Ә. Әбдіхалықов, Қ. Әбдіхалықова микроэкономика пәнінен практикум

Сатушы немесе өндіріші өзінің шығарған өнім көлемін шектеу арқылы бағаны көтерсе, онда мұндай өндірішіні монополияның билік иесі деп атайды.

Монополиянын негізгі сипаттамасы:

1. Жалғау өндіруші.

2. Ұқсас өнім ешкімде жоқ.

3. Бағаны өзі белгілеу.

4. Салаға кіріп шығу барынша қиын.

Шекті табыс дегеніміс- (МR) қосымша өнім сату арқылы жалпы табыстын өзеру шамасы.

Монополистің ең тиімді өнім көлемі. Таза пайданы көбейту үшін монополия жетілген бәсеке субъектісі - сі сияқты екі қадамды жұмыс атқарады.
МС

Р₀ ^Е

пайда А АТС

АТС₀

MR₀=MC₀ MR=MC

MR D

сурет 8.1 Монополяны тиімді өнім өндіру көлемі

Монополия ең тиімді өнім көлемін атықтау үшін қандай да бір өнім деңгейіндегі шекті табыс пен шекті шығынды салыстырады. Егер шекті табыс шекті шығыннан үлкен болса, бұл жағдай монополиске өнім көлемің үлғайтуға мүмкіңдік береді. Егер шекті шығын шекті табыстан алса, монополис өнім көлемің азайтуға мәжбүр болады. Демек, монополис үшін тиімді пайда көлемі шекті шығын мен шекті табыс тең болғанда, яғни МR =MC.

Сұраныс қисығынан осы табылған өнім көлеміне сәйкес келетін нұктені табамыз. Яғни бұл тепе – теңдік нүктесі. Осы нүктеге сәйкес келетің баға монополияның өнімінің бағасы болып есептеледі. Енді осы көлемге сәйкес келетін орташа жалпы шығынды табамыз. (өзіндік құн). Ол Q₀E мен АТС қисықтарының қиылысуы арқылы табылады. Демек, АТС₀ берілген өнім көлеміне сәйкес келетін орташа шығын (өзіндік құн).

Бір өнімнең түсетін пайданы табылады. Ол Р₀ – АТС₀. Ал жалпы пайда (Р₀ – АТС₀)Q₀..

Монополия таза бәсекеге қарағанда өнім көлемін аз шығады және бағаны жоғары қояды. Монополияның бағасы таза бәсекенің бағасымен салыстырғанда жоғары, ал өндірілген өнім көлемі аз. Осы себепті де Е монополияны жақсы көрмейді.

Егер де кез келген өнім көлем жағдайында қандайда бір фирманың өнімінің бағасы басқа фирманың өнім бағасынан төмен болса, өндірістің бұл саласы табиғи монополия деп аталады.

Монополияның болуына негізгі үш себеп бар:

1. 
   Масштабтың оң тиімділігі. Осы масштабтан оң тиімділігінің арқасында көптеген салалар табиғи монополия болады. Ал масштабтың оң тиімділігі дегеніміз өнім көлемі көбейген сайын орташа жалпы шығын азайя түседі және шекті шығын орташа шығыннан аз болады.
   
2. 
   Қандайда бір жалғыз фирма қандайда бір өте сирек және маңызды ресурстарды бақылауында ұстап тұрыу мүмкін. Бақылаудың мұндай түрі шиқізат күйінде немесе құпия етіп ұсталатын болмаса патент арқылы қорғалған білім күйінде көрініс беруі мүмкін.
   
3. 
   Кей жағдайда мемлекет қандайда бір салаға жаңа фирманың иенуіне тиым салады немесе мемлекет кейбір салаларда өзі бақылап мемлекеттік монополия жасауы мүмкін. Мұндай тауарлар қатарына темекі, арақ – шарап немесе ( қару – жарақ саласы ) әскери қарулар саласы болу мүмкін. Жоғарыда үш себеп кей жағдайда бір – бірімен байланыста болу мүмкін.
   

Тұтынушыларды баға бойынша алалау дегеніміз қандайда бір өнім немесе қызмет түрі тұтынушыларға түрлі бағалармен сатылу. Ал өнімді өндірудегі шығын барлық өнім үшін бірдей болады. Тқтынушыларды бағамен алалау үшін мынадай үш шарт орындалу керек:

1) Тауарды сатушы немес өндіруші монополия болу қажет, тіпті болған жағдайда ол фирма бағаны және өнім өндіру көлеміне бақылау жасай алатын болу керек.

2) Сатушы немесе өндіруші сатып алушыларды немесе тұтынушыларды олардың сатып алу қабілетіне қарай топтарға немесе класстарға бөлу керек.

3) Алғашқы сатып алушы бұл тауарды қайтып сата алмайтын болу керек.

Бағамен алалаудың экономикалық салдары:

1. 
   монополия осы бағалық алалау арқылы өзінің таза пайдасын ұлғайта алады.
   
2. 
   Бағалық алалаумен айналысатын фирма бағалық алалаумен айналыспайтын фирмаға қарағанда өнімді көп өндіреді.