білмесек алдымызда оқыған азаматымыз бар, үйретеді ғой.

  • Сендерді үйретемін деп ағарған жоқ па шашым...

Шәріп осыны айтқанда қою қара шашын саусағымен салалап

қойды.


Жорта жуаси сөйлеген Берік;

  • Ауылдан ештеңе таппадым, — деді.

  • Нені айтасың?

Шәріп те түсінбеген түр танытты.

  • Әлгі тәбет ашқышты айтамын.

  • Ә, солай ма? — деді Шәріп, екі ұштылау айтса да, қалың қабағы салбыраңқырап, жүзі қарауытыңқырай бастады. Берік сәлдең соң;

  • Мына Марфа кемпірде бар екен, — деп бір үміттің ұшын шығарды да, артынша;

  • Бірақ оны сіз ішпейсіз ғой, қанша дегенмен погоны барға үйреніп қалғансыз, — деп мұның алдын орап қойды.

  • Ә, Марфа кемпір ме, әлі қайната ма?





Ұмсына сөйлеген Шәріптің даусы әлде Марфаға, әлде оның самогонына екені белгісіз, әйтеуір біреуіне жылы ұшырай шықты.

  • Қолы қайта қазір жүріп тұр ғой, бұл шешейдің. Соның өзін үлкен блатпен береді.

Жасырақ кезінде Шәріп шешейдің самогонының дәмін талай татқаны бар. Енді қазір ыңғайсыздық сезінетіні де рас. Алайда, басқа амалдың жоқтығын да біліп отыр. Сондықтан да одан әрі ештеңе деместен, салмақты інісінің өзіне салғандай, үнсіз қалды. Берік ендігісінің босқа бұлдану болатындығын біліп, орнынан тұрғанда да, Шәріп байқамаған кейіп танытып, қолына ілінген газетке шұқшиды. Тек тез-ақ оралған Берік есік ашқанда, басын көтерместен:

  • Келдіңбе, ей? — деп қойды.

  • Бұйырса келдік, - деді бөтен дауыс.

Ол басын көтергенде есіктен енді кіріп келе жатқан Әшім молданы көріп, орнынан қинала тұрды. Қол алысқаннан кейін төрге шығып жайғасқан шал:

  • Ал, айттарың берік болсын, мырзалар, — деді де, құранды заулатып қоя берді. Шәріптің бүгін айт екендігі сонда есіне түсті. Дастарқандағы тоқаш пен самса, басқа тағамдар алдымен айттың құрметіне арналып пісірілгенін ұғынып, тағы да әлдеңені қоңылтақсып қалды. Оның үстіне, Әшім молданың мезгілсіз келгенін де жақтырған жоқ. Тіпті кейбір құран оқыған жерден тұрып кететін әдеті де бар еді, бұл кісі аулының үлкені де болғандықтан, амал жоқ, отыр.

Шәріп атеистік тақырыпқа да лекция оқып жүреді. Онысына дінді әшкерелейтін материалдарды да жиі пайдаланады. Осы Әшім молданың да елді «алдап» пітір жинайтындығын, жаназа шығарып, кой алатындығын да қосып қояды. Бірақ, обалы не керек, бұл мысалдарды аулынан алыстау аудандарда жүргеңде ғана пайдаланады. Ал молданың қарақұрт, жылан шаққан адамдарды, тіпті шалыққандарды да оқумен құлан таза жазып жібергенін бала кезінде талай көрсе де, айтқан емес.

Жалпы, атеистік насихат оны жүргізетіндерге тиімді болады. Жергілікті жерге қаптаған комиссия шығып, бюроға материал дайындап, газеттерге мақалалар жазып, жоғарыға ақпарат жіберіліп, жұртшылық атеистердің «құдіретін» әжептәуір байқап қалады.

Шәріптің де беделінің өсіп, қошаметті көп көретін кезі осындай науқандардың тұсы. Әке-шешесі өлмейтін адам жоқ. Оларды дәстүрге сай жерлеген жауапты қызметкерлер аяқ астынан айыпты болып, Шәріптердің алдында мөнтеңдеп кетеді. Кіріптар жандар жалпақтаған сайын, ол одан әрі сұстанып, қалың қабағын түкситіп тарс жарылуға шақ қалады. Ыңырана сөйлеп, ызғарын шашып алмаса жарылуы да мүмкін. Сондай бір сәтінде



оның тосын уәжден тосылып қалғаны да бар. Төменгі қазақ ауылындағы бір жауапты қызметтегі жігіттен естіген сөзі жүрегіне оқ болып қадалып әлі тұр. Өзі бойына сай келбетті, кеудесін көтеріңкі ұстайды екен, бұл отырған кабинетке именбей кіріп, еңкеймей сәлем берді. Мұнысын тіпті жақтырмаған Шәріп;

  • Айт, қане, шешеңнің жаназасына қанша жұмсадың?— деп төтелеп қойып қалды.

  • Берсем өз ақшам, онда сіздің шаруаңыз қанша?— деп қасқая қарады ол да.

  • Жігітім, сен коммуниссің, коммунисте шаруамыз бар. Сен уставқа бағынуың керек,— деді бұл соңғы сөзді нығарлай. Талай бұлталақтағанды бұғалықтап беретін құрығын бұл жігіт оп-оңай кері ысырып тастады. Коммунистің көбі жарғының атын естігенде-ақ жуаси қоятын, өйткені оның бәрін жадында ұстап жүрген жоқ кой. Ал бұл болса, одан хабары бар неме екен:

  • Өзіңіз айтыңызшы, қай бабында жазылған ондай талап? — деп қайта қарсы шабуылға шықгы.

Бұл ыңғайсыздықтан құтқарып жібергісі келді ме, болмаса өзінің білгіштігін көрсеткісі келді ме, аудан өкілі;

  • Мәселе қаулыда болып тұр ғой, қаулыда — деп қырсық коммунисті енді қаулаған көп құжаттың ішінде малтықтырып жіберіп, матап ұстауға оңтайланды.

Бірақ ол;

  • Араласпай отырыңыз, сіздің жайыңыз бізге белгілі, — деп оның өзін тойтарып тастады да Шәріпке шүйлікті.

  • Осы сіздің әке-шешеңіз бар ма?

  • Бар болса ше?

  • Жаман айтпай жақсы жоқ, көз жұма қалса қалай жерлейсіз?

Бұл Шәріптің өзін де көптен бері қүпті етіп жүрген сұрақ. Ол

есіне түскенде қарадай қысылып, шешесінің ертерек жолаушылап кетпегеніне өкінгендей, «Осы кемпір мына науқанның ұшынып тұрған кезінде өліп қалып, екі ортада мені қып-қызыл оттың ішінде қалдырар ма екен» деген қауіп кіреді көңіліне...

Сол шешесі, шүкір, әзір аман-есен жүріп жатыр. Бұл күнде қыздарының баласын бағып отыр. Бәрібір «Беріктің үйінен шығамын, әкелеріңнің жанына жерлеңдер» деп қояды.



Әшім молда құранын аяқтап, кол жайып бата жасап болғанда Беріктің әйелі Дәмелі кірді.

  • Сабақтан әзер босадым, — деді ол екі қонақтан да ақталғандай.

  • Өздерің үйде болмасаңдар да, осылай дастарқандарыңды жайып қойғаның дұрыс. Айт күні әруақтар дөметеді. Жеті нан, құдай бердің бе? — деді Әшім молда.

  • Қазір жасаймын, — деді келін төмен қарап.

— Сөйткендерің жөн. Ойпырмай, бұл заман не болып барады.



Кемпірім кеше шала бүлініп, тоқаш пісіріп дайындалып-ақ еді- ау. Таңертең құран оқып, алдымен өзіміз ауыз тиіп, біреулер келіп қалар деп осынша күттім, жан баласы басын сұқпады. Құдайдан безгендер өңкей, — деп қария күйіп-пісті. — Содан, «қой ең болмаса, әруақтардың орнына барып шығайын» деп, сүйретіліп жеткеніміз ғой, әйтеуір.

  • Жұрттың бәрі жұмыста, — деп Берік жайбағыстаған болды.

  • Е, одан да қасиетіміз кетіп бара жатыр десеңші, анау көрші отырған өзбектерді көрмеймісің. Олардың жұмысы жоқ па ? Сағат бестен тұрып, бүкіл махалланы аралап айттағаннан кейін барып кетеді шаруаларына. Ал сендер денелеріңді көтере алмай, түске дейін тыраясыңдар да, жұмыс- жұмыс дейсіңдер.

Әшекең соңғы сөзін айтқанда Шәріп бір жөткірініп қалды. Берік жымысқылау жымиды да төмен қарады.

  • Ал, екі мырза әкелеріңе барып сәлем беріп қайтпаймыз ба? — деді қария кенеттен бұл жердегі шаруа бітті дегенді де, алдағы жоспарын да білдіріп.

  • Өзім де соны айтайын деп отыр едім, — деп лып ете қалды Берік, Марфа шешейге бару ниеті болмағандай.

  • Онда от алдыр тырылдағыңды, жолшыбай ең болмаса ана топырағы кеппеген Жекен мен Ұлбикенің орнына кіріп шығайық. Бүгін әруақтарды еске алатын күн.

Берік бұрынырақ шығып, көлігін дайындағанша, молда Шәріпке біраз әңгіме айтып тастады.

  • Олардың үйіне әр жұма сайын құран оқып шығушы едім, соңғы кезде құяңым ұстап, жатып қалдым. Оның үстіне, мына қу тізем де қалтырап, қарға адым аттауым мұң. Тарыдай шашылып отыр ғой түге бәрі, жете алмаймын. Өздері келіп көлікпен алып кеткенді білмейді, пәтшағарлар. Тірлік, тірлік деп жүріп, өлгеннің парызын ұмытып кетеді.

Шәріпте үн жоқ. Оразаның денсаулыққа зияндығын,айт дегеннің діни мейрам болғандықтан, кеңестік өмір салттқа жаттығып, әлдеқашан жұмыс күніне айналғандығын, Министрлер Кеңесі бекіткен мерекелі күндердің ішінде өлгенді еске алу күні жоқ екендігін, ал алда-жалда атап өткің келсе, заңды демалыс жексенбінің бар екендігін айта алмай тілі байланып отыр. Басқа жерде болса бастырмалатып кетер ме еді, өз аулы, ағайыны болғаннан кейін амал жоқ.

  • Жексенбіде,— деді Әшекең одан әрі, — елдің бәрі демалады, осы ауылда тұратындардың бірсыпырасы шіркеуге кетеді. Жұма күні маған хан адам ілеспейді, сонау қаладағы мешітке жалғыз барамын. Жалғыздық құдайға ғана жарасқан.

Дәл осы жерде Шәріп:

  • Өзге жұрт мешітте не бітіреді?— деп қалды да, өзі қысылды. «Сен көлденең табысың болған соң барасың» дегенді сездіріп







қойдым ба деп қорыққан еді. Кебісін киіп жатқан шал басын көтеріп, бұған тесіліп, ұзақ қарағанымен, үндеген жоқ.

Әлгі айтқан екі ағайынның үйі ауылдың екі шетінде. Ілгеріде шаруашылықтар ірілендірілгенде бұлардың «Тасжарған» колхозын таратып, ойдағы казак-орыстар тұратын «Победа» совхозына қосты. Әшім молда сонда жеке көше тілдіріп, іргемізді бөлмей отырайық деп айтуын айтты. Оның сөзін кім тыңдасын, қайта мұндағы «интернационалистер», «осы молданың ойында не бар?» деп өзіне күдікпен қарай бастаған соң қойған. Совхоз басшылары да егістік жерге нұқсан келеді деген желеумен ондай оқшаулыққа жол бермеді. Оның үстіне өз іштерінен дайын үй сатып алғысы келгендердің де іші тіл алмады. Сөйтіп, «Тасжарғаннан» келген қырық-елу үй бес жүз үйлі «Победаның» бес көшесінің әр жеріне сығылысып кіріп орналасты. Содан қарт адамдар түгіл бала-шағаның да арнайы бас қосу болмаса, бір- бірінің үйіне күнделікті кіріп-шығуы қиын екені рас. Манағы Әшім молданың «Тарыдай шашылып кеттіңдер ғой түге» деген сөзі соны меңзейді. Ел болған соң, қызметтің, шаруаның жайымен басқа жаққа көшіп кеткендер де көп.

Көңілдегі екі үйдің бұлар біреуіне ғана кірді. Онда да үйде ересектері жоқ, жас балалары ғана бар екен. Ал екіншісі мүлде жабық тұр. Үй иелерін күтуге түс ауып кететін болған соң бұлар бетті тауға бұрды. Жолда Марфа шешейдің үйінің тұсынан өткенде Берік артына бір қайырылып қарап еді, ағасының екі көзі Қызыл дарбазаны тесіп бара жатыр екен.

Дегенмен де Шәріптің жағдайы үйдегіге қарағанда көп тәуір. Мамырдың мамыражай шағы емес пе, күн ашық болғанымен, аса ысып тұрған жоқ. Жаяудың шекесін терлетер ғана шамасы бар. Ал ауыл арасындағы арлы-берлі жүргеннен ауырсынғаны басылған денесін мотоциклдің екпінімен соққан жел самал болып сипалайды. Тіпті тауға жақындап, «Қақпақтан» кіре бергенде жаңағы жайма-шуақ самал салқын саумалға айналып, бойын серпілтіп, көңілін сергітіп, енді анау көп уақыттан бері ат ізін салмаған ата қонысына жетуге асықты.

Бұлардың ауылы таудың шатқалындағы «Тасжарған» деген бұлақтың басында, қазіргі қоныстарынан үш-төрт шақырым өрде болатын. Қыз беліндей бұраңдаған, қыз жүріспен сылаңдаған, қыз дауыспен сыңғыр қаққан, сәмбі талдан алқа таққан ерке бұлақтың екі жағалауына жайғасқан қырық-елу түтіннен тұратын «Тасжарған» деген колхоздың дүниеден өткені, оның соңғы төрағасы Шәріп пен Беріктің әкесі Әлім екенін бұл күнде ілуде біреу болмаса, ешкім есіне ала бермейді. Әлім «Тасжарған» тарайтын жылы қайтыс болып, сондағы көне қорымға жерленді. Соғыстан аман оралып, елін басқарып жүрген азамат малды ауылға жедел жету үшін қыстыгүні Көксу





өзенінен ат-шанамен төтелеп өтемін дегенде мұз ойылып кетіп, ақыры өкпеге тиген суықтан оңала алмай кетті. Әшім ақсақалдың әкелеріңе сәлем беріп қайтпаймыз ба дегені сол.

Жолаушылар жарым жолға жетіп қалғанда алдарынан ауылдағы ағайынның ішінде қызметке ілігіп жүрген Қалыбек кездесті. Ол қатарласа бере машинасын кілт тоқтатып, түсе салды да:

  • Әй, Берік неғып сандалып жүрсің? — деп айқай салды ай- шай жоқ. Содан кейін барып сәлемін берді.

  • Бүгін айт кой,— деді Берік қалжыңдай ақталып,—құдайдың құлының, пайғамбардың үмбетінің мейрамдайтын күні.

  • Мен құдайыңды білмеймін, директорды білемін. Оның рұқсаты болмаса, осы жерден кері қайтасың.

  • Әкеміздің басына құран окытайық деп едім. Мына Шәріп те келіп қалған екен.

Соңғы сөзін Берік сұранғандай болып, әрі ағасын алдына салып айтты. Бірақ, Шәріп үндей қоймады. Дегенмен, ағайын емес пе, бұлардың шаруасын естігеннен кейін Қалыбек басылып:

  • Әйтеуір директор көріп қалмасын, түс қайта жүмыста бол, — деп қатты тапсырды.

  • Оған дейін үлгереміз, — деді Берік қуанып, сол кезде ғана Шәріп:

  • Жұмыстан қалмау керек, әр нәрсенің орны бар, — деді мәселені өзі шешіп тұрғандай. Ал бағанадан бері үнсіз отырған Әшім молда:

- Әй, Қалыбек, сен де жүрмеймісің? Ата-бабаларымыздың басына айт күні бармағанда кашан барасың?— деп салмақты қайта өзіне салды.

  • Ата-баба жарықтықтар кешіреді ғой, қырқымды бітірмесем бастықтар басымды алатын түрі бар, жаңа үш қайшы тоқтап калған екен, директор жер-жебіріме жетті. Соған бөлшек іздеп барамын,—деді де Қалыбек асығыс қоштасып, ілгері жүріп кетті.

Бұлар да орындарынан қозғалды. Біресе жоғары шығып, біресе төмен түсіп, біресе бұралаңға салған тастақты жолмен орғыта жүйткіген қалтылдақ мотоциклге мінген үшеу «Тасжарғанның» бастауына келіп тірелгенде тұп-тура талтүс болды. Олар алдымен қайнардың суына жуынып, шәйініп, Шәріп тіпті қос уыстап сіміріп алып, «Қайран тасты-жарған кәусәрім-ай» деп тамсанып қойды. Содан соң көліктеріне қайта мініп, өрге көтерілді де, қорымға біраз жер қалғанда тоқтап, ары қарай жаяу кетті. Совхоздың малы қырқымнан шығып келе қоймаған беткейдің шалғыны биыл шүйгін екен, тізеден асып, етегіне оралады. Таудың сан алуан шөбі мен гүлінің иісі Шәріптің танауын қытықтап, ә дегенде түшкіртіп те жіберді. Мамырдың жауыны мен қызуынан құлпырған өскін өңірдің табиғи өрнегі әзірге қаз-



қалпында. Тіпті раң, бидайық, бөтегелердің арасында ойда солып үлгерген қызғалдақтар да мол. Одан әрі көз жүгірткен Шәріп ерекше бір көрініске жанарын тоқтатып, шынымен тамсанды. Төменнен бәрі көгілдірленіп тұратын тау жоталары жақындап келгенде күн сәулесімен құбылып, қызыл, жасыл, сарғыш болып, сан түрлі реңге еніп сала береді екен. «Қақпақтан» ескен самал ауық-ауық сипап өткенде сол бояулар сапырылысып кетеді де, сәлден соң көк теңіздің толқынындай кері теуіп, бастапқы қалпына түседі. Сезінгеніңмен суреттей алмас, табиғаттың өзі ғана реттеп тұрған құбылыс.

Қорымның қасына жақындағанда сәл кідіріп ентігін басқан Әшім ата:

—Біздің ауыл осы болады, мырзалар... — деді. Әкелері жатқан төрт құлақты, кісі бойы ғана қорған қаз-қалпында тұр. Цементпен ұстатылған күйдірген қызыл кірпішке арадағы отыз жыл аса ізін қалдыра қоймапты. «Шешем көреген екен» деп ойлады Шәріп. Ол кезде сонау қаладан күйдірген кірпіш іздеу ешкімнің ойына да келмейтін, күйі де болмайтын. Алайда жаратылысынан мазасыз жан балаларының қызылсыз қалғанына қарамай азғантай малын сатып, адам жалдап, осы қорғанды шалының жылына дейін тұрғызып алды. Шал дейтін шал да емес, қырықтағы қыллшылдап тұрған кезі екен-ау?!

Әшім молда көкмайсаға жүрелеп отырды да, құранды бастап жіберді. Жердің басыңда жайшылықтағыға қарағанда оның екі- үш есе ұзақ оқылатындығын жақсы білетіндіктен, орнықты жайғасқан екі жігіт те молданың үніне мүлгіген жанның кейпіне бірден кірді. Сөзін түсінбесе де, ниетін беріп, сілтідей тына қалу мұсылман баласының парызы.

Шәріп бір қарағанда молданың көздерінен жас парлап отыр екен.

Айдала тау ішінде тыныштық әлеміне келіп, араб мақамымен аңыраған ата неге жылайды? Не ойлап отыр? Шәріптің әлгінде дір еткен жүрегі жан дүниесіне белгісіз сезім жүгіртіп, осы көріністің бәрін енді сезінгендей, көңіл сарайы мынау әлемге айқара ашылды да, айналадағы құбылыстың барлығын бар болмысымен қабылдай бастады. Сол-ақ екен, әлдебір өкініш, әлдебір өксік алқымына тығылып, шыдай алмай, ағыл тегіл ағытылды. Танауына талайдан ұмытылып кеткен әкесінің темекі аралас тер иісі келіп, санасында құлыншақтай құлдырандап жүгіріп жүрген шағындағы суреттер сәулеленді. Әкесі жұмыстан ылғи да кеш келетін. Оның даусы естілгенде-ақ, Шәріп алдынан жүгіріп шығып: «Мені ал, мені ал» деп қолын созып, қыңқылдайтын. Көкесі атына мінгізіп көшенің басына барып қайтқанға дейін тізгінді қалай ұстауды үйретумен болады. Үйге келген соң да Шәріпті алдынан түсірмейді. Тіпті шай ішкенде де



жамбасында отыратын Шәріпті ауырсынып, «былай кет» деген емес. Қайта мұның әр нәрсені сұрағанына « менің қарағым тойшы емес, ойшы болады» деп балаша қуанатын. Көкесінің құшағы қандай ыстық еді, пейілі қандай кең еді!? Ол құшаққа бүкіл «Тасжарған» ауылы сыйып, ол пейілге бар ағайын риза болушы еді. Осы Әшім молданың ауылға алғаш келгені Шәріптің әлі есінде. «Қытайдағы ағайындар қайтыпты» деген хабарды естісімен-ақ, көкесінен дегбір кетіп, ақыры шекарадан барып қарсы алған. Бір күні колхоздың автомашинасы толы адамды алып келіп: «Ал, Кәмеш, ағайындарды қабыл ал» деп апасына ыржия қарап тұр. Бес-алты отбасы бала-шағасымен қашан үй табылғанша Шәріптердікінде жатты. Солардың бірі Әшім молданың үй-іші. Қарт қазір соны ойлап отыр ма екен? Әлде одан да ертеректе арғы жаққа өтпей тұрып қудаланғанында «Әшім адал молда» деп көкесінің ара түскенін есіне алды ма? Бәлкім, «Молдалық қылады» деп түрмеге жапқанында ағайынның ішінен жалғыз Әлімнің артынан іздеп барғаны көкейінен кетпей жүр ме?

Абыз ата әлі де аңырап отыр, Шәріптің де сай-сүйегін босатып, қызметтің тұрлаусыздығы мен жалғыз баланың әуресі алқа-салқа қылған көңілін көптен ұмыт калған алыстарға жетелейді. Бұйығып жатып, қазір ғана көкірегінен құс болып ұшқан сәби шақтың суреттерімен бірге құлағына дәл осындай сарын келеді...

...Ол әбден жылады. «Тасжарған» ауылында жыламаған адам жоқ. Өзге ауылдағылар да келіп жылады. Апасы қайта-қайта талып түсіп, абысындардың ауық-ауық су бүркіп жатқаны да есінде. Содан кейін барлық шалдар намазға тұрды. Ең алдындағы Әшім молда «Әлімнің мойнында кімнің қарызы бар» деп үш қайтара сұрады. Барлығы да «Әлім бізге берешек емес» деп жауап берді. «Мұсылман баласы қылдай қиянат, қарыз арқалап кетпеуі керек екен-ау о дүниеге?! Берешегі болса, артында қалған ұрпағы, жақыны өтеуі тиіс, болмаса, жаназасы үстінде кешіріледі, әйтеуір ақтық сапарға халқының ризашылығымен аттандырылады екен». Содан кейін әйелдер ауылда қалып, еркектер ақ киізге оралған көкесін жаяу көтеріп, осы жерге дейін алып келді. Олар әкесіне топырақ салсын деп Шәріпті де ертіп алды. Ол жұрттан көргенін істеп, көрдің өзінен шыққан салқын саз топырақты кішкентай алақанына сыйғанынша уыстап, үлкеңдер алдына тосқан күрекке салды. Бұл жерде ешкім жылаған жоқ. Оның да өксігі басылып қалған. Тек бес-алты жігіт қолдарына кетпен-күрек ұстап, көкесінің үстіне бос топырақты сартылдатып лақтыра бастағанда шошып кетті ме, әлде ең жақын адамының қайтып келмейтініне көңілі енді ғана сенді ме, шыңғырып жіберді. Жан ұшыра ұмтылған Шәріпті үлкен кісілер ұстап қалмағанда, әкесін жұтқан апанға түсіп кетуі де мүмкін еді. «Моланың басында жылауға



болмайды» деп жабыла жұбатты мұңы. «Жас баланы бейіттің басына бекер әкегенсіңдер, шошынып қалатын болды» деп, бірін- бірі кінәлап та жатты. Бір кезде «Құран оқылады, құран оқылады» деп барлығы беттерін жас төмпешікке қарай бұрып, жүрелеп отыра кетті. Құлағына мұңлы сарын келді. Сол сарын оның өксігін басып, жәбірленген жанына жұбаныш айтты. Ол бітіп қалса, көңілі қайта бұзылатындай көріп, «Осылай оқи берсе екен, оқи берсе екен» деп тіледі...

Кейіннен Әшім молда бұлардың үйіне жұма сайын келіп тұрды. Ол күнді бүкіл үй-іші болып асыға күтті. Осылай мүлгіп отырып, құран оқып, қол жайып, бата жасап болғаннан кейін Әшекең жақын інісі туралы жақсы-жақсы әңгімелер айтқанда, оны сағынышты сәби көңілі бар ынта-шынтасымен қабылдайтын.

Көп ұзамай бұлар «Победаға» көшті де, онда қазақ мектебі жоқ болғандықтан, шынашақтай Шәріп әпкелерімен бірге қаладағы жетімдер оқитын мектеп-интернатқа орналасты. Одан әрі өмірдің иірімі іліп әкетіп, Шәріптің бірауық артына қайырылуға мұршасы болмады. Өстіп жүргенде сәби көңіліндегі сол суреттің бәрі көмескіленіп, кейіннен мүлдем ұмытылып кетті. Ұмытып кеткенімен тұрмай, өзі атеист атанды. Бір қызығы, атеист атанса да, өзі қарсы дау айтуға тиісті құранның, оның ішінде өлік жерлегенде айтылатын аяттардың мағынасын түсінуге талпынбай, лекция, мақалаларындағы тұжырымдарды орысша әдебиеттерден ойланбай көшіріп алып, өз атынан айдай беріпті. Сонда да халықтың ғасырлар бойы талшық еткен рухани азығын бойына жинаған Әшімдерге әсер ете алмапты. Еңді, міне, мектепте жүргенде-ақ «Құдай жоқ, молда арамза» деп үйреніп, есейе келе соны ессіз қайталап келе жатқан Шәріпке мынау шалдың түсініксіз сөздерінің өзі сыртқы әуезімен-ақ, шынында да, «апиындай» әсер етіп, жан дүниесін баурап барады...

Әшім молда соңғы аятын аяқтап, қол жайды. Одан қазақшалап, осының бәрін Нұралы баласы Әлімнің рухына, оның ата-бабаларына бағыштайтынын айтып, бетін сипады. Ағайынды екі жігіт қартты екі қолынан демеп тұрғызған соң, Берік екі күміс теңге ұсынып, молдекеңнің батасын алды.

Аз-кем ентігін басқан қарт енді екі жігітті ертіп, қорымның ішін аралап кетті. «Мынау Басар ағаларың, бұл Сәлім аталарың, Пәтшайым аналарың» деп, марқұм аталастарының жатқан жайын көрсетіп келеді.

— Е, несін айтасың, бәрі де өтті ғой өмірден, — деді бір кезде күрсініп. — Біз де адаспаспыз, үйірімізді табармыз...

Әшім молда биікке көтеріліп, зират түгел көрінетін жерден бүкіл әруақтарға арнап тағы да құран бағыштады. Бұл жерден рулы елдің қорымы шынында да ауылға ұқсаңды. Тіршіліктен татарын татып болып, еңді жаратқан жер ананың құшағына кіріп,



табиғаттың әлдиіне тербелген тыныш ауыл. Олардың жатқан жайлары, яғни, тірілердің орнатқан белгілері, салып берген үйлері, оның күтімі кеше кім болғандығынан, тұрмысынан, артындағы тұяқтарының «Өлінің әруағы риза болмай, тірі байымайдыны» қалай түсінетіндігінен хабардар етеді. Алайда, мұның барлығы алдымен сол тірілердің көңіліне демеу. «Ата-баба жарықтықтар о дүниеде де кейінгілерге шапағатын тигізіп жатады екен-ау. Мына бейіттердің өзі имангершілікке шақыра ма, қалай», — деп қалды Шәріп ішінен.

... Ауылға жеткенше жолаушылар бір-біріне тіс жарған жоқ. Әркім өз ойымен отырды. Тіпті екі жігіт Марфа шешейдің қызыл дарбазасының тұсынан қалай өткендерін де байқамады. Әшім молданы үйінің жанынан түсірген соң ғана Шәріп інісіне:

— Балаларды да апаратын екен аталарының басына, - деп бір ауыз тіл қатты.

Содан соң ойына алдағы шаруалары түсті де, көңілі қайтадан құлазып сала берді. Бұған дейін өзінше басқалармен бөлісіп жүрмін деген жан дүниесінің босап қалған бөшкедей қаңсып, әлдеңені қажетсініп тұрғанын сезінді. Мақтадай әппақ, майдай жұмсақ ең сапалы фин қағазына басылған лекциялары да ешкімге керек еместей көрінді. Қақпағы жұлынып қаңыраған жан сарайында сенімсіздіктің желі уілдей бастады.

КӨРІПКЕЛ

Аудандық оқу бөлімінің азғантай қызметкерлері түскі үзілістен түгел жинала алмай жатқанда инспектор Жылыспай айғайшы болып асықтыра жөнелді. Жайшылықта орнынан он іздеп барсаң таптырмайтын еді, бүгін белсенді бола қалыпты. Есіктің алдына шығып алып, кешіккенді құр жібермей, «оқытып» өткізіп тұр.

  • Бастықтың күтіп отырысы анау, бұлардың жүрісі мынау. Жұмыс уақытынан жырымдап жегенді қашан қоясыңдар осы? Бұл ақша жегенмен бірдей. Айлықтарыңнан ұстар ма еді, шырылдатып.

Жылыспай айтарын айтып алады да, домалақ денесі түгел селкілдеп, рақаттана күледі.

  • Мына шіркіннің даусы жарқын-жарқын шығады, жиналыс болады-ау, шамасы.

  • Жұмыстан кешіккеннің айлығын ұстай берсе, саған не тиер екен?

  • Бұған айлықтың керегі не, аппаратта жүргеніне риза ғой. Қызметкерлер асығып кіріп жатса да, асырып сөйлеп барады...

Оны елеп тұрған Жылыспай жоқ.



  • Болыңдар, болыңдар, кінәлі бастарымен кісіге жармасады, бұл қазақ, — деп қозы қарнын қолдап үлкейтіп, шірене түседі.

Мекеме меңгерушісі Ысқаяқ Орынтаевтың сыр бермеймін дегенімен, шыдамсызданып отырғаны рас екен. Бастықтың көңіл күйін жықпай таныған қызметкерлер үндемей ғана орын алып жатты. Бәрінің жүзінде «шаңқай түсте шала бүлінетіндей не болып қалды» деген мазасыз сұрақ тұр. «Сен не білдің» деп бірін- бірі түрткілейді, одан түк шықпаған соң қайтадан үлкен үстелге қарайды. Алайда Ысқаяқ айтарын артқа тастап, қызметкерлерін біраз тәртіп жағынан шегелеп алды. Ақырында барып министрліктеп тексеру келе жатқанын хабарлады.

  • Апырай, арыз бар ма екен?—деді бағанадан бері бастықтың сөзі өзіне қатысты емес екенін көрсетіп, қолына ұстай кірген қағазынан көзін енді айырған Айекең. Айекең — Айтжан Ағысов — меңгерушінің орынбасары есептелетін аға инспектор. Жасы үлкендігін сыйлап, әрі қанша дегенмен екінші басшы емес пе, Айтеке, Айтшеке деуге қаймығатын жұрт сыпайылап Айеке дейтін.

  • Жоқ көрінеді.

  • Ендеше құмның арасында жатқан бізді қайтесіз, ана қала маңындағы мәдениеті жоғары мақтаулы аудандарға-ақ жіберсеңізші, демедің бе, Жұмекеңе. (Жұмекеңі — Жұмабек Арпабеков — облыстық оқу бөлімінің меңгерушісі.)

Талайды көргендігін танытып, тауып айттым деген Айекең сөзіне құптау іздеп, көзілдірігінің үстінен отырғандарды бір шолып өтті. Бухгалтерияда істейтін Әбиір апай «иә» деп басын шұлғыды. Жұрттың бәрі сол кісіге қарады. Апай «ал болды» дегенде ата жөнелуге дайын күйінде, сумкасын қолынан шығармастан тізе бүккен екен. Көп назарынан ыңғайсызданып, жерге жып еткізіп қоя салды. Жұрттың бәрі енді Ысқаяққа қарады.

  • Оны айттым-ау, Жұмекеңе. Бірақ біздің ауданды тексерушінің өзі қалапты. Несі бар, үлкен жердің назарына іліккен де жаман емес. Қайта жақсы ісіміз болса, танып, кемшілігімізді көрсетіп, жігіттерді біраз ширатып кетеді. Әйтпесе, өзіміз де жайылып бара жатқан сияқтымыз.

Ысылған басшыдай-ақ есіле сөйлеген Ысқаяқ орынбасарына жымия қарады. Езуіндегі ептеген көкесін «сен білгенді біз де білеміз» деп тұр.

Әзірге сұрап жатқан да, сөйлеп жатқан да екі бастық. Өзге жұрт әліптің артын бағып отыр.

  • Тексерушінің аты-жөні кім екен? - деді Айекең алдыңғы «жеңілісінен» жол таба сөйлеп.

Ағарту саласында шашын ағартқан шал жоғары мекемеде . істейтіндерді түрінен түгендемесе де, аты-жөндерін түгел білетін.



  • Айдарбеков Сейітжан дейді.

Айекеңнің тізімінен мұндай адам табылмай шықты да:

  • Жаңа келген біреу болу керек, — деп жорыды.

  • Тексеруші қандай мәселемен келе жатыр екен, соны айтсаңызшы, — деді екі бастықтың елді иіріп қойып, өздерімен езі болып кеткенін қаламай отырған Жанна. (Жанна — Жеңіскүл — аудандық комсомол комитетінен жақында ауысып келген жас методист. Бірақ оқу бөліміндегілерді де, өзінің жұмысын да қомсыныңқырап жүр.)

Жаннаның сұлу жүзінде «босқа мылжыңдасқанша нақты іске көшпейсіздер ме» деген ақыл атойлап тұрды.

  • Шынында да.

Әбиір апай Жаннаны да жақтап, тағы бір қозғалып қойды.

  • Мәселе былай, жолдастар.

Бағанадан бері бір жақты кеткенін сезген Ысқаяқ креслосын бір ырғап алып, әрбір қызметкерлеріне нақтылы тапсырма бере бастады. Оларды қадағалауды орынбасарына жүктеді,

Көп үзамай, кішкене мекеме қызу іске кірісіп кетті. Қағаздар сытырлап, қаламдар жорғалады. Талай жерге телефон соғылып, талай адам табанынан таусылды. Барлық мектептер мен интернаттарда тазалық күні жарияланып, бұл іске мектеп оқушыларынан бастап, мүғалімдерге дейін жұмылдырылды. Үй сыпырушылар оларға үлкен ықыласпен бақылаушы болды. Сол күні үйлеріне діңкелеп жеткен ұстаздар түнімен оқу жоспарларын жасады. Ауаткомды жағалап жүріп Ысқаяқ екі интернаттың көрпе-төсегін жаңартты. Тек жеке меншік «Жигулиін» жорғалатып, Жылыспайдың қайда жүргенін бастықтан басқа бір жан білмейді.

Тексеруші Жұмекең айтқандай таңертеңгі тоғызда емес, Ысқаяқ ойлағандай түске таман келді. Еңгезердей, қабағы қалың, қарасұр кісі екен. Аяқ басысы маңғыз, түріңкілеу ерні бұл әлемді түгел менсінбей дүрдиіп тұр. Орта жасты жағалап қалған түрі бар, көзінің алды қалталанып, қалың шашы көкшулан тартыпты. Мұндай сапардың мән-жайына қанық сияқты, жер қара деп желпең жүрмей, күздің қара суығынан қорғанып, шолақ тон, ондатр құлақшын киген. Аяғында қысқа қонышты етік.

Ысқаяқ басшының салмағын сақтап, кабинетте қарсы алғанымен, тексеруші енісімен апалақтай тұрып, алдынан шықты. Алыстан келген қадірлі кісінің сырт киімін өзі іліп, амандық- саулығын ұзақ сұрады. Содан өз ауданының жағдайынан аздап хабар беріп, ауа райын айтумен тоқтады. Сол арада Сәкеннің (Ысқаяқ бір-екі жерде Секен, деп барып түзелді) күздің құбылмалы күніне лайық киінгендігін қоштап өтті.

  • Сендер сияқты жас емеспіз қызуы тасып тұрған. Тіземіз суи бастаған кез ғой.





Сейітжан сылқ-сылқ күлді. Ысқаяқ кабинетті басына көтере қарқылдап жіберді.

  • Айтасыз-ау, Сәке, бұл сөзіңізді жеңгей естімесін.

  • Сол жеңгеңе сыр алдырмай, сақтанып барудың қамы ғой.

Жаңа ғана жүректің жауын ала кірген тексерушінің әзілді өзі

бастағанына әжептеуір еркінсіген Ысқаяқ «үйінен қырық қадам шыққан еркектің...»деп келе жатты да, Сейітжанның түріңкі ерні қайтадан дүрдие қалғанын көзі шалып, сол бойы езуін жимастан, өзгеше сайрап жүре берді.

  • «Бұралқы сөз күлмекке жақсы», жұмыс арасында осылай көңіл көтеріп алған да денсаулыққа пайдалы дейді ғой, Сәке. Енді шаруаға көшейік. Хабарыңызды алғалы қуанып жатырмыз. Сіз сияқты үлкен жерден келген, білімдар, жұмыс тәжірибесі мол, көпті көрген кісілердің ауданымызда болуы біз үшін үлкен мектеп,— деп барып тоқтады.

Айдарбеков шаруасын оқу бөлімінің бүкіл қызметкерлері алдында айтты. Екі мәселені діттеп келіпті.

  • Соңғы жылдары шағын елді мекендерден, малшылар қалашықтарынан көптеген мектептер мен олардың жанынан интернаттар ашылған. Солардың бірсыпырасы осы Аққұм ауданында. Бұл мектептердегі оқу-тәрбие жұмысы бүгінгі талап денгейінде ме, жоқ па? Материалдық базасы қандай? Педагог қадрлар құрамы, оқу сапасы, контингент тарту мәселесі министрліктегі мәлімет бойынша оншалықты мәз емес, оның сыры неде? Тіпті ол мектептер қажет пе? Соны зерттемек. Бұл бір.

Екіншіден, жас жеткіншектерді патриотизмге, отаншылдыққа баулудың бір саласы — туған өлкені сүюге тәрбиелеу, оның тарихын, өткен жолын жастардың бойына жасынан сіңіру болып табылады. Аудан мектептерінде бұл мәселенің жай-күйі қандай?

Оқу бөлімі тексерушіге іссапарының мерзімі біткенге дейін әрқайсысы туралы хабарлама жазып беруі керек. Ал өзі жергілікті жерде істің барысымен танысып, оралған соң бөлімнің қағаздарын тексереді.

Айдарбеков әрбір мөселе бойынша арнайы дайындап әкелген сүрақтарын үлестіріп берді.

... Селолық ресторанның шағын бөлмесінде ішілген үлкен түстіктен кейін Ысқаяқ тексерушіні алып, жолға шықты. Бағыттары «Алғабас» совхозының алыс учаскесі. Соңдағы сегізжылдық мектептің сабағы тарқамай жетіп алмақ. Түстіктің тоғы басылмаған жолаушылар көңілді, қызу әңгімемен келеді. Сейітжан сөзшең екен. Қаланың, ауылдың анекдот-әзілдерін бірінен соң бірін шығарып, Ысқаяқтың езуін жиғызбады. Бірақ уақыт озған сайын жалықты ма, әлде әңгімесі таусылды ма, әйтеуір сөздері сиреп, ақырында екеуі де үнсіз қалды.





Ысқаяқ бастық болған екі жылдың ішінде бұл бірінші тексеру еді. Сондықтан да, әжептәуір қобалжып келеді. Мына тексерушінің де оңайлықпен сыр беретін түрі жоқ. Біресе түнеріп, біресе жарқылдай қалады. Қай жағынан табыларыңды да білмейсің. Тындырған тәуір ісіңді көзіне ілмей, қайдағы кемшіліктерді тізбелейтіндер болушы еді, солардың бірінен шықпаса. Ішуге онша жоқ көрінеді, әй, бірақ көзінің алды қалталанып тұруына қарағанда, оңашада сылқитатын қудың өзі болу керек. Жаңа дастарқан басында алғашқы кездесуі болған соң, көп қолқалауды қолайсыз көрді. Кеу-кеуге түскенде көрерміз. Бірақ бұл шалдың облыстан адам ертпегені жұмбақ болып тұр. Оңашасын тауып Жұмекеңмен сөйлескенде, «жеке кеткенді қалады» дейді. Өзінің қалауы көбейіп кетті ғой, біздің ауданды қалайды, жеке жүргенді қалайды. Сонда не ойы бар? Нөкерлеткенді ұнатпайтын қарапайымдылығы ма, көп көзді керек етпейтін сақтығы ма? Жарайды, не болса да, осы бір аптаның ішінде өзі де бір байқатар.

Шофермен қатар отырған Сейітжанның мойны бұлғақтап қалыпты, Көліктері даланың шоқырақ жолына түскенде барып оянды.

  • Қалғып кетіппін ғой,— деді ол. — Біраз бой сергітіп алайық.

Жолаушылар машинаны тоқтатып, сыртқа шықты.

Қарашаның қысқа күні көкжиекке бет алыпты. Терістіктен суық леп еседі. Бір тәуірі аспан ашық. Етегін қызыл құм көмкерген сұрғылт дала сұлқ жатыр. Сейітжанның көзіне сол бүйірлерінде калып бара жатқан жалғыз төбеден басқа жақын маңнан ештеңе ілікпеді.

  • Не қылған төбе? - деп сұрады серігінен.

  • Төрткүл ғой.

  • Солай ма, бұрылайық ендеше.

Сейітжан ширап сала берді.

Ысқаяқта не сөз бар, «айда» деді шоферға.

Төрткүл—төрт бүрышты қамалдың орны еді. Бұдан біраз жыл бұрын ен даладан жер жетпегендей бір бастық бүйірін бульдозермен бүзып, ортасын айдатқан. Бірақ ештеңе еккен жоқ, іс үлкен шатаққа айналып, басын өрең арашалап алған. Мұны көрген Сейітжан айдалада ашуға басты.

—Ел ішінде осындай бас ал десе, шаш алатындар көп. Соларға сеніп ел басқартамыз, шаруа тұтқасын ұстатамыз. Өзімізді өзіміз сыйламаймыз. Тарихымызды білмейміз, ата-бабадан қалған мұраны қастерлемейміз, барымызды дәріптей алмаймыз.

Қойшы, әйтеуір, кінәлі Ысқаяқтай-ақ бәрін соған төкті.

  • Бұл ортағасырлық ескерткіш, — деді сабасына түсқеннен кейін. — Ана Тараздың қалқаны болған көне қамалдың бірі. Көрдің бе, өркештеніп тұрғандары қарауыл төбелер. Бұлардың







бірсыпырасы туралы кезінде итальян саяхатшысы Карпини, Византия елшісі Земарх жазған. Ал мынаның аты белгісіз. Шамада Қаратауды Баба-ата арқылы айналып өтетін Жібек жолының бір тармағының үстіңде жатыр.

Осы кезде жанында бұлар бара жатқан мектептің директоры Асылбек бар, Жылыспай сап ете қалған. Жөн-жобасын біліп алғаннан кейін Сейітжан енді соларға ігилікті. Әсіресе, Асылбекке қатты кетті.

  • Қане, осы өлкенің тарихынан не білесің?

  • Окушыларды биыл қанша рет экскурсияға шығардың? — деп қадалып алды.

Өзі еңгезердей, гүжілдеген тексерушінің тергеуіне түскен Асылбек қара суықта қара тер болды. Қырым еті жоқ қылдырап тұрған денесі қалт-қалт етіп, ала көзі «құтқара гөр» дегендей, ЬІсқаяқпен Жылыспайға кезек жалтақтайды. Міңгірлеп бірдеңе айтқан болып еді, онысын ешкім түсінбеді.

  • Асыл емес, жасық болмасаң етті, — деп мырс ете қалған Сейітжан, әбиір болғанда, әңгіменің әуенін тез өзгертті.

  • Осы төбеден көненің көзі де табылып қалады, аралап шығайықшы өзін.

Орнынан қозғаламын дегенше алдымеи Жылыспай, артынан Асылбек одан бұрын жөнелді.

  • Қалай, артың кұрғақ па, әйтеуір?—Былайырақ шыққан соң, Жылыспай Асылбекті ақырын ғана шымшып алды.

— Әй, кетші, қайдағыны айтады екенсің. Жоғарыдан келгендер сыпайы болушы еді, мынауың бір дөйт қой. Ысекеңнен ұялдым, әйтпесе, мен де айтып қалайын деп едім, тіпті ертең орнымнан алдырып тастаса да.

  • Басеке, қойыңыз, қалжыңыңыз шығар.

  • Шыным-ақ.

  • Ендеше қазір мектебіңді тексереді, сол жерде айт.

  • Соны біліп қой дымым құрығаны.

  • Е, солай демейсің бе?



Бұлар төбе қуалап жүргенде күн батып, ауылға кештетіп жетті.

  • Жұмысты ертең бастарсыз, бүгін демалыңыз, — десті ауыл иелері.

  • Қайда, қонақ үйлерің бар ма? — деді тексеруші.

  • Қонаққа төрін ұсынбайтын қазақ жоқ, қайсысы болса да қазан көтереді, соның бірі біз, — деді Асылбек.

  • Мынаның тілі бар екен ғой, — деді Сейітжан.

Барлығы ду күліп, директордың үйіне бет алды...





... Ертеңіне олар мектепте көп аялдаған жоқ. Сәскелік ішіп, асығыс аттанып кетті. Оған Асылбек, әрине, аса ренжи қоймады. Ал Жылыспай ел тұрғанда-ақ орнында жоқ еді. Жолаушылар құм аралап, жер жарықта киік байқай жүрмек. Ал кешке малшылар штабына тоқтап, сондағы мектепті көреді.

Ысқаяқ әрі бұл совхозға ауданнан бөлінген өкіл еді. Сондықтан жолшыбай кездескен малшыны құр жібермей, хал-жайын сұрап, мұқтажы болса, қойын дәптеріне жазып алып келеді. Негізгі қыстауына қарды түсіріп барып көшетін малды ауылдар киіз үйде отырған. Сейітжан қазіргі киіз үйдің сапасыз жасалатындығын, көшпелі тұрмысқа лайық үй бұйымдарын дұрыстап шығара алмайтындығын айтып, әлдекімдерге тағы кейіді.

  • Сауын сиырларыңыз бар ма?— деді қора басында жолыққан келесі бір қойшыға.

  • Су алып кеткен.

  • Мына жас балаларыңызға қиын ғой, ағарғансыз.

  • Көршімізден шай қатық алып тұрамыз.

  • Ендеше сол үйден айран ішіп шығайық, — деді Сейітжан.

Ысқаяқ еріксіз мырс ете қалды.

Ол үйден жолаушылар түстік жеп шықты. Тексерушінің ағарғанды тастап өтпейтінін білген Ысқаяқ ендігі жерде «сиыр сауасыздар ма?» деп өзі сұрайтын болды. Жолшыбай Сейітжан қымыздың, айранның, шұбаттың қасиеттері туралы көп әңгіме айтты.

  • Амал не, осы күні түйе байлап, бие байлап сабасын пісіп отырған шаруашылықты көрмедік қой деп күрсініп қойды.

Жолаушылар құм ішінде екі күн аялдап қалды. Құмның Бетпаққа шығатын бетіндегі халық композиторының бейітіне барып қайтты. Төртінші күні Қаратаудың осы тұсында алғашқы адамдар тұрған үңгір бар деп естіп, солай қарай шығып кетті .Бесінші күні бетті ауданға түзеді.

Аудандық оқу бөлімінің азғантай қызметкерлері меңгерушісінің бөлмесіне тағы жиналды. Бұл жолы бәрі еркін, көңілді. Өйткені тексеруші кеңсе қағаздарын көрмей-ақ аттанып кететін болды. Ал хабарлама жағын Айекең әлдеқашан «қатырып» қойған.Ол кісінің қолынан шыққан қағаздан кінарат табу қиын.

— Тексерушінің жайын өзім жасап келдім деп Жылыспай жүр жайнаңдап. — Құр дүрдигені болмаса, мектеп жұмысынан, жалпы, педагогикадан түк хабары жоқ екен деді.

Айдарбеков жолдас тексерудің қорытындысын баяндады. Алдымен ауданда соңғы жылдары оқу- тәрбие жұмысын, мектептердің материалдық базасын нығайтуға бағытталған біраз іс атқарылғанына тоқталды.

. і



  • Ысекең жолда құлағына әбден құйған деді Жылыспай жанындағы Жаннаға сыбырлап. Онысы қасында мен де болғанмын дегендегісі еді.

  • Это я написала в справке.

Жанна иегімен Айдарбековтің алдында жатқан қағазды нұсқады.

  • Дегенмен оқу бөлімінің, оған қарасты мектептердің жұмысында әлі де болса елеулі кемшіліктер бар.

Елдің бәрі елең ете қалды.

Ысқаяқ басын шұлғып, қуаттап қойды. Айекең, ғана міз бақпаған күйі:

  • Алдымен оқу бөлімінің өз жұмыс стилінен бастайық. Біріншіден, кадрларды дұрыс іріктеп, орналастырмаймыз. Аттестация жүргізбейміз, жүргізсек те көңіл жықпастыққа саламыз. Екіншіден... Үшіншіден... Төртіншіден... Мәселен, мынадай фактіге назар аударыңыздар...

Ысқаяқтың төбесінен жай түскендей болды. Сырттай сыр бермегенімен, іші әлем-жәлем. Беті үстелге тие жаздап, жазып жатыр.

  • ... Аудандық оқу бөлімі әкімшілік органы ғана емес, мектептер үшін методикалық орталық та болып есептеледі. Алайда бөлімнің методикалық кабинеті жүйесіз жұмыс істейді. Мектептерге нақтылы методикалық көмек көрсетілмейді. Мәселен...

Жаннаның ақсары ұлпа беті қып-қызыл болып шыға келді. Блокнотына кыстырған қаламсабын ала алмай, әлекке түсті.

... Инспектор жолдастар мектептерде жиі болып, практикалық көмек көрсетудің орнына...

Жылыспайдың домалақ денесіне сай дөңгелек беті Әбиір апайдың арқасын тасалап, жоқ болды. Айекең әлі міз баққан жоқ.

... Мектептер мен интернаттарға бөлінетін акша каражатының орнымен жұмсалуы нашар бақыланады...

Әбиір апайдың қолындағы сөмкесі еденге түсіп кетіп, елдің, бәрін қаратты.

Тексеруші жарты сағаттай сөйлеп, сөзінің соңында пайдаланылмай жатқан резервтерге тоқталды. Бұдан кейін орнынан әзер көтерілген Ысқаяқ атап көрсетілген кемшіліктердің бәрі орынды, оны жоюға күш-қабілетіміз жетеді дей келіп, үжым атынан Сәкеңе көрсеткен қөмегі үшін үлкен рақмет айтты.

... Ауыл иелері қонақжайлық салтымен Айдарбековті аудан орталығынан он шақты шақырым жердегі биікке дейін шығарып салды. Белдің үстіне шағын дастарқан жайылып, жолашар жасалды. Сейітжан бүгін едәуір ішті. Содан ба, айрықша көңілденіп, дәм-тұзы, ықылас-пейілдері үшін жігіттерге қайта- қайта рақмет айтты.



Екеуі оңаша қалғанда Ыскаяқ:

  • Сөзім артық шықса кешірерсіз, — деп мақұлдатып алып, Сейітжанға бір сауал қойды.

  • Сәке, осы сіз, екі-үш мектепте ғана атүсті болдыңыз. Онда да біз тәуірімізді көрсетуге тырыстық. Апта бойы бірге жүрміз, бөтен ешкіммен сөйлескен де жоқсыз. Сонда жаңағы кемшіліктің бәрін қайдан білдіңіз?

Сейітжан күлмеді, сәл ғана езу тартты да, шын жауап берді:

  • Шырағым, мен он бес жыл заврайоно болып, былтыр ғана босаған адаммын. Сондағы кемшіліктер биыл түзеліп қалды деп отырсың ба? Жоқ, сенің ауданың өзге ауданнан ерекше ме?

Алдында аузын ашып аңырап қалған ЬІсқаяқ, артынша күлкіні қойып кеп жіберді.

  • Күл, күл бала, «күлсең кәріге күл» деген. Орнымнан түскен соң, ауылда лайықты жұмыстың ыңғайы келмей, бір ай министрліктің табалдырығын тоздырып жүріп, ақыры өзіне орналасқан едім. Астанаға барғандар қарап жүрмей кандидаттық жаза жүреді екен, мен де біреудің етегіне жармастым. Апта бойы, «мектептерінде өлкетану бұрышың бар ма?» деп қақсап жүргенім соның қамы.

Ысқаяқ одан ары күлді.

  • Күл, бала, күл. Қазір жассыңдар, қызмет жақсы, денсаулық мықты, ойларыңа ештеңе кіріп-шықпайды. Кандидаттықтың қадірін қартайғанда немесе бастарыңнан бақ қайтқанда білесіндер.

Ысқаяқтың күлкісі үдей түсті.

Ішімдіктің қызуымен артық айтқанын Сейітжан кеш байқады. Алғашқы кездесудегі тексерушінің түріне түсіп, қабағын түнертіп, ернін дүрдиткенімен, Ысқаяқ елең қылмады. Екеуі сыпайы ғана қоштасты. Қара жолдың қақ ортасында екі айрылып, екі бағытқа кеткен екі адам екі нәрсеге өкініп бара жатты. Сейітжан сонша уақыт жүріп, соңғы сәтте сыр бергеніне өкінді. Ал Ысқаяқтың өкініші одан мүлдем бөлек еді. Бағанағы күлісі сап тыйылып, ашу ма, намыс па, жаншыған жігер ме, әйтеуір бір жойқын күш бойын буып алған.

АҚ САМАУРЫН

— Ойбай, қу құдай-ау, шұнақ құдай-ай, не жазып едім саған! Онсыз да өлмеусіреп тұрған сәулеңді көп көрдің бе маған? Ағып түсті ме, сүйегі сынды ма?

Шілденің шаңқиған күнінің қақпасы қабағының астынан сарт жабылып, қара түнекте қалған Күнайым кемпір мол етекті шаршысының ұшымен бетін басқан бойы орындығына отыра



берем дегенде жамбасы шетіне ғана ілініп, қатты жерге ауыр денесімен аударылып түсті.

Жылқы қарап кеткен қара шал қаталап келеді ғой деп, самаурынын сүйретіп сыртқа шыққан. Үюлі сексеуілдің ішінен оңай іліккен біреуін сүйретіп әкеліп, отын жаратын кеспектің үстіне тастады. Сабы қаңсымас үшін сүзбе қаптың астына қойған балтасын алып, үйреншікті орындығына ыңғайланып отырды да, «иә, біссімілда» деп іске кірісті. Бірақ жігі ажырамаған жас жігер әл бере қоймады. Қолы жеңіл кемпірді «барың сол-ақ па, ұрмайсың ба, батырып» дегендей балта тиген басын қайқаң- қайкаң еткізеді де, қайтадан көнбіс кеспекті жамбастап жатып алады. Әрі-бері әл бермеген соң, кәрі ашуы қуатына мініп орнынан тұрды да, қара балтаны бар құлашымен бірнеше рет сілтеп-сілтеп жіберген еді, жіліктей жігер оң қабағын ала сарт ете калғанын бір-ақ сезді. Содан жатысы мынау. Әйтеуір, тіл- аузы аман, көмекейін кимелеген сөзді атқан оқтай айдап шығарып жатыр. Жоқ, сүйегі де бүтін сияқты, бет-жүзін барлап жүрген саусақтары оң қабағының үстіне шыққанда аздап ашығаны болмаса, бөтен өзгеріс білінбеді. Сол көзін ептеп қимылдатып еді, жаңағы жілік жігер жарық дүниенің есігінен жылтың-жылтың етіп көрінді де, көп ұзамай қол жетім жерге келіп тып-тыныш қана тырп етпестен жата кетті. Кемпір ашуының айтуымен аллекеңнің ауылына аттандырып жатқан «сәлемдемелерінің» бағытын шұғыл бұрып, енді бәрін жілік - жігердің үстіне үйіп-төкті. Әлден уақытта өзінің бұл жатысы әбестік екені есіне түсті ме, кілт тыйылып, бір құдайға сиына- сиына орнынан түрді. Ауыр денесін үйге әрең сүйретіп кіріп, айнаға қарап еді, оң қабағының үсті жырым-жырым екен, сәл ғана қансырапты. Сыртқа қайта шығып, суық сумен жуып-жуып жіберді де, ақ полотнаймен шарт таңып тастады. Содан соң талдың көлеңкесіне төселген тақтайдың шетіне отырып, бірауық сабырын шақырмақ болды. Жан-жағына қарап еді, жарылмай жатқан сексеуіл, күнге қаңсыған қара балта, суы толы самаурын көзіне түсті де, шалын есіне алды. Сол-ақ екен, ұзай қоймаған ашуы айналып соғып, тұла бойын сірестірді де қалды. Тап осы отырысында Күнайым кемпірден өткен бейшара, сорлы, жарылқаушысыз адам жоқ еді. Соның бәріне не өзі көшіп жалғыз баланың қолына бармай, не әке болып бері жақындатпай жүрген қара шал кінәлі.

Бұл қара шал малының соңынан неге кетпейді?! Атауын неге ішпейді ол, мен бүйтіп қан болып жатқанда. Елдің қемпірі, әне, шаңқай түсте терезесін көлеңкелеп тастап, шаниып жатыр. Менің жүрісім осы, күнге шыжғырылып, қуырдақ болып. Құдай Күнайымның көзін қашан ашар екен? Немересін ермек қылып, келін жұмсап отыратын күн туа ма?



Жаңағы соққыдан ба, бір жерде отыра берген соң күн өтгі ме, басы сынып, көзінің алды мұнартқандай болды. Күнайым кемпір әр жерде бір шашылып қалған тіршілік дүниелеріне қолын бір сілтеді де, үйге кіріп, іргеге қарап жатып қалды.

Дала бозамық тартып, есіктің алды, қора-қопсы қарауытып көрінгеннен тыным жоқ. Төсекке басы тиісімен, бүкіл денесін қозғалтпай қалатын зіл қара тасты әрең көтеріп, орнынан тұрудың әрекетіне көшеді. Сыздаған аяқ-қолын уқалап отырып, кебірсіген кеудесін босату үшін төрт бөлмені толтыра ұзақ кекіреді. Зіл кара тас әл берді-ау дегенде сүйретіле жүріп сыртқа шығады. Содан ас үй, қора, бақша, қайтадан үй, осы төртеуінің арасында айналады да жүреді. Кеше де, бүгін де, қыста да, жазда да осы. Бұл есікке келгеніне қырық жыл болыпты, қырық жыл бойы солай. Елдің шалы құсап бір жағында жүретін Қалдыбек пе? Жасында істемеген үй тіршілігіне енді қайдан қол ұшын берсін. Осы күнгінің келіндеріндей есігінен аттағаннан қолға алу керек екен бай дегенді. Бірақ оған азулы ене жіберді ме? Бірдеңе айтайын десең, «еркекке сөйлеген деген не сұмдық», «өзі тұрып, байын жұмсау қайдан шыққан өнер» деп, екі аяғын бір етікке тығар еді.

Бұл қара шалдың да айдарынан жел есіп түрған шаш. Ауылда жаңаша сауаты бар сол ғана. Тәшкең Бұқарда медресе тауысып, әлім боп жүрген жарықтықтар Әулие-Атаға барып екі жыл оқыған Қалдыбектің алдында жіп есе алмай қалды. Мектеп ашып, күндіз балаларға, кешке ересектерге сабақ береді, Артельдің де жұмысына араласып жүреді. Ауылда жиналыс болса, сөйлейтін Қалдыбек. Ауданда жиналыс болса, сөйлейтін Қалдыбек. Ел аралаған өкілдің жанында болатын да осы Қалдыбек. Әсіресе, шәпкі киген орыс келсе, ауыл басшылары Қалдыбекті іздейді. Екі жылда түйген бірдеңесі болса керек, солармен шүлдірлеп сөйлесіп жатады.

Кешегі қырғыннан аман келген азғантай ауыл азаматтарының бірі де Қалдыбек еді.

Өткендердің орны толып, ел тоғайды. Мектеп те іріленіп, жеті, одан сегізжылдық болды. Оның ауыспайтын директоры тағы Қалдыбек.

Қоғамның жұмысы десе жылап жатқан балаға қарамайтын Қалдыбек, сөйтіп жүріп үй шаруасына қыры жоқ тік бақай болып қартайыпты. Енді мынау жалғыз биенің де жайын таба алмайды. Қалдыбектің биесі өзге жылқышы совхоздың егісіне бастағыш. Қалдыбектің биесі қашаған, қайыруға көнбейді. Қалдыбектің биесі сауғызбайтын шу асау.

Зейнет демалысына шыққаннан кейін ойланар, шаруамен



айналысар деп үміттеніп еді. Мектептен кетсе аштан өлетіндей, интернаттың тәрбиешілігін сұрап алып, кәрі боздың жорғасы тіптен күшейді. Жұмыстан ел қатарлы қайтуына зар қылып, ел жатарда қылқиып тұратынды шығарды. Қартайғанда көз майын тауысып, балаларға қосылып кітап оқығыш болыпты. Кішкентайларының көзі ұйқыға кеткенше ертегі айтып отыратынды тауыпты. Ертегі — ана сүтімен парапар, ана сүті сәбидің қанына азық болса, ертегі — жанына азық, бірінсіз бірі жетім дейтінін қайтерсің бұл шалдың.

Оның бәрін қойшы, әйтеуір үйдің ішіндегі ел көрмейтін шаруа. Бұл қара шал интернаттың күллі ұл-қызын ертіп киноға баратын әдетті шығарған жоқ па? Қастарында қарауыл болып жүрген кәрі шалды қай бала ұнатады? Оларға өздерінің еркінше ойнап- күлгендері жақсы. Қараңғыда біреуінің шұқанаққа итеріп кетпей жүргенін айтам.

Мақұл, мектеп әйтеуір үйренген орны. Ал енді совхоздың шаруасы не теңі деймін-ау, бұл сияқты шал аздай. «Ақсақал, мына бір жұмысқа сіздің қолқабысыңыз қажет болып тұрғаны» дегенді естісе, үйдің тірлігін тастап жүре береді. Шарбақтағы ескіріп кеткен жоңышқаны ерте көктемнен бастап бұзамын дей-дей, жазға салым әзер дегенде қолға алып, орнына жүгері септіріп жатқан. Ауыл кеңестің хатшысы болып жүрген әлгі... аты кім еді пәтшағардың, иә, аты теріс екен-ау, тобанаяқтың таңқы мұрын баласы келе қалыпты.

  • Ата, бір игілікті іс бастамақпыз. Қазақстанның 60 жылдығына орай өлкеміздің музейін ашатын едік, соған сізді кеңесші етіп алсақ қалай қарайсыз? — дегені сол еді.

  • Келер ұрпақ үшің қажет істен аянармын ба,— деді де ілесіп жүре берді.

Содан ауыл кеңестің кеңсесінен шықпай қойды. Одан қала берсе, дала кезіп, қайдағы ескі қорған, үйшік, тоғандарды суретке түсірте ме, әйтеуір үй көрген жоқ. Мына жерде архармен айқас өткен, мына жерде басмашылардың қолынан қаза тапқан тұңғыш комсомолдар жерленген, қызылдар келгенде митинг болған жер, артель болғанда алғаш тартылған тоған деп, әр жаққа шапқылайды да жүрді.

Жаңа айдалған жердің қарақыры тартылмай қалды.

Оны айтып еді, құлағына ілетін Қалдыбек пе:

— Бір үйдің тірлігі біте жатар, шөпсіз қалдыра қоймас. Ел үшін

басталған жұмыстың абыройын ойлайық,—деп өзіне ақыл айтып, аттанды да кетті.

Судың кезегі келгенде көрді-ау қорлықты Күнайым!

Әй, бұл шал ма, бұл шал үйде отырғанда да опа тапқызбайды. Көктемде азғантай уак малдың қозысымен алысып, арық саулықтарға жем бере алмай жатса, шалы тура уәкіл сияқты екі



қолын артына ұстап, есіктің алдында шіреніп тұр.Бір кезде ауданнан келетін кешкі автобустан түскен Керімбай көшеден өтіп бара жатыр екен. Айқайлап шақырып алды.

  • Иә, депутат, сессия бітті ме?

  • Бітті.

  • Баяндаманы кім жасады?

  • Әбекең.

  • Өй, Әбекендер шешен ғой шіркін.

  • Облыстан кім келіп қатысты? Әлгі ВДНХ-ға барғандар қалай қайтыпты? Төртіншінің клубының құрылысын қашан бастайтын болыпты? Ана сиыры кем шыққандардан не білесің?

Сөзінің, сұрағының түрі осы. Мұның бәрінің бұл шалға қандай қатысы барын, одан да малдың астын тазалап тастаса ғой, қысыр әңгімеден гөрі сол олжа.

Бірақ, бұл мал жиып береке таптырар ма? Ана жылы артық тұяқты өкімет сатып алатын болып, жұрт он сом да болса қымбатына өтсін деп, базарға айдап, тамыр-таныстарына тығып жатқанда, бәйге беретіндей-ақ алдымен апарып өзі өткізді.

  • Шынында шаруашылықты шағыңдамаса, кісінің негізгі жұмысына кесір екен. Әсіресе, балалардың бос уақытын құртады. Ертеңнен кешке дейін қолын босатпай, жан-жақты дамуын тежейді деп бой бермеді. Содан, жалғыз биесі біресе қысыр калып, біресе құлынын қасқыр тартып, үш жыл соғымды удай құнына сатып алды.

Көрші-колаңның күлмегені жоқ. Әсіресе, ана тас бас Тасырбайды айтсайшы. «Қалдыбек баяғы белсенділігін сағынып қалса керек, түк таппаған соң өкіметке өз малын өткізіп жүр»,— деп, дүкеннің жанында жырқ-жырқ етеді.

Өзін қалеке қылатыны қаперіне де кіріп шықпай, бұл шалдың біреуге ақыл айтатынын қайтерсің. Қараптан қарап отырып, әлдекімдерге кейитіні бар. Түнеугүні түнде жалғыз биені арқандап келе жатса, Талдыарықтың тұсындағы совхоздың жоңышқасына осы Тасырбай баласы екеуі күллі малын жайып отыр екен. Жұрт сияқты көрмеген болып жайына жүре беретін Қалдыбек пе? Бұрылып барып, байланыса кетеді.

  • Тұяқты мал өз аяғымен келсе бір сәрі, жылқыңды жайқалып тұрған жоңышқаға жайғаның барып тұрған қылмыс. Ел құсап неге арқандамайсың? Өзің қылмыс жасағаныңмен қоймай, жас баланы да жаман әдетке бастапсың, — деп ақыл айтады.

Бұл күнде қаусаған шалдың «ақылына» айылын жия қоятын Тасырбай ма? «Көп болса штраф төлермін, одан артық маған не істейді» деген болу керек ,тарс кетіпті.

  • Осы сен шал-ақ өмір бойы қыр соңымнан қалмай қойдың. Баяғыда әкемді конфискелетіп едің, соғысқа бармай жан сауғалап жүрген ағамды ұстап бердің, енді мені жер басып жүргізбейін





деген екенсің, одан да сенің түбіңе мен жетейін, — деп тұра ұмтылады. Әбиір болғанда, дабыр-дұбырды естіп тұра шапқан қарауыл Сөйден арашашы болыпты.

Үйге келген соң да көпке дейін сабасына түсе алмады. «Тасырбайды қойшы, ол осы бойымен кеткен адам, одан өнеге алған баланың келешегі не болады? Бұл істі осы күйінде қалдыруға болмайды. Өскін ұрпақтың тәрбиесіне бәріміз жауаптымыз» деп күйінетінін қайтерсің. Қойшы, әйтеуір, осы оқиғаның әлегімен бір ай жүрді.

Тасырбайды қойып, оның балаларында не жұмысы бар деймін- ау? Өздері шынында да шеттерінен шаруақор болып өсіпті. Үлкен ұлы қалада автобазда білдей шопыр. Апта аралатпай жетіп келіп үйінің жем-шөбін, отын-суын түсіріп беріп кетеді. Таппайтыны жоқ, күйдірген кірпішті де, ағашты да, цементті де үйіп әкеліп, әкесінің қора-қопсысын, үйінің айналасын құнттай қылып койды. Ол аз десең, осындағы елге қыста сексеуіл, көмір түсіріп, сататын малын базарға тасып, табысқа шаш етектен батып жүр. Екінші баласы да, мінеки, мектепті бітірмей жатып, әкесіне көмектесіп, түн ортасында жылқысын бағып жүр. Тіпті, әнебір мұрынбоғының өзі әжетке жарап қалыпты. Күнайым сиыр сауып жатқаңда, екі бау шөпті есегіне тендеп алып, биесін жетелеп келе жатады.

Негізінде, баланы жұмысқа жасынан үйреткен дұрыс екен. Қүданың құдіреті, біздің Бейбітжан әйтеуір бос болып өсті. Үй тіршілігіне, шаруаға аса зейіні болмаушы еді, айтпасаң өзі біліп істей қоймайтын. Он шақты уақ малдың төлін ен салғанша ажырата алмай-ақ жүргені елден сұрап. Ал қағаз көрсе, қадалатын да қалатын. Газеттің қиындысына дейін шұқшиып оқып отырғаны. Кітаптан бас көтермейтіні сонша, уақтылы тамағын ішкізу де мүң еді.

Бейбітжан Алматыға барып окуға түскенінде Күнайым мен шалының қуанғанын айтсайшы! Ту жүрген жымық қүлақ қара қойды сойып, ағайын-туғанды шақырып, дүркіретіп той жасады. Соңда ферма Әсембек араққа тойып алып, «Қалдекеңнің үйіне оқу дарыған» деп, қайта-кайта айтып қойсайшы. Ақыры Күнайым шыдай алмай, тыйып тастады:

  • Немене, жалғызымның оқығанын көре алмайсың ба? Оқытсаң балаң аз ба? Жайыңа отыр, оттамай,— деп еді, Әсембек арақтың қызуымен артық кеткенін түсінді ме, тез басылды.

  • Әй, жеңеше-ай, тілім тасқа тисін, Кәдімбек атамыздан қалған аз үйден де бір оқымысты шығатынына қуанғанымнан ғой бәрі, — деп, Бейбітжанның маңдайынан сүйіп еді.

Әсембектің айтуынша, КазГУ деген Алматыдағы оқудың төресі. Райкомның, хатшысы да Бейбітжан сияқты тарихшы көрінеді, ауылдағы парторг тіптен сол оқуды сырттай-ақ оқып тауысып, бір совхозды аузына қаратып отыр.





Әсембек Бейбітжан аспирантурада қалыпты дегенді естігенде де елден бұрын қуанды. Ауылға келген сайын үйіне шақырып, жеке меншік машинасымен қайтарында қалаға да апарып салатын. «Кәдібек атамыздың ұрпақтарын окытатын да біреуміз шықтық. Құдай қаласа, кандидат болғаннан кейін Бейбітжан бір мықты институтты қолына ұстайды ғой», — деп күпінді де жүрді байғұс.

Бейбіт институтқа мұғалім болмақ түгіл, әлі кандидаттығын да қорғайтын емес. Керек болса, баспананың өзін келіннің жұмысынан алыпты. Істейтін жерінде қағаздан басқа ештене жоқ көрінеді, өзі тағы кіші қызметкер екен, ондай адамды кім сыйлайды. Ең жақынымыз Әсембек те әбден күдер үзген болу керек, соңғы келгенінде үйіне шақырып дәм бермек түгілі, жүре сәлемдесті. Сонда Бейбітжанның жиырма жылғы оқуының қауқары мына қаладағы бір жылдық коопучилище құрлы болмағаны ма? Оны бітірген ана «тасбас» Тасырбайдың қызы ауылдың дүкенін ұстап, әке-шешесінің мейманасын тасытып отыр. Қат дүниенің бәрі соның қолында, үлкен-кіші соның жолында.

Ал, мектепті Бейбітжаннан есеп көшіріп жүріп бітірген жыпық Тұқыштың Сәлімі жүн жинаушы болып-ақ әңгередей үй салып, машина мініп жүр.

Машина демекші, осы Бейбітжаннан басқа сыртта қызмет істейтін балалардың бәрі, әйтеуір ауылға жеке көлікпен келеді. «Жұмысымыздікі, жолдасымыздікі еді» дейді. «Ауданға командировкаға келіп едім, пәленшекең машинасын берді» дейді. Біздің Бейбіттің командировкасынан ешкімнің ыққанын көрмейсің, содан ба, оның машина беретін жолдасы да, пәленшекеңі де болмайды. Сатып әпере қоятын әкесінің шамасы да белгілі. Жылына бір келгенде осы ауылдың қалада оқитын балаларымен бірге шаң-шаң болып автобустан түсіп жатады. Сол кезде Күнайым намыстан өртеніп кете жаздайды.

Баласына, әйтеуір, әкесі-ақ риза. Ол келсе бір жасап қалады. Неше күн екеуінің әңгімелері таусылмайды. Қай-қайдағыны қозғап, о дүниедегілердің әруағын шулатады. Ертеде анау өтіпті, мынау өтіпті. Біреуі былай депті, біреуі олай депті. Халықты аузына қаратқан кемеңгер екен, ел үшін еңіреп туған ер екен деп жатады. Қазақты былай қойып, өзге халықтың өткенін түгендеп кетеді. Жақсы мен жаманның, қайырымды мен зұлымның арасындағы бітпейтұғын бір күресті айтып, көкіректері қарс айрылады.

Сонда неге? Не үшін? Ол жағын Күнайым терең түсініңкіремейді. Сол отырыстарында қара шалы мен қара баласы өзінен алыстап, әлде бір бөтен дүниеде жүреді. Күнайым солардың ортасында отырып-ақ, жалғызсырап қалады. Кейде шыдай алмай





  • Басқалардың ұрысында сенің не шаруаң бар, тасбас Тасырбайдан таяқ жеп жүріп, — деп шалын шалады.

Баласының ішек-сілесі қатып:

  • Апа-ау, жақсылық пен жамандықтың күресі деген сол көкем мен Тасырбайдың арасындағы күрес қой, — деп, ренжітіп алмайын дегендей, жас күніндегіше арсалаңдап келіп, мұны құшақтай алады. Қалдыбек күнде таңертең бипаздап бастыратын бурыл мұртын маңыздана сипап:

  • Е-е, Күнайым-ай, бүкіл ауылда бір үйдің түтіні қашанғы қисық шықпақ дейсің. Тасырбайдың да өрісі таусылып, тасыраңдайтын орын таппай қалар әлі-ақ. Одан да мына балалардың тілеуін тіле,—деп ақылдымси қалатынын қайтерсің.

  • Атам дұрыс айтады, — деп келін де сол шалды қоштай жөнеледі. «Бөріктінің намысы бір» болғанда, жаулықтының намысы бөлек-бөлектей, сорлықардың онысы несі екен, еркектерге қосылып. Әйел деген былай шаруаға жақын тұрушы еді. Мұның келіні тірліктен қолы босаса кітапқа үңіле кететін тура өз баласының сыңары болып шықты. Еркектікі мақұл дейік, балалы қатынға не жорық қағазға қадалып. Өзі шетелдіктерді ертіп жүретін жолбасшы екен. «Оқымасам өмірден қалып қаламын ғой» дейді. Алғашында дүниеге қызықпайгын мәнжубас неме ме деп ойлап еді, жоқ Күнайымның қолындағы алтын жүзікті көріп, аузының суы құрыды. Мұны сезген соң, кемпір қулықка басты:

  • Не бізге, не ағайынға пайдаларың жоқ, не өздеріңнің қарық болып жатқандарың шамалы, одан да ауылға көшіңдер. Бейбітжан совхоздан қызмет алсын, сен мектепке кір, өзіңнің шетелшелегенде аузың аузыңа жұқпайды екен, ауылдағы мектеп құшағын жая қабылдайды, сағатты да көп береді, ақшаны күреп тауып, әнеки сонда алтынға бөленесің де қаласың, — деп, келінін үгіттей бастады.

Оған көнбеген соң:

  • Қолдағы азғантай мал мен дүниені сендер үшін жинамағанда, өзімізбен бірге ала кетеді деймісің? Бізден күш-қайрат кетті, енді өздерің ие болыңдар, — деп бір қойды.

  • Ой, апа, Бейбіттердің тобы аса маңызды зерттеу жүргізіп жатыр, жарты жолда тастап кете алмайды, — деп келін енді бар салмақты күйеуіне аударды. Оның да қулана қалғанын сезген Күнайым енді ең соңғы амалына көшті.

  • Осы сендер әке-шешені бағуға тиістісіңдер ме, жоқ па? Заңда солай ма, олай емес пе?

Күнайым жанды жерден ұстады білем, келін әжептеуір ойланып қалды.

  • Иә, сіздерді бағуға тиістіміз, — деді әлден соң.

  • Ендеше мен ешқайда бармаймын. Ана шалды далаға тастасаңдар өздерің біліңдер.





  • Түу, қандай қусыз, апа. Атамның келмейтінін білесіз ғой. Сіз көндіріп әкеліңіз, біз бағайық,— дейді сорлықар. Қара шалдың ауылдан аттап баспайтын мінезін ол да біледі.

  • Бала үй алыпты. Енді көшіп барып, қолында отырайық. Немеремізді жат қылмайық, — деп Қалдыбекті де талай қажады.

Коммунизмді осы ауылға сол-ақ орнататындай:

  • Әзір керегің жоқ деп ешкім қуып жатқан жоқ қой. Бұл ауылда біздің өз қызығымыз аз ба? — деп қисая қалады.

Күнайым да бұрқырап шыға келеді.

  • Осы сен өзіңнен басқаны ойлайсың ба? Көшкің келмейді екен, балалармен бала болмай, үйдің шаруасына шық біржола.

  • Бір кісіге тамақ істегенді ауырсынсаң, өзің-ақ бара бер балаңның қолына. Сен құсап ерігіп отырғаным жоқ. — Соны дәлелдегісі келгендей қара шал қара папкасына жармасады.

Қырсық қылғаңда Күнайым ертең таңертеңгі автобусқа мінеді де, тура Алматыға тартады да кетеді.

  • Күнайым, а Күнайым, бармысың байғұс-ау? — Сырттан жалпылдақ Жайлаукүлдің даусы шықты. — Жеп қойды жаңа көктеген жүгеріңді. Еңбегің зая кететін болды.

Күнайым үйден қалай атып шыққанын білмей қалды. Бақшаның аяқ жағындағы қазынаның үйіне түнеугүні көшіп келген бухгалтердің бұзауы көк жүгеріге құныға кірісті. Қолына ілінген таяқты ұстап алып, тұра ұмтылды. Әккі болған мал таяқ кезенген кемпірді көрісімен-ақ, өздері жасап алған тесіктен лып етіп ары өтіп кетті. Жақындап келгенде байқады. Бұзаулардың арқаны екі шарбақтың шекара қаласына байланыпты. Кештеу көшіп келгендіктен, бүхгалтердің үйі биыл ештеңе екпеген. Сондықтан да су ішпеген жердің қуаң шөбіне сүйсінбеген бұзаулар көк балаусаға өш. Иелері де түбіне әкеліп арқандайды. Осыған үш күн бұрын ғана шешіп апарып, бухгалтердің әйеліне айтып-айтып кетіп еді. Қазір де барып көршісінің біраз шаңын қаққысы келіп тұрды да, тоқталып қалды. Есіне баласы мен шалының әңгімесі түсті. Әлденелерді енді түсінгендей болды. «Өзіңде тұрып өзгенікіне неге өш екен осы жұрт» деп, шалының сөзін іштей қайталады. Соған ұқсап, бұл да күрсініп қойды. Кешікті-ау, биесін таба алмады ма? Ұры-қарыдан аман болса екен, әйтеуір. Өзгелер сияқты бір үйден түстеніп те алмайды, бұл шал қашан шаруасы тынғанша аттан түспейді. Қой, үйде қарап отырып, бір самаурын шайын дайындап қоймағаным ұят-ты. Түзде жүрген еркектің көңіл-күйі бірде тасып, бірде қашып келеді...

Ақ китель киген арық қара шал аттан түскенде, есігінің алдындағы ақ самауырынның жалыны мен бықсығы басылып, үйге кіргізуге әзір тұрған.



ТӨРТКҮЛДЕ

Елге келгеніме екі күн өткен соң жексенбіде немере інім Амангелді жақын жердегі ағайындар мен көз көрген қатарларымды шақырып, басымызды қосты.

  • Бұрынғыдай алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы қария алдынан шығып сәлем беретін заман жоқ. Арнайы шақырмасаң, бір-бірінің есігін ашпайды, — деген Амангелді.

Артынша елге деген ыкыласымды суытпайын деді ме, болмаса ол өзгерістің себебін түсіндіргісі келді ме:

  • Жұрттың бәрі ертелі-кеш жұмыста, көбінесе естімей де қалады, өзіміз де осы күні келесі көшеде не болып жатқанын білмейміз, — деп жайбағыстап қойды.

Мен қарсы болмадым. Өйткені елден жырақ жүргендіктен, бұл күнде ауылда кімнің бар, кімнің жоқ екенін де білмеймін. Ал жастар болса да мені танымайды. Дегенмен, көкейімде елмен аралассам, туған жерге ең болмаса немеремді бауыр бастырсам деген тілек бар. Сөйтіп, ата мекеніммен байланысты одан әрі жалғастырып кетсем деймін. Соңғы рет ауылға осыдан жиырма жыл бұрын Амангелдінің әкесі Сәмен жәкеме бата жасап келген едім. Алайда әкемнің бірге туған бауырына бір уыс топырағым бұйырмады. Хабар тигеннен кейін бес-алты айдан соң ғана сол сапардың сәті түсті. Ол кезде Қиыр Шығыста әскери қызметте болғанмын. Халықаралық жағдайдың аса шиыршық атып, бүкіл дүниені тағы да өрт шалып кете ме деген қауіп күшейіп, тіпті тарих безбеніне бір халықтың ғана емес, жұмыр жердің тағдыры түсіп тұрған тұс еді. Мұндай кезде, жолға шықпақ түгіл, жауынгерлік постыдан екі елі аттап кетудің өзі Отан алдында да, ар алдында да қылмыспен парапар. Оны соғыс зұлматын көрген менің тұстастарым жақсы біледі.

Ал бұл жолғы жағдай мүлдем бөлек. Бірер жыл бұрын отставкаға шығып, Алматыға келіп орныққанмын. «Әке көрген оқ жонар» дегендей жалғыз ұл да әскери қызметте. Кемпіріміз екеуміз немеремізді алданыш етіп тұрып жатырмыз.

Ауылда мен танитындардан көзі тірі Қалбүбі атты кемпір қалыпты. Хабарымды естісімен, кеше-ақ сүйретіліп жетіп, амандық-саулық айтысқан. У-шуды көтере алмаймын деп бүгін келген жоқ. Содан кейін бала кезімізде құмның жаужұмырын бірге қазып жейтін Мұқан бар екен. Тағы бір-екі қатарымды сұрасып барып есіме түсірдім. Олар да мені ұмытыңқырап қалса керек, өзімнен гөрі өтіп кеткен ортақ таныстарды көбірек әңгімелеп отыр. Жиналғандардың басқасын танымаймын. Бұлар да менің бұл дүниеде бар-жоғымнан хабарсыз. Тек кейбіреуі ғана осындай бір ағайынның әскери қызметте жүргенін Амангелдіден, болмаса әкелерінен естіпті.





Дегенмен, мұндайда айтылатын әңгіме аз ба, көп жәй еске түсті. Дәм үстінде ұзақ-ұзақ сөз сөйлегеннен кейін жастар жағы біраз шешіліп, ән де салды, арасында әзіл-қалжың араласып, қағытпа сөз шықты. Мұны бастаған Мұқан. Бусанып алған соң, баяғы бала кезіндегідей көзі ежірейіп:

  • Әй, Сабыр, мынауыңның түрі қазақ болғанымен (әйелім хакас еді), бір ауыз сөйлемейді ғой, әлде Қиыр Шығыста жүргенде аржағынан әкелгенсің бе? — деп құрдастығын артты.

Одан өз басыма тиісті.

  • Әйел байғұстың не жазығы бар, өзің де қолыңнан күш кеткен соң елді жағалай бастадың, — деп қиқылдай күлді.

Іштей жақтырмасам да, қатар адамның қалжыңын көңілге ауыр алмау керек екенін білемін. Сондықтан да:

  • Сенің осы күліп ойнап отырғаның біздің арқамыз шығар, — деп мен де орайын ашып желпініп қойдым.

—Е-е, сендерді асырап отырған кім екен, тіпті қаладағылардың бәрі ауыздарын ауылға қарап ашады, — деп ол қайта көтерілді. Бала кезінде-ақ ерегіссе ежектеп қоймаушы еді, сол әдеті әлі калмаған сияқты.

Содан әңгіме ауылдың жағдайына, одан төмендеп, осы отырғандардың байлығы мен қызметіне ауысты. Бұл кезде мені жайына қалдырған жерлестерім кезек-кезек суырылды. Ойға беріліп кеткен екенмін, әлден уақытта қарасам, екі жақ болып айтысып қалыпты. Көпке дейін оның себебін ажырата алған жоқпын. Кейін барып байырқаласам, бұл ауылда тұратын ағайындар екі атаға бөлінеді екен. Оның бірі — Бөрікті, біздің ата да, екіншісі — Қалпақты, Мұқандардың әулеті. Қазір ферманың меңгерушісі Бөрікті көрінеді. Ол күн көріске қолайлы жұмыстарға өз жақындарын қойып, қалпақтыларды шеттетеді екен. Ал осындағы сегіз жылдық мектептің директоры мына отырған Мұқанның баласы Қалпақтының «патриоты» ретінде мектепке Бөрікті біткенді жуытпайтын болса керек. Ендігі мәселе кезекті қызметті кім алатынына тіреліп, тап бір намысын жауға берердей, шетінен жанұшырып отыр. Мұны көрген кемпірім, бәрімізді көзімен атып өтті де, «ужас» деп бір күңк етіп, түкпіргі бөлмеге кіріп кетті. Ақыры менің де шыдамым таусылды-ау деймін, «кончай базар» деп ақшаң ете қалғанымды байқамай қалдым. Тіпті орнымнан тұрып кетіппін. Сонда барып есін жиған ағайындар сап басылды. Отырыстың мұнан әрі мәні жоғын түсініп, әрі оңашада ашуымды басу үшін сыртқа беттедім.

Мезгіл кешке таяпты. Даланың тұнық ауасы мен салқын самалы тарылып шыққан тынысымды ашып, жиырылған жүйкеме жайлы тиді. Сағынып келген ауылыңның көрік-келбетіне ешкімнің көмегінсіз-ақ үнсіз көз жүгірткеннің өзі дұрыс-ау кейде. Ұясына ойысқан күннің қызуы аз болғанымен, қызылы





мол. Жалқындана шашырап,көгілдір аспанның батыс көкжиегін, түгел көмкеріп тұр. Кең пішілген көшенің екі ернеуіне жағалай өскен тал-дарақтың сиреп қалған сары-ала жапырақтарының жүзінде ақ сәуле мен қызыл нұр кезек ойнайды. Олардың арасында ауылдың ақ шаңқан үйлері ағараңдайды. Иә, менің жерлестерім тұрмыстарын түзеп, үй салуды үйреніпті. Есіктерінің , алдындағы сарайы мен қора-қопсысына дейін іргетасы цементтеліп, шатырлары шиферланған. Айналасын ағашпен, талмен, темірмен қоршап, жұтынтып қойған. Екі үйдің бірінен ызғытып «Жигули», болмаса мотоцикл шығады. Көше бойы су алатын колонка. Ауыл ортасында еңселі клуб пен сауда орталығын кеше-ақ байқағанмын. Көшемен бір-екі жеңіл автомашина өтті.

-Базардан қайтып келе жатқандар ғой, — деді Амангелді

оларды көрсетіп. — Жексенбі сайын қалмайды. Біреуі қауын- қарбыз, екіншісі алма сатады. Артынша қара асфальты қақыратып жібергендей күшенген бір мотоцикл көрінді. Бұл тұйықта қарама-қарсы транспорт жүрмеген соң өзім қожамын дегендей қақ ортасымен қасқая тартып барады. Басында қасқалары да жоқ, кекілдері желбіреп, танауларын аспанға көтерген қос бозбала осы жүрістеріне мәз-мейрам. Сәлден соң оның үні де баяулап барып басынып, артында қалған көк жолақ түтіні сейілді. Бұдан кейін алыстан трактордың үні естіліп, бірте- бірте күшейе түсті. Кешенің басынан сиырлар қарауытып, әр үйдің есігінің алдында дабыр-дұбыр көбейді. Бұл кешкі тірліктің басталғанының белгісі еді...

- Сабыр, Қайсар қайда?

Ойымды кемпірімнің сұрағы сейілтті. Манағы жұрт түгел кетіп болған соң, ол да таза ауаға шықса керек. Енді немересін іздейді.

«Шынында мұндайда үйдің айналасын базар қылып жіберетін балалар қайда кеткен?

  • Ол біздің Ғалыммен бірге Төрткүл жақта ойнап жүр.

Жауапты Амангелді берді.

  • Төрткүл? Апырау, ол әлі бар ма еді?

  • Е-е, бір ауылдың орнындай биік жота бомбамен жармасаң қайда кетуші еді?

Сұрағымның оғаш койылғанын соңынан байқадым. Шынында да, неше ықылым заманнан бері келе жатқан көненің көзі қайда кетеді? Бомба түспесе...

  • Төрткүлге барып балаларды байқап қайтайық, — дедім Амангелдіге.

Төрткүл ауылдың іргесіндегі төрт қабырғасы тең келіп түйісетін, ортасы ойпаң ескі қамалдың орны. Оның ар жағында үш-төрт шақырым жерде өзен бар. Сол өзен біздің ауылдан алыс та болса, аспанмен астасқан ақ ала шындары асқақ көрінетін



Алатаудан басталады да, таудан төмен көлбей созылып жатқан жап-жазық жайпақ даланы басып етіп, Мойынкұмның төменгі етегіне енген соң бөлініп кетеді. Ал оның ұзына бойы бір заманда толған қалалар мен қамалдар болған деседі. Бабаларымыз бұл қамалдарды кіндік қаны тамған қасиетті жері мен жағалауы шұрайлы өзен-көлін сырт жаулардан қорғау үшін салыпты. Дала тіршілігінің тамыры іспеттес сол өзен ұзақ жылдарға, тіпті ғасырларға созылған талай тартыстың куәгері ретінде Талас аталып кетіпті.

Бірақ мұны біз кейін естіп-біліп жүрміз. Сонау сәби кезімізде оның сырынан бейхабар едік. Тіпті ересектердің ішінде де бұны тап басып айта алатындар табыла қоймайтын. Өйткені бұл қамалдар мен біздің арамызды алшақтатып ғасырлар етті. Ал сол ғасырмен бізді жалғастырып жатқандар да осы көмілген қалалар.

Құмның ішінде отырған елді Төрткүлдің қасына әкеліп кейіннен қоныстандырды. Алдыңда бәрі жақсы, бәрі қызық еді. Мойынқүмның әр жалының астынан шыққан шолақ көштер Көкбел аталатын осынау жазыққа келіп құйылып жатты, құйылып жатты. Біздің киіз үй де, тай шаптырымға созылған көп үйдің қатарына тігілді. Көше деген сөзді, сірә, бірінші естіген болуым керек, көргенім де сол. Ауыл ортасындағы ақ үй, ондағы қызыл жалау, қызыл матадағы жазу, күн сайынғы жиналыс, бірі қуанып, бірі ашуланған таныс-бейтаныс адамдардың жүздері құлдырандап жүріп жүрген менің санамда сәл де болса сақталып қалды. Бұрын құмның арасын ғана қоныс еткен сол адамдар үшін мүлдем жаңа тірліктің басы екен ғой бұл.

Олар малын өткізіп, мақта мен бидай септі. Кейінірек ауылға кепкі киіп, белдік буынған бөтен адамдар келіп, етіктерін сықырлатып жүріп жер өлшеді. Содан кейін тоған шауып, егіс суарудан қолы қалт еткен ауыл адамдары әлгілер әкелген ағаш қалыптармен кірпіш құйып, үй салуға кірісті. Ал көп адамдардың киіз үйін әлдекімдер, әлдеқайда алып кетіп, тек жаппамен ғана отырды. Бірақ бұл елдің қуанышы көпке бармады. Мақта мен астықтың түйірі қалмастан өкіметке жөнелтілді. Ол аз десең, тұқымның жартысын сеппей тұрып жеп қойған белсенділер жоспар орындай алмайтын болған соң қара бастарынан қорқып, халыққа тиесілі аванс астықты да қайта өткізіп жіберіпті. Ауданнан күткен есік-терезе келмей, кірпіш үйдің көбі де аңғал- саңғал қүйінде қалды. Кейбірінің іргесі де көтерілген жоқ. Ал біткендеріне белсенділер мен күші барлар кіріп, қалған жұрт жаппасында отыра берді. Бұл кезде қылышын сүйретіп жеті ағайынды жұтын жетелеген қаралы қыс та келіп жеткен еді. Сөйтіп, талғажу етер түйір астығы, қызылдайтын тышқақ лағы жоқ, баспанасынан айрылып, ескі қонысы — құм ішіндегі қызуы мол сексеуілі мен сүйекті бұтағына жете алмай жазық далада



желдің өтінде қалған ауыл аштық пен суыққа осылай қатар ұрынды. Жұрттың көбісі босып, қайтадан құмға, болмаса қырғыз, өзбек, тәжік ағайындардың арасына ауып кетті. Ал өкіметтен үміт күтіп ауылда қалғандардың бірсыпырасы осы Төрткүлдің қабырғасынан өздеріне жертөле қазды. Өйткені өзге жер сыз еді де, қамалдың үсті қанша қазсаң да құрғақ болатын. Басында Төрткүлдің жалпақ кірпіштері мен куәлектерінің су өткізбейтінін білген біреу бастаған болу керек. Біраз жұрт қаза-қаза тіпті дайын бөлмелердің ішінен шықты. Әкем, шешем, ағам мен тоғыз жасар мен де қорғанның қабырғасын тырмалап жүріп, өзіміз паналар куыс жасап, төбесін қамыспен жауып алдық. Сол еңбек өтіп кетті ме, алдымен менен үш жас үлкен ағам қайтыс болды. Артынан аштыққа қызылша қосылып, екі қарындасым қатарынан қыршын кетті. Қыстайғы азығымыз бірер пұт бидай еді, апам өзі әрең сүйретіліп жүріп, соны бір күні быламық қылса, келесіде қуырып тулақтың үстіне шашып тастайтын. Енді оған таласатын ешкім қалмады, ескі көрпенін астынан көзім ғана жылтырап, күні бойғы қорегім де, ермегім де сол.

Аштық жеңді ме, әлде ескі ауруы мендеді ме, көктемге салым апам да мүлдем төсектен тұрмай қалды. Азайып қалған ағайынды жағалап, түк таппай келген көкем де түнімен аласұрады. Мынау қорғанда тышқан екеш тышқан да қалмаған еді...

  • Әбілжан, — деді бір күні апам көкеме ентіге сыбырлап, — Менен күдеріңді үз. Бұл дүниенің қызығын азды-көпті көрдік қой, енді мына Сабыржанның қамын ойла. Қар ери бастады ғой деймін, құмға жол түскен шығар, екеуің Молда баланың үйіне жетіп алыңдар.

  • Бибісара-ау, сені тірідей қалай көзім қиып кетеді.

  • Енді қарайласаң, ешқайсымыз жазға жетпейміз.

Анам қолымен жанында жатқан қара қапты сипалады. Оның бүйірі тым қабысып қалыпты. Айтып тұрғаны ащы да болса шындық еді.

  • Бибісара-ау...

  • Мен ризашылығымды берсін десең, баланы құтқар, өйтпесең о дүниеде де кешірмеймін.

  • Бибісара-ау...

  • Көмусіз қалды деме. Осы жертөле үйім болар...

Ертеңіне елең-аланда әкем екеуміз жолға шығатын болдық.

Апам жанына шақырып, еті қашқан икемсіз саусақтарымен төбемнен сипады. Басымды еңкейтіп, суық ернін мандайыма тигізді. Содан соң жүре бер дегендей белгі берді. Бірақ мен табалдырықтан аттамай тұрып, артыма қайта қарадым. Апамның шығыңқы қабағының аржағында жаңа ғана сүлесоқ жатқан жанары қаракөлеңке жертөленің түкпірінде қос шоқ болып жайнап түр екен. Тап маған оқша атылатындай көрінді. Соны сезді



ме, әкем жетелеп есіктен шығарып жіберді де, өзі ішке қайта кіріп кетті. Қанша уақыт өткенін білмеймін, әйтеуір шыққанында көкемнің көздерінен қос тамшы жас көрдім. Ол киізбен қапталған қамыс есікті қымтап жауып, сыртын күл-қоқыспен көме бастады. Мен әлдеқандай бір сұмдықты сезгендей жертөлеге қайта ұмтылдым.

  • Апаңнан айрылдық, ұлым, — деді менімен қарсы жүріп көріскен көкем. Сен есіктен аттасымен, маған иманын үйіртті де, үзіліп кетті. Ниеті ақ екен. Енді құран бағыштайын.

Көкем жүрелеп отырып, түсініксіз болса да, жұбату күткен жалтақ жүрегіме жылы тиген сөздерді жарықшақ даусымен әндетіп кетті. Мен оның қатарына шекелеп, ынта-шынтаммен ұйып тыңдадым...

Ақ жамылған жертөленің астында анашымды қалдырып, әкем екеуміз қолымызда қос таяқ, мүлгіген меңіреу құмды бетке алып, мең-зең күйде кете бардық. Беті жіпсіп суланған қар жүріске одан сайын ауыр. Көкемнің ізін басып, әзер аяңдаймын. «Сәмен жәкеңнің үйінде қоянның еті бар» деген сөз көңілге медеу, соған жетсем деген өлермендік кеудемді ілгері сүйрейді. Аяқтағы шоқай, бұттағы шалбар малмандай су. Зіл-батпан болған аяғымды ауырсынып, белім үзіліп, қара саным талып кеткенде тоқталсам болды, тұла бойым тоңази бастайды. Ондайда бірауық көкемнің қойнына кіріп, жылынған боламын.

  • Сабыржан, енді бір жал ассақ, Сәмен жәкеңнің үйіне жетеміз, — деп кояды алдарқатып.

Мен алдымдағы жалпақ жонға үмітпен қарап ілгері ұмтыламын. Бірақ одан аскан соң да ел белгісі білінбейді, тағы да бір бүк түскен бұйрат жон көлденеңдей береді. Анамның қара қабының түбінен қағып алған қос уыс қуырылған бидайды бір түйірлеп қажап, күні бойы талғажау етсем де, мені кешке қарай аштық пен әлсіздік жеңді. Жүруімнен сүрініп құлауым жиіледі. Бірте-бірте меңіреулік пен қатыгездік косарлана ілескен ұзақ жолды сезінуден қалып, беймәлім шексіздікке кетіп бара жаттым...

Көзімді ашсам, көгілдір аспан көріңді. Көтеріліп келе жатқан күннің жылы шуағы жүзімді сипалады. Аткөпір қылып төселген шырпының үстінде көкемнің тонына көміліп жатырмын. Түнімен бүйірімді қыздырған оттың шоғы әлі де жылтырайды. Көкем ұзын-ұзын қоянсүйекті бір талдап сындырып, оның арасына жұмсақ ақтаспа қосып, белбеуімен буып байлап жатыр.

  • Жүре алмасаң, осы сүйретпеге жатасың, — дейді маған қарап.

Мен ауыр тоңды әзер сыпырып, орнымнан тұрдым. Кенет аспан шырқ айнала жөнелді. Күн біресе оңға, біресе солға аунап, алтыбақан теуіп кетті. Қайтадан шексіздік басталды...



Енді қара қостың ішінде жатыр екенмін. Қоңырсыған май иісі аш өзегімді аралап барады.

Кейіннен білдім. Құмдағы қақпаншылар сүйретпенің үстінде тонға ораулы күйімде тауып алыпты. Ал көкем болса, мені бауырына басып, жалғыз жейдесімен ғана жансыз жатыр екен. Ұрпағын сақтар ұя іздеген әке уылдырық шашарда ағысқа қарсы жүзетін балықтай терең құмға қарай өлермендікпен ұмтыльш, ақыры қақпаншылардың ізінің үстінен шығып құлапты.

Мен сөйтіп Сәмен жәкемнің қолында қалдым. Ауылға ел әлденген соң барып оралдық. Келісімен жәкем апамның сүйегін ата қорымға апарып қоймақ еді, орнында жоқ екен. Көктем шыққан соң бүлініп кетеді, ауру таратады деп әр жерде қалған адамның сүйектерін жинатып, ауылдан жырақ терең сайға көмсе керек. Бірақ мен үшін апам әлі осы Төрткүлде жатқаңдай көрінеді.

Бір қызығы өзімен өзі жатқан осы төбелердің «жаулары» да бар еді. Өйткені оның тұсынан өткендер еріндерін жыбырлатып беттерін сипайтын. Көліктегілері жерге түсіп жаяулап келіп, қорғанның қақ ортасында өсіп тұрған жалғыз жидеге шүберек байлап кететін. Оны әулие тұтқан кейбір пақырлар басына түнеп те шығады. Пәленше түнде қорғаннан от көріпті, түгеншеге әруақтар тіл қатыпты деген әңгімелер де сыпсыңдайтын. Осының бәрін діншілдердің қастандық әрекетіне балаған белсенділер енді бұл Төрткүлге қарсы «күрес» ашты. Елдің түсінік-намысын сейілту үшін төбенің үстіне әкеліп колхоздың ұстаханасын , орнатты. Қорғанның қақ ортасынан қасқа жол түсті. Біздің ауылға соның алдында келген Николай деген орыс осы ұстахананың жанынан бір бөлмелі үй салып алды. Өзі көзілдірік киген төрткөз, қырым еті жоқ ұзынтұра болса да қажырлы-ақ екен. Кешке дейін гүрпілдетіп көрік басып, шаңқ-шаңқ еткізіп темір соғып, колхоздың барлық соқа-сайманын, арбасын жалғыз өзі жөндеп, ол аз десең ағаштан, темірден не керектің бәрін жасайтын. Енді ауыл балалары Төрткүлге үрке қарағанды қойып, ұстахананы жиі жағалайтын болдық. Николай бізге, біз оған тіл үйретіп, бірте- бірте түсінісе бастадық. Ұстаның көрігін басуға, балғамен былшылдата соғатын темірінің бір басын қысқышпен мықтап ұстап тұруға таласамыз. Сөйтіп жүріп өзіміз де сүргімен тақтай жонып, арамен ағаш кесуді әжептәуір үйрендік. Николай бізге әңгіме де айтады. Бірақ оны толық түсіне бермейміз. Әйтеуір ұғатынымыз, үлкен қалаларға барып оку керек, сонда поездың, аэропланның, мәшинаның қалай жүретінін үйренесің, көп тілді білетін боласың. Кеңес өкіметі тұрмақ, басқа елдің халықтарымен де сөйлесе бересің. Төрткүлдің жаңа тұрғыны, сөйтіп, біздерге үлкен өмірдің босағасы секілді болды. Оның әңгімесі қиялымызға қанат байлап, өзіміз көрмеген үлкен қалаларды, ондағы үлкен оқуларды аңсаймыз.





Бір қызығы, басқа адамдардың көзінше ол әңгіме айтпайтын, ал ауылкеңес келсе, бізді тіпті маңына жуытпайтын. Ондайда бұл Төрткүлде басқа ермек көп. Бұрынғыдай сескенбестен, оның ұстаханадан алыс бұрыштарын да аралап кетеміз. Өйткені бұл жерден бабалардың бір кезде жауына сілтеген, ал кейін топыраққа араласып тот басқан қылыштарының сынығы, аттылы ұрыстарда аянбай сілтесетін қара шоқпарларының шойын басын тауып ала беретінбіз. Сөйтіп толығымен «қаруланған» кілең «батырлар» екі жақ болып «соғысқа» шығамыз.

Біздің бала кезіміздегі ең көп тараған ойынның түрі «қызылдар» мен «ақтар». Әрине, ең басты кейіпкер Чапаев немесе Амангелді болады. Бұл құрмет көбіне маған тиетін. Өйткені мен қатарларыма қарағанда денелі едім. Оның үстіне, мектепке кіргелі қолға түскен кітаптың бәрін оқып, өзгелерден әдеби сауатым да артықтау болды. Бала кезімде көрген көп қорлығымның есесін есейгенде армияға барып аламын деген құпия сыр да көкірегіме сол уақыттарда ұялаған. Осы Мұкан да «батыр» болғысы келетін. Қанша таласса да әскери «тактикадан» хабары аз, «ақтарды» қалай орап кетуді, оларды қапыда басуды білмейтін болғандықтан, оған көп кезек бермейтінбіз.

Сонымен, алдымен ақтар қамалда бекініп жатады. Ер Чапай, яғни, мен жалаңаш қылышымды жарқылдатып, ақтаяқ—«ақ боз атымды» ойқастатып шыққанда, соңымнан қалың «кызыл әскер» уралап, жабыла шапқылайды. Осылай төбенің басына жетіп, сайысамыз да кетеміз. Бірте-бірте «айқас» қамалдың ішіне, одан келесі қабырғасына қарай ойысады. Шайқас әбден шегіне жеткенде, «қызылдың» кілең «батырлары» қолма-қол ұрыс салып, «ақтарды» төбеден төмен қарай тықсырады. Сол кезде бүкіл балалар Чапайдың, демек менің нағыз «ерлігімді» тамашалайды. Мен қияға тұрып алып, тұра ұмтылғандарды жығылған болып жата беріске саламын да, төмен қарай құлдырата беремін. Осылай Төрткүлді «ақтардан» күніне бірнеше рет тазартушы едік...

Балалықтың базары байқалмай тарқайды деуші еді, біз бір күнде есейдік. Ауылдағы жетіжылдық мектепті бітірген жылы ел басына тағы да каралы бұлт үйірілді. Көп ұзамай Отан қорғауға аттанған ер-азаматтың қатарында мен де кете бардым. Енді шын мәнінде қару асынуға тура келді. Оның үңірейген аузының соншалықты суық екендігін сонда білдім. Содан ауылға соғыс біткен соң он жыл өткеннен кейін Батыс Еуропадан Қиыр Шығысқа ауысып бара жатқанымда ғана жолшыбай соқтым. Сол жолы Сәмен жәкем екеуміз кұмның ішінде қалған әкемнің қабірін іздеп барып, таба алмай қайттық. Бір кезде басына белгі етіп қойған жуан томар жоқ, ал ол сияқты ойылған обалар көбейген. Ойдағы құдық та бірнеше жерден қазылып көмілген екен, қайсысынан бастап адымдарын білмей, жәкем тағы дал





болды. Сонымен, әкем мен шешемнің ескерткіші мен үшін осы Төрткүл болып қана қалды, келіп, баяғы анам калған жертөленің тұсында ұзақ тұрдым. Уақыт оған да өз өзгерісін енгізіпті. Баяғы ұстахана үлкейіп, айналасындағы қараң-құраң да көбейген. Енді мұнда арбамен бірге ХТЗ, ЧТЗ-лар тізіліп калыпты. Бірақ Николайды ұшырата алмадым. Ол осыдан аз ғана бұрын дүние салса керек. Қияндағы қазақ ауылына қайдан, қалай келгені бала кезімізде біз үшін белгісіз болып қалған жұмбақ жан Төрткүлдің төбесінде өз ұстаханасынан жүз қадамдай қашықтықта аядай жерді томпайтып қана жатыр. Ал бала дегенің қай кезде де бала. Сол жолы да кәрі қамалдың үсті толы ойнақтаған өрім еді. Олар енді «кеңес», «герман» болып «шайқасып», «ауыр артиллериядан» «оқ жаудырып» жатыр.

Міне, оның төбелерінде менің, ал санамда оның айғыз-айғыз іздері қалған Төрткүлге тағы да келе жатырмын. Күн үясына батып, қызылы түгесіліп, айнала қарауытып қана көрінетін кез. Содан ба, биік төбе қарақошқыл әлеммен біте қайнасып, пәкене тартқан тәрізді, бұрынғыдай алыстан айбарлы көрінбейді. Ал баяғы жертөлелердің орнын қалың шөп басып кеткен. Олай қарай ешкім ат ізін салмаған сияқты. Мен де бұрылған жоқпын. Өйткені қызыл іңірде ондай жерге бару жақсы ырым емес деген үғым еміс - еміс есімде қалыпты. Оның үстіне, ұйысқан алабота мен қураған жантақтың арасынан таба қою да қиын. Сондықтан ертең ертелеп немеремді ертіп келгенім жен. Тек солай қарай жүзімді бұрдым да, ұзақ жылдан бері бірінші рет бетімді сипадым. Бұл қылығыма қасымдағы Амангелді де таңғалып қалды. Содан соң солдатша қалт тұра қалып, сәл ғана басымды иіп тағзым еттім. Мұндайда басқа не істеу керек екенін жер ортасына келсем де білмейді екенмін.

Ауылдан шыққан жол төбені жағалап, батысқа, баяғы Николайдың ұстаханасы тұрған қанатқа қарай бұрылды. Балалардың да дауысы сол жақтан шығып жатыр. Бұрынғы жайлардың орны ғана қарауытады. Өйткені бұл кезде совхозда тіпті шеберхана бар. Әйткенмен металл сынықтары мол. Сірә, бұл жер енді соларды тастайтын орынға айналған болу керек. Ал ойын балалары үшін ол нағыз «космодром» болған да шыққан. Ортада түрегелтіп қойылған бүйірі ойық асбест-цемент құбыры түр. Оның ұшын қаңылтырмен сүйірлеп, кәдімгі ракетаның формасына енгізген. Демек, бұл космос кораблі. Біздің жақындағанымызды байқамастан, ойын қызығына әбден енген балалардың сөздері де сол жорамалды растайды. Әріректегі қажетсіз боп қалған ДТ-75-тің ескі кабинасына менің Қайсарым мен Амангелдінің Ғалымы жайғасқан. Сірә, соларды «ұшуды басқару орталығында» отыр деп түсіну керек шығар. Өйткені Ғалым қолындағы қалбыр «микрофонмен» корабльдің





жанындағыларға команда беріп отыр. Осы кезде «космонавтар» космонавтарға тән емес мінез көрсетіп қойды. Екі бала аспанға ұшатыны ғана киюге тиіс мотоцикл жүргізушінің жалғыз сынық каскасына таласып қалды.

  • Маған бер, жаңа сен ұшқансың, енді менің кезегім, — деп, талдырмаштау кекілді бала екіншісінің қолындағы каскаға жармасып жүр.

  • Жоқ, космонавтардың көбісі екі-үш реттен ұшты, мен де сүйтемін, — деп, шашын тықырлатып қырдырған дембелшесі ананы көкірегінен итеріп, маңайлатар емес.

Балалардың ойынын бұзғым келмесе де, іс насырға шаппас үшін араласуға тура келді.

  • Балалар, бері келіңдер.

Менің дауысымды естіп барып, ересектерді енді байқаған олар біздің жанымызға жиналды.

  • Атың кім, кімнің баласысың? — дедім әлгі екінші рет ұшқысы келген дембелшеге.

  • Атым Серік, Қуаныштың баласымын.

  • Сен ше?

  • Есенкелдінің...

-Сен?

  • Жеңістің...

Мен бұлардың әкелерінің соғыстың тұсында, не одан кейін дүниеге келген ұрпақтың өкілдері екенін ұқтым.

  • Космонавт болуды армандағандарың жақсы. Сабақтарыңды үздік оқып, өздерің күшті жігіт болып өссеңдер үлкейген соң нағыз космонавт болуларың әбден мүмкін. Бірақ жер бетінде басқа да құрметті мамандық көп екенін ұмытпандар. Жұрттың бәрі космосқа ұшқанда мұндағы тірлікті кім істейді? Ал тірліктің басы бірлікте. Серік, сен таласпай, бір жолға кезегіңді мына досыңа бере ғой.

Байқаймын, Серік менің айтқаныма ықылассыздау көнді, касканы кекілді балаға беріп жатып:

—Үлкейгенде бәрібір басқа галактикаға сенен бұрын ұшамын, — деп анаған қыр көрсетіп кетті.

Балалар ойынына қайта кірісті. Біз кері бұрылдық. Артымыздан «басқару орталығындағылардың» нұсқауы мен «космонавттардың» рапорттары естіліп жатыр.

«Ұшыңдар, балалар, сендер ұшуға жаралғансыңдар. Тек мына өздерің «космодромға» айналдырған төбенің қалай пайда болғандығын ұмытпаңдар».

Қараңғылық қоюланып, аспанды самаладай жарық жұлдыздар қаптады. Олар кеше шамдарымен қосылып, ауыл үстіне ақ түн конғандай көрінді маған. Көгілдір аспанның көгіндегі көп нүктенің бірі зымырап барады. Бәлкім орбиталық станция болар. Ойынннан оралған балалар бізді басып озып кетті...



ҚАРА КӨЗДЕР

Бір білген кісіге қабырға газетінің редакторы болу да оңай шаруа емес. Оның үстіне, анау-мынау емес — әлем әдебиетін жілікше шағып, майын сорып жүрген филология факультетінің студенттеріне арналған газет! Ойхой, шіркін, олардың талғамынан шығу аспандағы айға қол созумен бірдей-ау, бірдей. Соған қарамастан, осы міндетті атқарып жүргеніме біраз болған. Шүкір, фамилиям курстастарымның, олар ғана емес-ау, бүкіл факультеттін, тіпті біздің корпуста оқитын күллі студенттер мен оқытушылардың көз алдында тұрады. Соның арқасында беделіміз де өсіп жүре берсін. Әсіресе, бірінші курстықтар қалай қадірлейді десеңші! Дәлізге шықсам, жолымды тосып, бөлмеде отырсам, есігімді қағып кіріп, «аға сізге өлеңімді әкеліп едім» деп оралып- ақ жүргені. Асылы, өзім бастық адам кішіпейіл болуы керек екенін жақсы түсінемін. Оларды жылы қабылдап, ақыл-кеңесімді аямай беремін. Несін айтасыздар, өзімді пір тұтып келгенін сезінген сайын көсіле бір сөйлеп кеткенде әбден жасап каламын. Шыным сол.

Газетіміздің келесі санын да бірінші курстықтардың шығармасына арнамақпыз. Жаңа ғаңа редакция алқасының мәжілісін өткізіп шықтым. Жиналған материалдың бәрі өлең екен. Әңгіме неге таппағансыңдар деп біраз кейістік білдірдім. Сонда біреуі «әңгіме жазатын Айжан Асылбекова дейтін қыз бар екен, жолықтыра алмадық. Қазір жатақханада көрінеді» дегенді айтты. Қыз дегенге әжептеуір елеңдеп, қалған жұмыстын, бәрін көмекшілеріме тапсырдым да, жатақханаға тарттым да кеттім. Ұнаса (қызды айтамын), өзім редактормын ғой, әжетке жаратып жібермекпін.

Жатақханаға келіп, қыздың қай бөлмеде жатқанын білдім де, вестибюльде тұратын айнаның алдындағы әжептеуір кідірістен соң есігін қақтым. Іштен екі беті албыраған, дөңгелек жүзді тәпелтек қыз шықты. Жанары қос шырақтай лапылдайды. Кеуде тұсым лүп ете қалса да, сырттай сыр бермедім. Қанша дегенмен, жүрегін қолына алып, кімге ұстатарын білмей шауып жүрген бірінші курстың бозөкпесі емеспін, кісі боп қалған кезіміз ғой, әрі қызмет те бар... Бірақ неге екені белгісіз, әйтеуір алдымда тұрған қыздың Айжан екеніне сенімді едім. Сондықтан да:

— Сәлеметсіз бе, Айжан. Мен сізге келдім,— дедім салғаннан.

  • Сәлеметсіз бе, мен Айжан емеспін. Ол дүкенге кеткен.

Қыздың көмекейі сыңғыр ете қалды. Үні қандай ашық еді!

Әттең, Айжан сен-ақ болсаңшы! Ішкі дүнием жылап жіберді. Сонда да сыр бергенім жоқ.

  • Ә, солай ма? Оңда кешіріңіз.

Сыр бермегенім бар болсын, қате басқаныма қысылып қалдым ба, білмеймін, жөнімді айтпай, жөнеле беріппін.



  • Айжанға кім келді деп айтайын?

Қыздың сауалы өзімнің кім екенімді еске түсірді де, маңыздана бұрылып:

  • «Жас қалам» газетінің редакторы Айдарбек Асылханов, — деп басымды иіп ізет еттім. «Жас қаламды» жылдамырақ, редакторды салмақтай айтқаннан ба, қызы құрғыр қағыс естіп:

  • Жастар газетінің редакторы Сейдехан Бердібаев емес пе? — деп шап ете қалды.

Шынымды айтсам, бұл сұрақ маған оңай тимеді. Жайшылықта болса бір жөн-ау, қыздың қазіргі ұғымынан кейін күрт төмендеп кету тіпті қиын болды. Сонда да сыр бермес үшін сыпайы ғана жымиған болып, қызметттің жай-жапсарын түсіндіруге тура келді.

  • Қарындас, сіз дұрыс ұқпай қалдыңыз. Мен өзіміздің факультетгегі «Жас қалам» газетінің редакторымын.

  • А, а, солай ма?

Бірінші курстық болса да, бәлекеттің өзі екен. Қу қыз аузын ашып таңданғандай болып тұрды да, артынша мырс етті. Ол мырс еткенде менің талайды көрген көнтері бетім шыдамай ду ете қалды. Байқаймын, шекемнен де суық тер бұрқ ете түсті-ау, бірақ сүртінуге болмайды, сыр білдіріп қоясың. Ал, мен ондай осалың емеспін, сырт қалпым бұзылмауға тиіс.

  • Шырағым, Айжанда осындай да осындай шаруам бар еді, — деп, бөлмемнің санын айттым да, қатқылдау қоштастым.

Кейде осындайда өзіңді ресми ұстай қою да ұтымды тәсілдің бірі. Байқаймын, қыз енді таңданды, ептеп қысылған да сыңайы бар. Соны байқаған соң-ақ, біраз көсіліп кеткім келіп тұрды да, арғы ойым Айжан болғандықтан да өзімді-өзім тежеп, кері бұрылдым.

Бөлмеге келген соң жаңағыдай кездейсоқ соққыға ұшырап қалмас үшін қызды қабылдаудың жоспарын ойша құрып болғанымша есік қағылды. Алдымда кеудесіне түсірген жуан бұрымын жарастықты уқалап, талшыбықтай бұралған орта бойлы, ашаң жүзді ақсары қыз тұрді. Белі кеңдеу гүлді бүрме көйлегі ауылдан келгендігін айнытпай танытып тұр. Тұнық қара көздері кісіге тура қарайды екен, ештеңеден секем алмаған сияқты. Мен де тура қарадым.

  • Кіріңіз, қарындас, кіріңіз, — дедім, әлден уақытта өзімнің үнсіз қалғанымды сезіп.

  • Айдарбек аға сізбісіз?

  • Иә, мен.

Айжан бұрымын түсірген сол иығына басын сәл қисайта бөлмеге енді.

  • Мұнда отыра ғой, қарындас, — деп орындықты нұсқағаныммен, аса бәйек болып жатқаным жоқ. Салмағымды сақтап, сыпайы ғана қозғаламын.







Ол отырмас бұрын, манадан бері оң қолында ұстаған қалың дәптерді маған ұсынды. Жиылмалы орындыққа жайғасып алған соң дәптерді ақтарып отырып:

- Оу, өзің өндіріп тастапсың той, — деп көтермелеп койдым

да,

  • Бірақ сапасы қалай екенін байқайық, — деп аржағын екі ұштылаңдырып жібердім. Бұлай сөйлеу маған редактор болғалы қалыптасқан әдет. Шындығында, қалың дәптердің ішінде екі-ақ әңгіме бар екен. Егер әңгіме деуге келетін болса. Ал оқып шыққаннан кейін: «көп еңбектенсеңіз сізден жақсы жазушы шығады», — дедім, тап бір болашағын болжап қойған адамша. Бұл да жас талапкердің үмітін үзіп алмау үшін редакторлардың салғаннан айтатын шығарып салма сөзі. Одан әрі әңгімеге қатысты бір-екі ескертулерден соң (жиналыстарда көп сөйлеп, төселіп қалған емеспін бе) классиктердің атын атап көсіліп кеттім. Бірте-бірте баяулап, қазақ жазушыларына түстім. Ең соңында бөлмелес жолдасым, республикалық баспасөз арқылы танылып қалған Қанат Қасабаевтың әңгімесімен салыстыра бастадым. Тіпті екеуінен үндестік тауып, «сіз соған байқамай еліктегенсіз ғой деймін» деп қойдым. «Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры» дегендей, шатақтың басы осы жерден басталды. Тап осы жерде тактикалық қателікке ұшырағанымды кейін білдім. Оны соңынан өздеріңіз де түсіне жатарсыздар.

Сонымен, мен Қанатты айтқанда Айжанның ақшыл беті қызарып кетпесі бар ма.

  • Ол кісі қайда істейді? — деп жата-жабысты.

  • Оқиды, осында тұрады. Қазір жоқ еді, — дедім де, — Ал, қарындас, әңгімеңіздің қайсысын алсам екен?—деп, мен де тегін емес екендігімді білдіру үшін паңдана түстім. Жатақхананың жиылмалы орындығына өзімше шіреніп қоямын. Бірақ Айжанның менімен ісі болар емес. Қанаттың «Шойынтұмақ» деген бір әңгімесін мақтай жөнелмесі бар ма. Мен тыңдаған болып бас шұлғығаным болмаса, бұл қызды қалай еліктіріп алсам екен деген ойда отырмын. Асылы, ақыл айтуға көшу керек шығар. Жаңағыдай біраз классиктердің қалың томдарының ішіне бір бойлап кетсем, өзі де менің осал емес екенімді сезіп қалар.

  • Әңгіме деген домбыраның ішегіндей ширатылып тұру керек, — деп бастадым, «ширатылыпты» нығырлай.

  • Ал сіз домбыра тартасыз ба? — дегені күтпеген жерден сөзімді бөліп.

—Тарта алмаушы едім,—дедім ыңғайсызданып. Шыным сол. «Елім-айдан» басқа бір әннің басын құрай алмаймын.

  • Жоқ, сіз тартасыз, — деді ол ай-шай жоқ.

Осы кезде бөлмеге Есберген кіріп келді.



  • Айдарбек аға домбыра тарта ма?-деді Айжан оған да. Есберген қу жағдайды тез түсіне қойса керек.

  • Тартады, тартады, — деп қоштай жөнелмесі бар ма.

  • Әне, айттым ғой, — деп Айжан Қанаттың төсегінің бас жағында ілулі тұрған домбыраны алып, қолыма ұстата салды да:

  • «Қайран шешемді» тартыңызшы, — деді.

Қып-қызыл шатаққа енді қалдым. Домбыраның ішегінде нем бар еді? Басқа мысал құрып қалғандай, қайдан аузыма түсе кетті. Оның үстіне, Есберген де:

  • Әй, Айдарбек, бойыңдағы өнеріңді осындай жақсы қарындасыңнан аяйсың ба, тартсаңшы төгілтіп, — деп жанымды қояр емес. Оған не жоқ деймін-ау қыстырылып. Мені қыздың жанынан көрсе әдеті осы. Қайдағы бірдемені шығарады да тұрады. Ойбай-ау, ол анада Нүргүлдің жанында тұрғанымда, «тойда тонын сұрайды» деп, галстугін сұрап есімді шығарған жоқ па. Осы бәленің галстугін қайдан таққанымды. Қарашы, тағы да тықылдай қалуын.

  • Айдарбек аға, сіз маған күй тартып бермесеңіз, мен өкпелеймін, тартыңызшы.

«Ақымақ, — деп ойладым мен. — Бір көрген жігітін домбыра тарт деп қолқалайды, енді өкпелейміні несі?». Осылай қысылып отырғанымда бөлмеге домбыраның иесі Қанат кірді.

  • Міне, күйшінің өзі келді, жаңа сіз сұраған Қанат Қасабаев осы жігіт, — деп оларды таныстырдым. Өзім орнымнан түрып, әрірек кеттім.

  • Аға, домбыра тартыңызшы, — деді Айжан оған да.

  • Біздің Айдекең-ақ, ал десең ағыта жөнелуші еді ғой?—деп ол да мені қағытып өтті. Дос болғаныңа болайын, қыздың алдында. о несі екен? Бірақ көп қолқалатпай домбыраны алып, құлағын келтірді де, күйге басты. Шіркін-ай, домбырашы болған қандай ғанибет! Қанатқа қараймын, қараймын да қызығамын. Безілдетіп, тұла бойыңды иеді. Өзі де ерекше шабытпен тартып отыр. Асылы, ол бөлмеде сирек тартатын. Репетициядан шаршап келе ме, әлде жігіттерді мазаламайын дей ме, біз сұрағанда болмаса тартпайды.

Айжан ұйып тыңдап қалыпты. Қадалған қара көздері Қанаттың қолдарының қимылын қалт жібермейді. Мен де күй дүниесіне бүкіл болмысыммен еніп кеткен адамның кейпіне кіріп алғанмын. Тек Есберген ғана:

  • Ой, сабазым, безілдет, қарындасқа ұнап қалдың,—деп ауық- ауық көтермелеп қояды да, маған қарап көзін қысады. Тап мен бір жақтырып отырғандай.

Қанат көп тартты. Бір кезде Айжан:

  • Шаршадыңыз ғой, аға, қоя қойыңыз, — дегенде барып тоқтады. Мен күй бітісімен жиылмалы орындығыма қайта келіп отырдым. Оларды да үстелге шақырып, Айжанның әңгімелерімен таныстырдым.





Есберген:

  • Керемет! Талант! — деп танданумен тынды. Ал Қанат салмақты сындар айтып салды.

  • Мен қайтайын, уақыттарыңызды алдым ғой, — деді бір кезде Айжан.

  • Отыра тұрыңыз, барасыз ғой, — деп сыпайылық жасағанымызбен, көп қарсы бола қойған жоқпыз. Айжанды Қанат шығарып салды. Шынымды айтсам, менің жолым еді. Амал не, Қанат жоспарымның быт-шытын шығарды. Қызға да жыным келіп отыр. Өзінің кімге, не үшін келгенін ұмытып кетті ғой деймін. Олар шығып кеткен соң Есберген маған күле қарап:

  • Жеңілтектеу ме деймін? — деді.

  • Жеңілтектің өзі, — дедім мен де қостап.

  • Біздің Қанат бүгін-ақ... — деді.

  • Солай... — дедім мен де.



Күндер өтіп жатты. Мен өзімнің редакторлық қызметімді ойдағыдай атқарып жүрмін. Газеттің кезекті санына Айжанның әңгімесін суретімен қоса жариялап жібердім. Сәт сапарды да өзім жаздым.

Айжанмен жиі ұшырасып тұрдық. Өзі тым жеңілтек те емес. Еркелігі бар ма деймін. Кездесе қалса, «Айдарбек аға!» деп анадайдан жүгіріп келеді. Жаңа жазған әңгімелерін көрсетеді. Мен де жақын тартып, ақыл-кеңесімді айтамын. «Дос болайық, ағай, баламен дос болғанды жақсы көремін» дейді. Баланы тапқанын. Дегенмен, осының өзі балалығы ғой. Бірақ менен гөрі Қанатты жақын тартатынын қу ішім сезеді. Бір күні оны Қанаттың өзі де айтты.

  • Айжан біздікі болған сияқты, — деді ол. — Керемет жақсы қыз. Еркелеп мойныма асылды. Мені «ағажан» дейді.

  • Ал сен ше, сен сүйесің бе? — дедім оған төтесінен.

  • Әрине.

  • Шынымен бе?

  • Қызық екенсің, өтірік сүю деген де бола ма?

  • Сенде кейде болады-ау, достым.

  • Мен жүрегімнің әмірімен жүремін.

Одан әрі үндеген жоқпын. Сенімсіз болсам да, шын ұнатқан шығар деп өзімді сендіруге тырыстым.

Айжан мен Қанатты бірге жиі көретін болдым. Кейде олар қыдыруға мені де шақыратын.

Қалаға қараңғылық түсіп, көшенің шамдары жағылған шақта үшеуміз бірге шығатынбыз. Әуелі біразға дейін қатарласа жүріп отырамыз. Содан соң, көшедегі қалың топыр бізді бөліп кете



береді. Ондай кезде Айжан Қанаттың иығына асыла қояды. «Түу, қойшы, — дейді Қанат. — Ары жүрші өзің жабыспай». Зілсіз айтады. Сөйтеді де, қолын босатып алып, қаша жөнеледі. Айжан артынан айқайлап қуады. Мен елеусіз ұмытылып қала беремін. Екеуі көшедегі жұртқа да қарамастан, алыса кетеді. Айжан ақсары беті нұрлана түсіп, Қанатқа өршелене ұмтылады. Ашық күлкісімен көшені жаңғыртып, қар шашады. Кейде екеуі келіскендей үнсіз қалады. Жарықтан аулақтай береді...

Мен қайтқым келіп, кідіріп қаламын.

  • Айдарбек аға, — деп айқайлайды сол кезде Айжан көшені жаңғыртып. Маған қарай жүгіреді, кішкентай колдарымен жалғыз қолымнан тас қып ұстап, еріксіз жетелей жөнеледі.

  • Сіз, неге қалып қалдыңыз, ә? — дейді...

Айжан бұрынғыдан көп өзгерді. Киімді де қаланың қыздарынша киінетін болды. Тек университетке алғаш келген ауылдың қызының белгісі болып қазақы қос бұрымы ғана кеудесінде бұлғақтап жүретін.

Ол көп жазатын. Бірақ әңгімелері қай жағынан болсын төмен еді. Әсіресе Қанатқа ұнамады. Сынап тастайтын. Жалпы, ол Айжанның әңгіме жазуын ұнатпайды. Бәрібір жазушы шықпайды дейтін ол.

Ескі оқу жылын аяқтап, демалысқа, тыңға кеткен студенттер күз түсе қайтқан құстай оралып жатты. Қаланың осы шағында чемодан ұстаған жарқын жүзді жастарды жиі көруге болатын. Вокзалдарда, аэропорттарда, көшелерде, жатақханаларда, әсіресе әзіл сөз, көңілді күлкі көп еді. Мен де елден оралысымен, өзіміздің жатақханаға тарттым. Достарымды да сағындым. Әсіресе, Қанат пен Айжанды. Қанат бұрынырак келемін деп хат жазған. Ендігі орналаскан да шығар. Жатақхана жанына келгенде үйреншікті мекен көзіме оттай басылды.

Шіркін жатақхана! Студенттер үшін сенің орның бөлек қой. Біздің алтын ұямызсың ғой, сен! Сен қаншама жастарды қанаттандырып шығардың. Біз де кетерміз. Ал сенің бөлмелерің тағы да жастарға толады. Сондықтан да сен мәңгі жассың! Сен бөлмеңе жаңа ғана ұялаған студенттік өмірдің қызығы мен қуанышының, сағынышы мен қайғысының, аңқаулығы мен албырттығының әлі дәмін татпаған бірінші курстықтардай балғынсың. Олардың алғаш махаббатының да куәсі сенсің, алғашқы опасыздығын да өз құшағыңнан әрі жібермей бүркемелейтін сен.

Ал біз бүл өмірдің еркесі едік. Олар бізге қызыға қарайды. Өйткені біз білгірміз. Сөйлесек сөзге де шешенбіз. Батыстың біз



білмейтін классигі аз. Бірінші курстықтар көрсек деп армандап келген Ғабендермен жиналыста да бірге болғанбыз (ол кісілердің президиумда отырғаны болмаса). Профессор Балақаев біріміздің курс жұмысымызды өте жоғары бағалаған. Мен бүгін-ақ бірінші курстың мынау деген қызымен танысамын. Оған өлеңдер де оқып беремін. Қызықты әңгімелер де айтамын.

Аулада қарсы алдымнан Қанат жолықты. Жалғыз емес. Әрине, біздің Қақаң жалғыз жүрмейді. Осындай сымбатты, шешен жігіт жалғыз жүрер ме, сірә. Оқуға жаңа түскеңдерден болу керек, жанында қара торы келген қарақат көзді жап-жас қыз бар. Мені көргеннен айқайлай сөйледі.

  • Міне, өзің де келдің ғой, қалай демалдың? Тотығып кетіпсің? — деп бастырмалатып барады. Сұрағына орай жауап беріп жатырмын. Бірақ екі көзім жанындағы жас бүлдіршінде. Бұл кім болып шығар екен Қанатқа, деп ойлаймын. Қыз да өз тарапынан мені барлап тұр.

  • Танысыңдар, — деді Қанат біздің ыңғайымызды сезіп. Қыздың аты Жамал болып шықты.

  • Чемоданыңды қойып, тез шық, — деді Қанат тағы да. — Қыдырамыз. Мен жүгіріп бөлмеге кеттім. Таныс дәліз, арқамызды сан үйкеген сарғыш қабырғалар, әрі-бері асығыс жүрген жас жігіттер мен қыздар, бәрі, бәрі мені лезде көңілдендіріп жіберді. Өзімнен-өзім еріксіз езу тарта беремін.

Қайтып келе жатқанда:

  • Айдарбек аға! — деген желке тұсымнан шыққан дауыс мені кілт тоқтатты. «Айжан! Айжан ғой» деп ойладым мен. Манадан бері терезеден бәрін көріп тұрса керек. Қанатқа қараймын. Ол маған «бері кел» деген белгі беріп жатыр. Мен бәріне түсіне қойдым да, артыма қанша қайрылғым келсе де, алға қарай жүре бердім.

  • Айдарбек аға!

Дауыс тағы естілді. Бұл жолы Айжанның ашық үні жалыныш пен ыза араласа шыкқандай көрінді. Бірақ мен тоқтамадым, тіпті қайырылуға да болмады. Өйткені досым мен оның жақсы көретін қызының жанында кетіп бара жаттым. Қанат өте көңілді еді. Мен де көңілді болуға тиіспін. Ол әзіл айтады. Жамал екеуміз қосыла күлеміз. Кейде Қанатпен жарыса мен де сөйлеп кетемін. Алматының әсемдігін, асқақ Алатаудың сұлулығын әңгімелейміз. Парктер, театрлар туралы айтамыз. Университетте оқудың өте қиын екенін айтуды да ұмытпаймыз. Алғаш оқуға түскендердің біразы сабақтың қиындығынан үлгере алмай шығып кететіндігін, мықты дегендері ғана бітіретіндігін (әрине, солардың бірі өзіміз) немқұрайды ғана ескертіп өткендей боламыз. Содан әрі ақындар, жазушылар, әртістер туралы әңгіме ағытылады. Тіпті көпшілігімен таныс болып шығамыз. Әрине, өзіміз де қаражаяу



емеспіз. Енді аз жылдан соң халқымыздың маңдайына классик болып біткелі тұрғандармыз. Жамал қарақат көздерін жалт еткізіп, бізге қарады. Әсіресе, ойнақыланып сөйлейтін Қанаттан көз айырмайды. Үлкен мақтаныш сезіммен, пәк көңілмен қарайды. Бірақ мен қанша сайрасам да, артымнан тап Жамалдың көздеріндей қара көздердің қадалып тұрғанын сезіп келемін.

Трамвайға мінерде Жамалды бұрын жіберіп, Қанатты кідіртіп қалдым.

  • Айжанға не болды? — дедім одан.

  • Қойшы соны, жалықтырды, — деді ол. — Өзі жеңілтек пе деймін. Жүр, мінейік. Жамалға қаланы керсетейік.

Ол қозғалып бара жатқан трамвайға мініп кетті. Мен де қалай ілінгенімді білмеймін, бір қарасам, солардың жанындамын. Жамалға «ең жақын досым» деп таныстырғанда бірге қыдырмағаным ұят болар деген ой ілгері жетелепті. Бірақ енді құлағымнан Айжанның үні кетпей қойды. Бізді, Қанат, Жамал үшеумізді сол жалынышты дауыстан алыстатып бара жатқан трамвайдың даңғұр-дұңғыр шуынан асыра «жо-оқ» деп айқайлағым келді.

Желкемді қадалған қара көздер тесіп барады...

Повесть


ТЕК

Бюродан шығысымен, Мелс Құштарбеков бірден кеңсесіне келді. Екі қабатты етіп өзі салдырған шағын да болса, сәнді үйдің, алдында ешкім көрінбеді. Бірақ іштей сезеді, терезелері көше жаққа қараған жоспарлау бөлімінің қыз-келіншектері мен кадр жөніндегі орынбасары әйнектен сығалап, мұның әрбір қимылын қалт жібермей бақылап тұр. Ауылдық жерде ұзынқұлақ ракетадан да жылдам. Аупартком бюросының шешімі бұл мәжіліс залынан төмен түскенше мұндағыларға жетіп үлгергені анық. Жайшылықта жұрт сапырылысып жататын дәлізде құлаққа ұрған танадай тыныштық орнай қалуы соның айғағы. Ол кабинетіне кірісімен, хатшы қыз арқылы, жұмысты «қызу» істеп жатқан қызметкерлерін өзі шақыртты. Көп ұзамай, алдымен орынбасарлары, артынан өзгелері өлік шыққан үйге келгендей үнсіз кіріп, шусыз жайғасты. Кейбіреуі жүзіне тіктеп қарауға ыңғайсызданып, көздерін алып қашса, мұның көңіл кұбылысының сыртқы белгілерін білгенше құмарлығы шыдатпай бара жатқандары сұқтарын үздіге қадайды. Олар бұдан төрт жыл бұрын Мелсті дәл осылай қарсы алған. Онда мүлдем жаңа жұмысқа келіп тұрғанымен, оның түрінен әлдеқандай толқудың, жүрексінудің ізі де байқалған жоқ еді. Ал бұл жолы Құштарбековтің қарасұр жүзінің күреңітіп кетуі кәдік, алайда соңғы сөзін шашыратпай, қалыпты қоңыр даусымен сабырлы да нық айтуға тырысты. Алдымен:

  • Мен орнымнан босадым, бюроның шешімі солай, — деп, қысқа ғана қайырды да, жан-жағына көз тастап, біраз отырды. Енді оларға бұл барлай қарағанымен, ешкім ештеңе дер емес, бәрі де тағы бірдеңе күтетін сияқты. Қалыптасып қалған дәстүрден аттамай, Мелс те мынау көшпілікке арналған кезекті сөзді айтуға тиіс еді. Сөз жаттанды болса да, әжептәуір толқып отырып жеткізді.

  • Сіздермен азды-көпті төрт жылдан аса қызметтес болдым. Қатты кеткен, ренжіткен жерім болса, кешіріңіздер, барлығы да







жұмыс үшін болған әңгіме ғой, әйтеуір. Ал жеке басымның өздеріңізге өкпем де, араздығым да жоқ.

Бұрынғы бастықтарының жүрек жарды пікірін білгеннен кейін барып, көпшілік козғалақтап кетті де, ендігі қызмет дәрежесі жоғары, сауда жөніндегі орынбасары Берік:

—Апыр-ау, заман не болып барады, бұдан кейін қайтып жүмыс істейміз,—деп жұрттан бұрын қынжылыс білдірген болды. Оған ілесе бухгалтерияның байырғы қызметкері Хадиша:

  • Жазығыңыз не соншама, бұл қып-қызыл жала ғой, — деп шаптыға жөнелді.

Бірақ Мелс жоғарының шешімін тап қазір талқыға салғызудың жөні жоқ екенін түсініп, әңгімені одан әрі өрбітпей, өзі басты.

  • Бұл — уақыт талабы. Жұмыста кемшілік бар екені рас, оны кезінде жоюға жеткілікті күш-жігер жұмсай алмаған шығармын. Бірак қылмысым бар ма, жоқ па, оны заң орындары анықтар. Ал, сау болыңыздар, жұмыстарыңызға табыс тілеймін.

Өзгелері кеткеннен кейін ол бірінші орынбасарға кабинет пен сейфтің кілттерін берді.

  • Сейфте менің ешқандай жеке қағазым жоқ, — деді ол орынбасардың таң қалған кейпіне қарап. — Ал іс қағаздары ретімен жатыр. Мүмкін, бұл кілттердің иесі өзің болып қаларсың. Бірақ менен ешкім орныңа кім лайықты деп пікір сұраған жоқ.

Мелс жас жігітке жымия қарады. Ол, ә дегенде жүзі алабұртып, әлдене айтқысы келгендей оқтала берді де, артынша тартыншақтап қалды. Сол қылығын сездірмес үшін Мелске жаттанды алғыс сөздерді жаудырып жіберді. Тіпті көшеге дейін шығарып салды. Алайда Мелс орынбасардың қолқалағанына да, тізгіншінің көлікті алдына көлденең тартқанына да қарамастан, үйіне тұңғыш рет жаяу кетті.

Қар биыл жылдағыға қарағанда қалың жауған. Салқар даланы сонау қарашада-ақ қымтап алған ақ көрпенің іргесі әлі бір рет те сөгілген жоқ. Қайта тапталып, кірленіп келе жатқанында үстемелеп қояды. Аяғындағы фин етігінің табаны бедерлі болса да былай шыға бере тайғанақтай бастады. Алға басқан қадамы кеше жауған үлпілдек қарды ұстай алмай, кері сырғиды. Оның үстіне, тізесі қалтырап теңселіп кетіп, кемеден құрлыққа түскен теңізшінің алғашқы күйін кешіп келеді. Бұл халіне мырс етіп өзі күліп жібереді. Есіне ел арасында әлі қүнге дейін айтылатын әзіл әңгіме түсіп кетті.

Елуінші жылдардың басында Жапарқұл деген еңбек озаты аудандық Кеңеске депутат болып сайланады. Сол кісі сессияға бару үшін колхоздың жалғыз полуторкасының қорабына мініп тұрып (кабинада, әрине, бастық отыр), «енді машинаға мінгенім мінген, кеттік қой осымен по жизни» деген екен. Қанша депутат болса да, қарапайым колхозшыға машина қайда. Ақкөңіл жанның,





артын бағдарламай айта салған сөзін әзілкеш қатарлары қағып алып, сан-саққа жүгіртіп жіберіпті. «Құштарбеков, сен де Жапарқұл көкең құсап өмір бойы машинаның үстінде өтемін деп жүргенсің бе» деген шымшыма ой да жаңағы мысқыл күлкісімен қоса келген.

Аспан күні бойы тұмшаланып тұрғандықтан, қараңғылық тез үйіріліп, қарсы алдынан соққан солтүстіктің ызғарымен ілесе ептеп қар ұшқындады. Бірақ бетінің шымырлағаны болмаса, аяз өзге денесін ала қойған жоқ. Қайта, қимылдап келе жатқандықтан, италиялық тоны ыстықтатып, жүрісі бұрынғыдан да ауырлай бастады. Бұл екі арада кеңсе жұмыстары аяқталған ба, көшеде қимыл көбейіп, жұрттың бәрі оның, осы халін сезіп келе жатқандай көрінді. «Таныстар кездесетін болды-ау» деп ойлап болғанша, қатарласып келіп бір «Жигули» тоқтай қалды да, ішінен ПМК-да істейтін көрші жігіт шықты.

  • Меке, бұл не жүріс, машинаңыз қайда? — деді сәлемдескен соң.

Мелстің көңіл түкпірінде қырыстанып жатқан ашуы алқымына қарай атқып шықты. «Апырау бұл жұрт бастық біткен тек көлікпен жүруі керек деп есептей ме, жоқ, жаяу жүрсе сыны бұзылады дей ме? Әлде, жұрт сыйламай қала ма?» Ашуымен араласа келген осы ойларын айтып-айтып тастағысы келді де, бұл жігіттің мұның жағдайынан мүлдем бейхабар екенін сезіп, өзін әрең тоқтатты, Өйткені, көршісі кейін естіген соң «орнынан түскен ашуын менен алғаны иесі» деп ойлары анық. Алайда Мелс жол ортасында тұрып жағдай айтқысы да келмеді. Ол түгіл тап қазір біреудің сәлемін алуға да зауқы жоқ. Сондықтан да екі ұшты етіп:

  • Машина болмай тұр ғой, — дей салды. Оның «үйіңізге жеткізіп салайын»дегеніне де көнбеді. Неге екені белгісіз, әйтеуір бүгін бірбеттілігі ұстап тұр. Бөтен жұртпен жолыққысы да келмейді,сөйте тұра машинаға мінуге де көнбейді. «Ендігі күйіме өзімді алғашқы күннен үйретуім керек». Бұл оның орындығын тапсырып тұрғанда-ақ қабылдаған шешімі. Сәл тыныстап алып, қайта қозғалған Мелс тайғақ жолдың үстінде табанын қайтсе де нық басуға тырысты.

Көп ұзамай, алдынан сауда орталығының шамдары жарқырады. Айналасында қараң-құраң да көп сияқты. Ол бір сәт көшенің басқа бетімен айналып өтуге оқталды да, артынша тағы айныды. «Осы мен елден қашатын ұрымын ба, қылмыскермін бе? Қызметімнен түстім екен деп неге бетмоншағым үзіледі? Тура жолымнан неге тайсақтауым керек?» Бүгін бүтіндей билеп алған бірбеттілік бұны қамшылап-камшылап, тағы да дегеніне көндірді. Бірақ бұрынғы әдетінше арнайы аялдап, дүкендерді араламастан, көп жүргіншінің біріндей-ақ, қатарынан өте бергенде жүрегі





құрғыр лүп-лүп еткендей болды. Кенет алқымына әлдене тығылып, көңілі бұрынғыдан да құлазып сала берді. Тап қазір өзін босап қалған бөтелкедей сезінді. Бөтелке жарықтық іші тола күйінде, құрметті қонақтармен бірге үстелдің ең кеуделі жерінен орын алмай ма? Ал, ішімдігі таусылғаннан кейін оны елеусіз бір бұрышқа итере салады. Енді Мелс те мұндағыларға керек емес. Соңда да іштегі тірлікті, көзінің қиығын салмаса да, көңілімен көріп келеді. Қазір жастар кафесіндегілер жарық-музыкасын ойнатуға дайындап жатыр. Алуан шамдар жанысымен, оның Эстониядан арнайы алдырған жасау-жабдықтары жайнап сала береді де, енді жарты сағаттан кейін жастар жиналып, бармен Ашоттың жұмысы қызады. Мұның ашылуында Мелс аудан басшыларын түгел шақырып, бәрі бір билеп қалған болатын. Ал гармошка ғимараттың екінші қыртысындағы универмаг пен үшіншісіндегі гастрономға бұл уақытта жұмыстан қайтқан жұрт көбірек бас сұғады. Ішін көмкерген асбест-гипс тақталар басқыштарға төселген ақ мәрмәр қабырғалардағы айна белдеулер келушілердің көңіл күйіне хош әсер етіп, жанына жылылық құяды, шын мәніндегі әсемдік әлеміне жетелейді. Сырт көрінісімен де аудан орталығының ажарын ашып тұрған сәулетті ғимараттың бірі осы сауда орталығы. Оның жобасынан бастап, шегесіне дейін кайдан, қалай әкелгенін Мелс ПМК-ның бастығы Бельгермен бірдей біледі.

Бұл ғимарат жөнінде мақтана алатын тағы бір адам бар. Ол — аупарткомның бұрынғы бірінші хатшысы Нартжан Садықбеков. Бірде ол Мелсті шақыртқан, кабинетіне кіргенде алдында Бельгер де отыр екен. Мәселені бірден түсіне қойған Мелс ішінен «иә, сәт» деп қойды. Ол осыдан бірер күн бұрын келіп, ауданда іліп аларлық сауда үйінің жоқтығын айтып, оған бөлінген күрделі каржыны игеруге көмектесуін өтінген болатын. ПМК-ның бастығын шақыртқанына қарағанда, әңгіме сол мәселенің төңірегінде болмақ. Тұтынушылар қоғамы төрағасының жорамалы дұрыс шықты, Нәкең де бұл келісімен сөзді төтеннен бастады.

  • «Жолы болар жігіттің, жеңгесі шығар алдынан» деген, мына Иван саған қол ұшын беруге келісіп отыр. Ал, тоқтаған жобаларың бар ма?

- Жобалау институтымен алдын ала сөйлесіп едім, ертең соларға жүремін.

- Ондағы жобаларды саған дейін де көргенбіз, кілең шақпақтың қорабындай бірдеңелер, сәні де, мәні де шамалы. Ал біз болашақ үшін жұмыс істеуіміз керек. «Атымды қалдырам десең ағаш ек, сарай салдыр» дейді екен бұрынғылар, «Мынау Мелстің салдырғаны» дегенге тұратындай болуы керек қой оның...

  • Іздейміз.







  • Сен екеуің іздегенше мен тауып та қойдым. Мынаны көріңдерші.

Хатшы алдарына «Сельская жизнь» газетін жайып салды. Мұнда Украинаның аудандық қалаларының бірінде пайдалануға берілген сауда орталығының суреті басылған екен. Үшеуі ұзақ тамашалады.

  • Біздің сауда орталығымыз тап осындай болуы керек,— деді Нәкең әр пікірін дәлелдеп барып, артын шегелеп қоятын әдетімен.

  • Жақсысы жақсы-ау, бірақ біздің селомыздың ансамбліне кірігер ме екен? — деген қауіп айтты Мелс.

Ол сұрақты Бельгерге қойып еді, бірақ сөз билігін ұстап отырған Нәкең жауапты өзі берді.

  • Неге кірікпейді? Мәдениет сарайының да жобасын сол жақтан алдырғанбыз. Ол орталық алаңдағы өзге үйлермен әдемі жарастық тауып тұр. Әрине, мына үйдің келбетін сәндік ағаштары әрі аша түскен. Ондай ағаштарды біз де алдырып егеміз.

Хатшы өз ойын үлкен сеніммен дәлелдегені сонша, өзгелер қайтып уәж айта алмады.

  • Қане, қайсың барасың, жобасын әкелуге? — деп ол енді нақты іске көшті,

  • Алдымен хат жазып, бұл жобаны кім жасағанын білейік, содан соң олармен байланысып...

Мелске ұсынысын аяқтатпастан, Нәкең тағы киіп кетті.

— Ол әдіс бізден калған, одан ештеңе де өнбейді, текке уақыт өткіземіз. «Бет көрсе жүз ұялады» деген емес пе, біреуіңнің барып келгенің дұрыс.

  • Менде шаруа көп қой, өзіңіз білесіз, Нәке. Облыстың назарында тұрған объектілерім бар. Мына Мелс барсын, жас бастықты да бір сынап көрмейсіз бе?

Басқарған ПМК-сы бұл күнде бір трестің жүгін көтеріп, ауданның атын шығарып жүрген Бельгер өзін басшылар алдында еркін ұстайды. Реті келген жерде ойындағысын ашып айтып, қалжыңдай беретін санаулы адамның бірі. Сол артықшылығын пайдаланып, қазір де Мелстің алдын орап кетті.

  • Ендеше, — деді Нәкең Мелске, — демалысыңды ал да, Трускавецке тарт. Жолдаманы өзім іздеймін. Әрі демаласың, әрі жолшыбай шаруа бітіріп қайтасың.

Құрылыс салу Нартжан Садықбековтің әдеті. Бұдан жиырма бес жыл бұрын жаңа құрылған ауданды қабылдағанда бұл өңірде отызыншы жылдардың жайдақ үйлерінен өзге ештеңе жоқ еді. Сол кездің ұранымен осынау алып өлкені игеруге жан-тәнімен кіріскен. Оның тұсында көптеген совхоздар ірге көтеріп, аудан орталығы мүлдем жаңарып шықты. Жүздеген шақырымға кететін елді мекендердің арасы да асфальттанды. Бірақ бір кезде



Мойынқұмды игеру үшін кұрылған аудан оның байлығын еселеп арттыра алды ма, жоқ па, бұл басқа мәселе. Әйтеуір әр жалдың астында, бір құдықтың басында, болмаса Шудың тораңғылы тоғайында шаңы шықпай, түтіні қосылмай ғана отыратын ауылдар ірі-ірі селоларға айналғаны, оларда ел игілігіне деген клуб, дүкен, монша, тағы басқалардың салынғаны анық. Алайда, өлкеге қаншама техника әкеліп, суын оңды-солды бөгесе де, қаптата қора-жайлар салса да, мал саны артпай-ақ қойды. Керісінше, қаймағы бұзылмай жатқан қалың орман — сексеуіл мен жыңғыл, тораңғы мен сәмбітал, ақтаспа мен қоянсүйек, дүзген мен шеңгел, нар қамыстар мен шілік талдар сол селолардан алыстап, бүкіл өлкені көмкеріп жатқан ,көк-жасыл кілем өрнегіне айғыз-айғыз іздер түсті. Олардың мамыр мен тамыздың тұсында әлемді алып кететін бұрқыраған хош иісіне автол мен бензин иісі араласты. Мойынқұм жерінің байлығы мен көркінің қалған жұрнақтары алып техниканы арылдатып, арлы-берлі ойқастап жүрген адам атты неше ықылым заманнан бергі көршісінің бүгінгі ұрпақтарына әлдеқандай қуыстарда үріккен жылқыдай үрпиіп тұрып, «ендігі күйіміз не болмақ» дегендей, мүсәпір халде көз тастайды. Ал адамдар болса, оларды «игеріп» болып, енді жер- дүниенің түкпір-түкпіріне шапқылап, көңілдерінің хошын, селосының сәнін келтіретін сәнді ағаш іздестіріп жүр. Сондай сапарға Мелс те жүріп кетті.

Аудандық қаланың құрылысшылары мұны жылы қабылдады, Өздерінің еңбегіне алыстағы қазақстандықтар көңіл аударғаны бұлар үшін үлкен қуаныш екендігін сездірді. Ал Мелстің арнайы келуі іске деген нағыз жанашырлық. Егер ресми органдар арқылы сұратса, бұл жобаны он жылда да алдыра алмас еді. Өйткені, оның авторлары Киевте, бұлар орындаушы ғана, беруге хұқылары жоқ.

— Мен сіздерге сеніп келдім, — деді Мелс. — Ол жағын өздеріңіз реттесеңіздер екен. Осы үшін демалыс уақытымды қиып отырмын.

Арлы-берлі ақылдасып, ол ағайындар алыстан арнайы келген адамды құрқол қайтаруға болмас деп шешісті. Сөйтіп, көбейткіш техника арқылы жобаның бір данасын жасап берді. Ал Мелс оларға Құмбелдің тіл үйіретін торламасының біреуін сыйлады. Ауыр болса да, соншама жерден арнайы алып келген еді.

Бұл жобаны жоспарға кіргізу де көп қиындыққа түскен жоқ. Көрші ауданға республикалық тұтынушылар қоғамының төрағасы келді дегенді естіп, Нәкең, Бельгер үшеуі сол кісіге арнайы барып, сәлем беріп, аудандарына қонаққа шақырды. Бірақ уақыты өлшеулі екен, тағы бірде жолы түсетіндігін айтып, бұлардан бұйымтай сұрады. Нәкең ауданның, одан сауда орталығының жағдайын майда тілмен майын тамызып жеткізді. Жоба да дайын, кұрылысшы да бар, құрылыс материалдары да



жеткілікті, кірпіш, гранит, мәрмәр өздерінен шығады, тіпті сонау Маңғыстауда ауданның бір бригадасы ұлутас дайындап жатыр, бұлардың игілікті бастамасын облатком да қолдап, көмегін бергелі отыр, тек осы жобаны қабылдап, қосымша қаржы бөлсе болғаны.

Құм арасына мұндай күрделі орталық керек пе, жоқ па дегені болу керек, республикадағы селолық сауданың басшысы ауданның адам санын, еңбеккерлердің тұрмысын тағы да тәптіштеп сұрап барып, байлауын айтты.

— Менен басқаларыңыз түгел ұйғарып қойған екенсіздер, келіспей болмас, — деді ол. — Құрылысшының кемшіндігінен республика бойынша игерілмей жатқан күрделі қаржы қаншама. Ал сіздерде бәрі бар екен. Тек мына жобаның құны қымбаттау, госпланнан өткізу үшін комплекстің әр бөлігін жеке объект етіп көрсету керек. Игілікті іс үшін ондай өтірікке баруға болатын шығар.

Бельгер де азамат, бас-аяғы екі жылда салып шықты. Ол артына қарады, «Құмбел сауда орталығы» деген жарық жазу барлық үйден биікте бүкіл өңірге «мен мұндалап» тұр. Өзінің текке еңбектенбегеніне шүкіршілік етіп, құлазып келе жатқан көңілін сонымен жұбатты.

Сәл аялдағанда сезді, ақпанның аязы ширыға түскен. Солтүстіктен соққан ызғар ескек желге айналып, көшенің мұздағына түскен ұлпа қарды өкшелей қуып, ойнақ салып жүр. Іңірдің ызғырығына қарама-қарсы қозғалған жаяу жүргіншінің де санасында сан ойлар ұршықша иіріледі.

Мелстің о бастағы мамандығы экономист болатын. Бұл мектепті бітірген жылдары жаңа құрылған совхоздың жолдамасымен оқып келді де, экономистің көмекшісі болып орналасты. Арнайы білімі бар маманды аңсай күткен ауыл басшыларының қуанышы, бірақ көп ұзамай-ақ су сепкендей басылды. Қолда өскен бала болса да, қақпайлағанға көнбейтін «қырсықтың» өзі болып шықты бұл Мелс. Оңын-солын танып алғаннан кейін бас бухгалтермен қиғаш келе берген соң, өз бастығы да іш тарта қоймай, мұның бәрі жас маманның директормен ара қатынасына да салқынын тигізді. Оған себеп болған кәдімгі норматив. Есепші маяға трактормен әкелінген шөпті жұмысшылар он бес метр жерден айырмен тасыды деп көрсетеді. Прораб Сымтастан он машина тас әкелсе, оны отыз деп толтырады. Алғашқыда Мелс аңғармай жүрді, ал артынан мәселенің астарын ашып алғаннан кейін көнбейтін болды, «көкетай-ау, трактор маяның түбіне неге келмейді, он бес метр қалғанда үркіп кете ме ол» деп, өздерін келемеждейтінді шығарды.



Тіпті болмаса сонау Алматыдан арқалап келген кітабын суырып алады да, «норматив солай» дейді. Сөйтіп жүріп мұның өзі де «Норматив солай» аталып кетті. Ферманың бухгалтер, есепшілері орталыққа отчет әкелерде «норматив солай» қайда екен деп, бір- бірінен сұрайды. Жоқ болса, қуанып қалады. Соңғы кезде ол орнынан көбірек табылмайтын болып жүргені де рас. Басшылар мақтап-мақтап, бар қоғамдық жұмысты бір басына үйіп қойды. Комсомолдың хатшысы, кәсіподақ комитетінің мүшесі, спорттың нұсқаушысы, көркемөнерпаздардың жетекшісі, ДОСААФ пен қызыл Крестің белсендісі, әйтеуір қызметі жетіп жатыр. Одан қала берсе, аудан мен облыстың әр түрлі жиналыстарының бұл ауылдан бөлінген тұрақты тыңдаушысы да сол. Мұның бәрі кайта Мелстің көзін одан сайын ашып, бұрын қарсыласатын болса, енді қарсы шабуылға шығатынды шығарды. Алған бетінен қайтпайтын, «қышқылға» да тәбеті тартпайтын «Норматив солайды» олар басқа совхозға бас экономист етіп жіберіп құтылды. Бұл шаруашылықтың басшысы жаңа келген еді, жас экономисті алғашқы жылдары жақсы пайдаланды. Шаруа қалыпқатүскен соң оның да өзімшілдігі күшейе бастады, ал Мелс сол бірбет, тас емен күйінен айнымады да, екеуінің арасында басталған қырғиқабақтық бас маманның басқа совхозға парторг болып ауысуымен аяқталды.

Бұл қызметімен ол екінші совхоздың нанын жеп жүргенде ойда-жоқта осы жұмысқа сарт ете қалды. Шынын айтқанда, сауда қызметкері боламын деген ойы түгіл түсіне де кірмейтін. Заңдылық пен қызмет бабын, адамгершілік пен пендешіліктің арасын ажырата алмай, айырмақ түгіл әдейі шатастыратындармен онсыз да арпалысып жүргенінде, ендігі жетпегені осы еді. Мұнысы қара жолдың лайсаңын қайтсем жұқтырмаймын деп қағуылдап келе жатқан адамды ми батпаққа әдейілеп итергенмен бірдей көрінді оған. Қара қылды қақ жаратын қасиет бойына ана сүтімен, әке өнегесімен дарыған Мелс сауда қызметкерлерінің ішінде қолы тазасы көп деп ойламайтын. Сондықтан да оларды кездестіргенде жылан көргендей жиырылып тұрады. Көзіңді бақырайтып қойып тиыныңды қағып алатындарға қарап, «осылар ұрпақтарына не өсиет айтады, аналық, аталық парызын қалай өтейді» деген ойға калады. Сырттай болса да естіп, біліп жүр, бұл ауданның саудасы әбден былығып біткен. Қолдан дефицит жасап қана қойса құдайға қарағаны ғой. Керек болса, ең таптырмайтын кұндыларына сауда қызметкерлерініңде билігі жүрмейді, оларды аудан басшыларының өзі тізіммен бөліп отырады. Онымен қоса, үстеме бағамен сату, дүкеншілердің қарызға батуы, тіпті дүкенді әдейілеп өртеп жіберуі сияқты әңгімелер дүңкілдеп, құлақтарына жетіп жатады, жиналыстарда жиі сөз болады. Бұрынғы бастығы былық-шылық көбейген соң Жамбылдан жылы орын тауып



кетіпті. Сырт әңгіме ол Нартжанның жақыны екен, сондықтан да бас аманында босатып жіберіпті дегенді де айтады.

Осының бәрін естіп-біліп отырған Мелс аупорткомның бөлім меңгерушісі бұдан сыр тартқанда-ақ ат тонын ала қашқан. Артынша біріншінің өзі шақыртты. Садықбеков әңгімені арыдан бастады. Ертеректегі қайраткерлердің арнаулы білімдері болмаса да, партия қайда жұмсаса сонда барғандығынан, барып қана қоймай, қиюы қашқан жұмысты көрегендікпен жолға қоя білгендігінен көп мысал келтіріп, басшылық талант туралы біраз пікірлерін ортаға салды. Арасында өзі туралы айтуды да ұмытқан жоқ. Ат жалын тартып мінген 40 жылдан астам мерзімде жұмсаған жұмыстан тартынып көрмепті, барлық күш-жігерін бір-ақ мәселеге — қоғамдық мүддеге жұмсапты. Арасында төрт жыл соғысты да от кешіп өткізген. Біріншінің бұл әңгімесі Мелсті ұрма жердей ұстап, «сен партияның солдатысың, ал солдат тапсырманы талқыламайды, орындайды» дегенді жанамалап жеткізіп отыр. Тек сауда жұмысында өздерін суда жүзген балықтай сезінетін небір жігіттер тұрғанда таңдаудың неге бұған түскеніне таң қалады. Көңіліне «тағы да Мелсті өсірген болып құтылу ма, болмаса содан әрі құрдымға жіберіп құрту ма» деген күдік те кіріп тұр. Бұл үшін сауда жұмысы құмның шабырындай шым-шытырық дүние. Соның шиырынан шыға алмай малтығып жатса не болғаны?

Әйтсе де үлкен орындықта отырған үлкен адамның жүйелі сөзі ә дегеңдегі күдігінің бәрін бірте-бірте сейілтіп, бір кезде «келістім» деген сөздің аузынан қалай шыққанын байқамай да қалды. Ол келіспеске шарасы жоқ екенін де түсінді. Бұдан әрі қарсыласса, аудандағы қызметкерлердің тағдыры келіп тірелетін бюроға барады. Партия қызметкерінің жолы жіңішке, бюро келіспегеніне қарамай-ақ ұйғара салады. Тіпті «мүйіз сұрай келіп, сақалынан айрылған» тоқал ешкінің кебін киіп қалуың да мүмкін. Оның үстіне, біріншінің орнықты сөздерінен кейін Мелстің бойында тосын жұмысқа деген тәуекел мен құмарлық пайда болып, «басым жас, не болса де көрейін, болмай бара жатса, экономистік жұмыс табылар» деген шешімге шалт келді.

Көп ұзамай, құм ішіндегі қалың елге Құштарбеков аудандық тұтынушылар қоғамының төрағасы болыпты деген хабармен бірге, оның қалай өскендігі туралы өсек те, қаңбаққа тиген өрттей қау ете қалды. Өсек, негізінде, үш тармақпен өрбіді. Соның бірі мынадай. Мелстің әкесі төңірегіндегі ауылдарға әйгілі зергер болған, ер шауып, тоқым оятын, ат-тұрмандарын өріп, күміс әшекейлерін де құятын. Ілгеріде Құштарбек қария жас бастық Нартжанға күміспен күптелген ер-тұрмаң тартады. Көліктің ең мықтысы ат болып тұрған тұста одан өткен сый болсын ба, қатты разы болған Нартжан:





  • Ақсақал не қалайсыз? — десе керек. Құштарбек алысты шалатын адам екен:

  • Маған ештеңенің керегі жоқ, шырағым. Құдай берген өнердің арқасында жоқшылық керген емеспін. Өзің қан майданнан аман-есен келіп, ауылыңның тізгінін ұстап отырсың. «Төрінен көрі жақын» шал-шауқандарға соның өзі үлкен медет. Менің де қартайғанда көрген бір кішкентай қара балам өсіп келеді, соған сенің жолыңды берсе екен деймін, өскенде көзіңнің кырын сала жүр, — депті-мыс.

Нартжан да сөзіне мәрт ескінің көзі. Оның үстіне, “аш кезде жеген құйқаның дәмі” ауыздан кете қоя ма, Мелсті қолды-аяққа тұрғызбай өсіріп келе жатқаны сол екен. Өзінің қырсық мінезі болмаса, Нартжан оны әлдеқашан бұдан да жоғарылатып жіберуді ойлаған. Күміс ер дәнекер болған жекжаттақты кейін де жалғастырып, Мелс парторг кезінде біріншіні үйіне шақырыпты. Құр дәмге бара беретін ауыл арасының қыдырмасы емес хатшы деген...

Өздері басы-қасында болғандай-ақ, айтқыштар осылай жүйелейді. Бірақ «шөптің басы жел тұрмаса қимылдамайды», бұл әңгімеге негіз боларлық бір оқиғаның өткені, ол уақытта жас болса да, Мелстің жадында.

Бұлардың қазақы қоржын тамы Шу өзенінің жағасына жайғасқан қырық шақты түтіні бар «Бірлік» атты колхоздың өзге үйлерінен артық та, кең де емес еді. Қоржынның бір бүйірінде кәрі шешесі мен Эрнст деген баласы бар неміс әйелі тұрып жатты. Үйдің үлкен бөлмесі өздерінің еншісінде. Бұрышта пеш, пешке таяу атасының күнұзаққа жұмыс орны. Алды адамнан босамайды, жүгені екеш, жүгенінің тізгіні үзілсе де, жұрт атасына жаматып жатқаны. Құштекең затында әңгімешіл адам, қолы жұмыста болса да, мейманын әсте зеріктірмейді. Олармен бірге Мелс те тыңдаудан жалықпайды, әрі атасына қолғабысын тигізеді. Ерді әрлегенге дейін атасы сызып берген жобамен шауып тастайды, кейін-кейін қашау ұстайтын да болды. Күміс құю, тоқым ою, қамшы өруге де қолы жаттыға бастады. Атасы екеуі істеріне беріліп отырған осындай күндердің бірінде бұлардың үйіне екі атты кісі келді. Иттің даусынан далаға шыққан Мелс меймандармен қол алысып амандасып, аттарын мама ағашқа байлады. Біреуін таниды, күнде көретін өз колхоздарының бастығы Әбді. Ал жанындағы хром етігі жалт-жұлт еткен жас жігіт бөтен. Тағы бір есінде қалғаны бешпетінің сыртына шығарған ақ көйлегінің жағасы ауыл жолының боз шаңына шалынбағандай кіршіксіз екен.

Екі мейман атасының жасаған бұйымдарын көп қызықтады, араларындағы әңгіме де халықтың қол өнері хақында, ертеде небір хас шеберлердің өткендігі, енді солардың азайып бірен-саран ғана





қалғандығы туралы болды. Ал дәстүрлі түстік желінгеннен кейін, шай ішіп аттанар алдында зергер салт бойынша бұйымтай сұрағанда, жас мейман жаңа жасалған ер-тұрманды қолқалады. Мұны атасы қақпаншы Мөнтекейге бір қасқыр ішікке айырбастамақ болып, бар өнерін салып істеген, бірақ сөзге келместен, қонағының бөктеріне байлап берді. Ал ол атасының қолына бір бума ақша ұстатты. Бірақ қанша екенін айтпады, үй иесі де сұрамады. Сол бетімен күміс ер-тұрманның құны Мелс үшін құпия күйінде қалды. Кейін естіді, ер-тоқымды сатып алған адам басқа бір колхоздың басқармасы Нартжан деген екен. Бірақ атасымен екеуінің арасында өзі туралы әңгіме болмағаны анық. Меймандар тысқа шыққанда, міндетін айтпай түсінетін ауыл баласы лыпылдап жүріп аттарының тізгінін шешіп әкеліп, алдарына тосты. Бойы үзеңгіден әрең асып тұрса да, олар мініп жатқанда состиып қарап қалмай, қолтықтарын демеудің рәсімін де жасады. Әлі ештеңеден тауы шағылмаған баланың ерекше елгезектігіне іші жылыған жас мейман ат үстінде тұрып:

  • Есімің кім, інім? — деді.

  • Мелс, — деді ол.

  • Мелс... Марке, Энгельс, Ленин, Сталин... Кілең көсемдер фамилиясынын, бас әрпінен құралыпты ғой атың. Үлкейгенде соған сай болғайсың.

Үш-төрт сағаттың ішіндегі Мелске қатысты сөз сол ғана болатын.

Ал Нәкеңді отбасымен қонақ етуінің мәнісі мынадай. Совхоз директоры ақпанның басында демалысқа шығып, шаруаға көбірек шапқылап жүрген жас парторг сол күні кеш жатып, қатты ұйықтап кеткен екен, біреудің есікті қаққанынан оянды. Ашса, біріншінің тізгіншісі.

  • Сыртта Нәкең мен жұбайы күтіп түр, — дейді ол ыржиып.

Қапелімде сасып қалғаны да рас, дереу киіне жүріп, келіншегін

де оятты. Содан сыртқа шығып, кісілерді ішке ертіп кірді. Біріншінің жұбайының ауылы бұлардың совхозынан әрі 150—200 шақырым жерде, басқа ауданда еді, жамағайыны қаза тауып, түнделетіп көңіл айтып келе жаткан беттері екен, осы тұска келгенде машинасы бұзылады. Ары шұқылап, бері шүқылап, тізгінші ештеңе шығара алмайды, бейуақытта не өзге көлік кездеспей, әбден суық өткен соң, жаяулатып осында жетіпті. Келіншегі қазан көтеріп, өзі жігіттерді оятып, жолда қалған «Волганы» жеткізіп, меймандарына тамақ беріп, таңертең аттандырған. Бар болғаны осы. Тек дастарқанның үстінде Нәкеңнің үйіндегі жеңгей:

  • Бізді дәм тартқан екен, қайнымыздың үйінен де сыбаға жеп қалдық-ау, — деп әзілдеген. Сол кезде Нәкең:





— Бұйырған кетпейді, — деді де, уәж айтуға мұрша берместен әңгіме тақырыбын өзгертіп жіберді. Бірақ жаңағы сөзімен әйелін қоштағаны, әлде үй иелерін жұбатқаны белгісіз еді. Мелс келіншегі екеуі бір-бірлеріне көздерінің астымен қарап қалды.

Қазақ «көлденең көк аттыны» да қуыс үйден құр шығармайтыны белгілі. Ал бұлар арнайы шақырып келтіре алмайтын адамдар. Қызметін былай қойғанда, жасы үлкен аға мен жеңге. «Орамал тон болмайды, жол болады». Жеңгейге жақсы бір көйлек кигізу бергенге де, алғанға жатпайды, бірақ бұрынғы- соңғының жолы. Меймандары аттанарда оңаша шүйіркелескен келіншегі мен Мелстің арасында осындай әңгіме болды. Мұндай қазақшылықты аса қалай қоймайтын Мелс әуелгіде әйеліне «қайтесің әуре болып» деп еді. Оған келіншегі де көне қоймай, ақырында «бұл әйелдердің шаруасы» деп, әрі қарай өзі билеп кетті. Қас кағымда келіншегімен жағаласып жатсын ба, ол да «өзің біл ендеше» деп, Нәкеңмен бірге үйден шығып кетті. Бір байқағаны машинаға мінерде жеңгейдің қабағы түсіп кеткен. Бағанағы ашық-жарқын әзіл жоқ, бұлармен ернін жыбырлатып әзер қоштасты.

жүктеу/скачать 1,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет