Тақырып 6 ШИКІЗАТ, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ОТЫН-ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР

Қазақстанның отын – энергетикалық кешені аса ауқымды. Қазақстанда отын – энергетикалық ресурстарды өндіру және өңдеу, оларды қолдануға ыңғайлы етіп тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз ететін мүмкіншілігі мол кәсіпорындар, құралдар мен құрылғылар бар.

• 
  минерал тектес шикізат, яғни жер қойнауынан алынған шикізаттар;
  
• 
  жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.
  

Шикізат, материалдар, отын, энергия – бұлар еңбек затына жатады, яғни олар еңбек құралы мен адам еңбегінің әсеріне тап болып, нәтижесінде адамның өндірістік және жеке қажеттілігін өтеу үшін өздерінің түрлері мен қасиеттерін өзгертеді. Бұл ресурстар өнеркәсіптің материалдық – техникалық базасының заттық элементі болып табылады. Олар айналым қорының құрамына кіріп, толығымен өзінің құнын дайын өнімге өткізеді.

Еңбек заты ретінде шикізат және отын – энергетикалық болып пайдаланылатын барлық материалдық ресурстар шартты түрде екіге бөлінеді.

Шикізат ресурстарды әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы түрінде болып келеді.

Өңделмеген шикізат деп жерден қазып алынған немесе өңделген және соның нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек затын айтамыз.

Шикізатқа кен өндіруші өндіріс (руда, мұнай, көмір және т.б.) пен ауыл шаруашылығының (астық, картоп, қызылша) өнімдері, ал материалдарға өңдеуші өңдірістің өнімі жатады. Материалды негізгі және көмекші деп екіге бөледі.

Негізгі материалдар дайын өнімнің құрамына табиғи түрде кіріп, оның материалдық негізін құрайды.

Көмекші материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді, бірақ та оның түзілуіне әсер етеді.

Отын мен энергия өзінің экономикалық ерекшелігіне байланысты көмекші материалдарға да, ресурстардың жеке тобына да жатқызылады.

Отын – энергетикалық ресурстар ықтималды және нақты деп екі топқа бөлінеді.

Кең мағынада нақты отын – энергетикалық ресурстар деп ел экономикасында пайдаланып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығын айтады.

1. Табиғи отын – энергетикалық ресурстар (табиғи отындар) – көмір, мұнай, табиғи жен пайдалы газ; судың, жердің табиғи механикалық энергиясы; табиғи отын көздеріне күннің, жер асты буынның күші жатады.

2. Отын реурстары - өңдеу кезіндегі пайда болған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір және т.б.)

3. Негізгі технологиялық үдерісте алынатын көмекші (қайталама) энергетикалық ресурстар (отын қалдықтары, пайдаланылған газ, өндірістегі өнімдердің жылуы және т.б.).

Экономикалық тұрғыдан қарағанда халық шаруашылығында пайдаланатын шикізаттың барлық түрі екі үлкен топқа бөлінеді:

І. Өндірістік шикізат – бұл өндірістен алынады және көбінесе саланың ауыр өнеркәсібінде пайдаланылады.

ІІ. Ауыл – шаруашылығының шикізаты – бұл ауыл – шаруашылығы саласында өндіріліп, негізінен жеңіл және тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады.

Өндірістік шикізат өз алдында екі кіші топқа бөлінеді:

• 
  минерал тектес шикізат, яғни жер қойнауынан алынған шикізаттар;
  
• 
  жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.
  

Өнеркәсіпте өндірілген өнім мен шикізаттың сапасы өндірістің экономикасын арттыруда маңызды рөл атқарады. Олар төменде көрсетілгендей сараланады:

• 
  өндіріс үдерісінде атқаратын рөлі бойынша: негізгі, көмекші, қосымша;
  
• 
  экономикалық нышаны бойынша: еңбек заты, дайын өнімі;
  
• 
  алу әдісі бойынша: өндірістік, ауыл – шаруашылықтық;
  
• 
  шыққан тегі бойынша: мал, өсімдік, кен қазбасы;
  
• 
  өндіріс уақыты бойынша: маусымдық, маусымдық емес;
  
• 
  өндеу әдісі бойынша: алғашқы және қайталама (қалдықтыр, көмекші өнімдер).
  

Тамақ өнеркәсібінде негізінен ауыл – шаруашылығының шикізаты пайдаланылады. Қазақстанда әр түрлі табиғи – климаттық ерекшелікке байланысты халықтың қажеттілігін қамтамасыз етуге толықтай жететін бірнеше түрлі ауыл – шаруашылық өнімдері шығарылады.

Ауыл – шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттырудың бірден – бір шартты аймақтық мамандыру болып табылады. Елдің аймақтарына қай өсімдікті өсіруге болатынын көрсететін көрсеткіш – шығымдылық пен сапа.

Өнеркәсіптің минералдық – шикізаттық базасы – жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталған жер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары. Сайып келгенде, минералдық – шикізаттық базалардың негізгі пайдалы қазбаларды анықтау болып табылады.

Ғылым мен жаңа технологияның дамуы нәтижесінде жер қойнауынан тиімді қазып алынатын және өнеркәсіптік өндірісте пайдаланылатын өнім шығаруға жарамды минералдық – шикізаттық қорларды пайдалы қазбалар деп атайды.

Өнеркәсіпте пайдаланылатын пайдалы қазбалар келесі топтарға бөлінеді.

І. Жанатын қазбалар (көмір, жанатын тақта тастар, шымтезек, мұнай, табиғи газ).

ІІ. Минералды пайдалы қазбалар (қара, түсті, асыл және сирек металдар);

ІІІ. Металл емес пайдалы қазбалар (химиялық өнеркәсіпте пайдаланылатын шикізат, құрылыс материалдары, қара металлургия үшін металл емес шикізат).
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(6.1 және 6.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 6.2

Кесте 6.3

A) шекті табыс

B) шекті шығын

C) шекті өнім

D) ресурстын шекті өнімінен түскен шекті түсім

E) шекті пайдалылық

6.2 Өндіріс нәтижесі болып есептелетін, адам еңбегі арқылы пайда болған өндіріс жабдықтары?

А) табиғи ресурстар

В) материалдық ресурстар

С) еңбек ресурстар

D) қаржы ресурстар

Е) дұрыс жауап жоқ.

6.3 Ресурстарды пайдаланудың тиімді комбинациясы қай нүктеде орналасқан:

A) изокванта мен изокостаның қиылысуында

В) изокванталардың координаттар осьтермен қиылысуында

C) екі көршілес изокванталардың жанасуында

D) изокванта мен изокостаның жанасуында

Е) А мен С жауаптары дұрыс.

6.5 Тауарларды өндіру және қызмет көрсету үшін пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдардың өндіретін ресурстары:

А) адами ресурстар;

В) материалдық ресурстар;

С) эконoмикалық ресурстар;

D) кәсіпкерлік;

Е) еңбек ресурстары;

6.6 Шикізат ресурстары дегеніміз не?

А) жерден қазып алынған немесе өңделген және салық нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек заты;

B) әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы;

C) ел экономикасында пайдаланылып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығы;

D) жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталғанжер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары;

E) теңдестік қорымен пайдалану және жобалау кезінде болған ысырапты алып тастағаннан кейін қалған қор.

6.7 Өндірістік шикізатты неше ішкі топқа бөлуге болады?

A) 2

В) 3

D) 5

6.8 Ғылым мен жаңа технологияның қазіргі кездегі даму сатысына байланысты тиімді түрде жер қойнауынан алынатын қорлар қалай аталады?

A) теңдестіктен тысқары қорлар;

B) өндірістік қорлар;

C) теңдестік қоры;

D) еңбек заты;

E) дұрыс жауабы жоқ.

6.9 Өңделген шикізат дегеніміз

A) жерден қазып алынған немесе өңделген және салық нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек заты;

B) әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы;

C) ел экономикасында пайдаланылып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығы;

D) жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталғанжер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары;

E) теңдестік қорымен пайдалану және жобалау кезінде болған ысырапты алып тастағаннан кейін қалған қор.

6.10 Нақты отын-энергетикалық ресурстар

A) жерден қазып алынған немесе өңделген және салық нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек заты;

B) әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы;

C) ел экономикасында пайдаланылып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығы;

D) жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталғанжер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары;

E) теңдестік қорымен пайдалану және жобалау кезінде болған ысырапты алып тастағаннан кейін қалған қор.
5-6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар

1. Төмендегі кестеде (кесте 6.4) Қазақстан Ресубликасының отын-энергетикалық ресурстары жеке түрлерінің әр жылдардағы өндіріс қарқыны көрсетілген. Берілгендерді пайдалана отырып отын-энергетикалық ресурстардың жыл сайынғы өсу қарқынын абсолюттік және пайыздық шамада қаншалықты өзгеріп отырғанын есептеңіздер және қорытынды шығарыңыздар.

Кесте 6.4

Шикізат ресурстары

Өңделмеген шикізат

Кен өндіруші өндіріс

Табиғи отын

Отын реурстары

Өндірістік шикізат

Ауыл – шаруашылығының шикізаты

Минерал тектес табиғи шикізаттар

Негізгі ресурстар

Көмекші ресурстар

Жанатын қазбалар

Қазбалар қорын барлау және зерттеу

Металл емес пайдалы қазбалар

Нақты отын-энергетикалық ресурстар

Өнеркәсіптің минералдық-шикізаттық базасы

Өндірістік қорлар
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Ел экономикасы мен кәсіпорын жұмысындағы шикізат пен отын – энергетикалық ресурстардың атқаратын рөлі қандай?

2. Кейінгі жылдары отын – энергетикалық ресурстардың кейбір түрлерін алу мен өндірудің үрдісі қалай өзгереді, оған қандай факторлар әсер етті?

3. Материал мен отын түсінігі және олардың мәні.

4. Өндірістің минералдық – шикізаттық базасы мен пайдалы қазба дегеніміз не?

5. Пайдалы қазбаларқорын анықтау және оны экономикалық бағалау.

6. Отын – энергетикалық ресурстар дегеніміз не және оның мәні мен құрылымы?

7. Қоғам өндірісіне отын – энергетикалық теңдестіктің құрылымын жетілдіру қалай әсер етеді?

8. Отын – энергетикалық теңдестіктің құрылымын жетілдірудің қандай негізгі бағыттары бар?


Тақырып 7

КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ

(АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТЫ)

1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Айналым қаражаты (капиталы) – бұл кәсіпорындардың өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын жаңа өнімге толық көшірілетін бөлігі. Әдетте, айналым қаражаты өзінің заттай түрін өзгертіп немесе жойып, өндіріс үрдісі аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.

Өнеркәсіпте айналым қаражаты айналым қорлары және ақшалалай айналыс қорлары болып екі топқа бөлінеді.

Басқалай айтқанда,

Айналым қаражыты = айналым қоры + ақша күйіндегі айналыс қоры

Өндірістің айналым қоры өндіріс шеңберінде болып, еңбек бұйымын заттай түрде құрайды: шикізат, негізгі және көмекші материалдар, отын және электроқуат, аяқталып бітпеген өндіріс, алдағы мерзімде жұмсалатын шығын, құнсыз және тез тозатын бұйымдар, тетіктер, жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер т.б. Өндірістің айналым қоры табиғи және ақшадай көрсеткіш арқылы сипатталады.

Айналым қаражаты өндіріс саласында қызмет атқару барысында үнемі айналымда болып, өндіріс шеңберінен айналым шеңберіне ауысып отырады.

Өндірістік айналым қоры үш бөліктен тұрады:

• 
  өндірістік қор
  
• 
  аяқталмаған өндіріс және кәсіпорынның өздері әзірлеген жартылай фабрикаттар (шалафабрикаттар)
  
• 
  келешек кезеңнің шығындары
  

Кез келген фирманың айналым қаражаттарын жұмсау барысындағы негізгі мақсатының бірі ол - ресурстарды сақтау, үнемдеу приципын қолдана отырып, өндірісті интенсивтендіру болып табылады.

Үнемдеу тәртібін қамтамасыз ету шараларының жалпы жүйесінде еңбек заттарын үнемдеу негізгі орынды алады – оны шикізат, материал, жанармайдың өнім бірлігіне жұмсалатын шығынын, өнім сапасына, беріктігіне, ұзақ уақыт қолданылуына зиянын тигізбей қысқарту деп түсіну керек.

Айналым қорларының үнемделуінің экономикалық мәні мынада:

• 
  шикізаттың, материалдардың, жаңармайдың үлестік шығындарын төмендету өндіріске үлкен экономикалық пайдалықты қамтамасыз етеді.
  
• 
  материалдық ресурстарды үнемдеу, өндіріске жаңа, әрі үнемді материалдарды енгізуге мүмкіндік береді;
  
• 
  материалдық ресурстарды үнемдеуге талпыну, жаңа техниканы енгізуге, технологиялық процестерді жетілдіруге итермелейді;
  
• 
  материалдық ресурстарды тұтынудағы үнемдеу өндірістік қуаттылықтарды қолдануды жақсартуға және қоғамдағы еңбек өнімділігінің жоғарлуына себепші болады.
  

Бұл тұрғыда мынадай екі көрсеткішті қарастыруға болады: материалдық ресурстарды жұмсау көрсеткіштері және оларды тиімді пайдалану көрсеткіші.

Бір тектес материалдық ресурстардың жалпы шығыны натуралды түрде көрсетіледі; әр түрлі материалдық ресурстардың жинақталған шығынын ақшалай түрде өрнектеп көрсету қолайлы.

Ресурстардың үлестік шығыны дегеніміз – белгілі бір уақыт аралығында бір өнім бірлігін өндіруге кеткен шығын. Оны табу үшін барлық шығын санын немесе оның ақшалай мөлшерін өндірілген өнім көлеміне бөлу керек.
Y=P/Ө.

Мұндағы

Кәсіпорында барлық материалдық ресурстарды пайдалану деңгейін анықтайтын маңызды көрсеткіш - материал сиымдылығы (М_с) және оған кері көрсеткіш - өнімнің материал қайтарымдылығы (М_қ).

Материал сиымдылығы (М_с) және өнімнің материал қайтарымдылығы (Мқ) тауары өнім көлемінде (Т_ө) есептегенде төмендегі формуламен анықталады.

М_с = М_ш/Т_ө (7.1)
М_қ = Т_ө / М_ш (7.2)
Осы екі көрсеткішті сатылатын өнім көлемімен есептейтін болсақ былайша өрнектеп көрсетуге болады:

М_с = М_ш/С_ө (7.3)

М_қ = С_ө /М_ш (7.4)

Кәсіпорында айналым құралдарын пайдаланудың маңызды көрсеткіштеріне келесілер жатады:

• 
  айналым қаражатының айналым коэффициенті;
  
• 
  айналым қаражатының жүктелу коэффициенті;
  
• 
  айналым қаражатының айналыс коэффициенті;
  

мұнда К_а- айналым құралының айналым коэффициенті;

С_ө - сатылатын өнім көлемі, теңге;

А_қ – айналым қорының орташа жылдық құны, теңге.

Айналым коэффициенті жоғары болғаны – айналым құралы тиімді пайдаланғанын көрсетеді.

Айналым құралын тиімді пайдалануда маңызды көрсеткіш –айналым құралын жүктеу коэффициенті болып табылады, айналым коэффициентінің өлшемінің кері қатынасын көрсетеді. Ол айналым құралының соммасына, сатылған өнімге жұмсалған шығындардың бірі теңгесімен сипатталынады.

мұнда К_ж – айналым құралының жүктеу коэффициенті .

Неғұрлым айналым құралының жүктеу коэффициенті аз болған сайын, кәсіпорында соншама айналым қаражаты тиімді пайдаланып, оның қаржылық жағдайы жақсарғанын көрсетеді.

Кәсіпорында айналым қаражатының айналымдылығы келесі факторларға байланысты болып келеді: өндіріс циклінің ұзақтығына, шығарылатын өнімнің сапасына және оның бәсекеге төтеп беруіне, өнімнің материал сиымдылығын төмендету жолдарына, жабдықтау тәсілі және өнімді өткізу әдістеріне айналым құралын тиімді пайдалану бағыттарын жетілдіруге.

Айналым құралының айналу жылдамдығы немесе ұзақтығы (Кұз) күнмен есептелінеді. Бұл көрсеткіш айналым құралым неше уақытта толық айналымнан өтетінін көрсетеді. Сонымен қатар, бұл көрсеткіш өндіріс цикілінің ұзақтығын (К) айналым коэффициентіне (К_а) қатынасын көрсетеді:

К_ұз = К / К_а (7.7)

мұнда К – мезгелдегі күн саны (360,90,30)

(7.1 және 7.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 7.2

Кесте 7.3

A) Өзінің құнын біртіндеп өнімге аударатын құралдар;

B) Өндірістің бір циклінде тұтынылып, толығымен қолданылатын өндіріс қорының бір бөлігі;

C) Өзінің заттай түрін өзгертпейтін еңбек заттары;

D) Өндіріс циклінде қызмет етіп, өндіріс үрдісінде біраз қатысатын құралдар;

E) Өзінің заттай түрін өзгертпейтін, ұзақ уақыт өндірісте қызмет ететін еңбек құралы.

7.2 Төмендегілердің қайсысын ауыспалы капиталға жатқызуға болады?

A) Адамның жұмыс қолы;

B) Еңбек бұйымы;

C) Тұтынушы бұйымдар;

D) Өндіріс құралдары;

E) Қоспа заттар.

7.3 Айналым құралы айналымдық үрдісінде неше сатыдан өтеді?

A) 3;

C) 4;

E) 6.

А) айналым қорлары мен айналыс қорлары;

В) еңбек ресурстары және дебиторлық берешек;

С) дайын өнім және қойма үйлері;

D) ақша – қаражаттары және құрал – жабдық;

Е) компьютерлер мен бағдарламалық өнімдер;

7.5 Бір жылдағы айналымдық қаражаттардың айналымдық коэффициенті 10 айналымды құрайды, бір айналымның ұзақтығы неге тең?

А) 0,02 күн;

В) 36,5 күн;

С) 36 күн;

D) 0,03 күн;

E) 0,25 күн.

7.6 Қандай әдісте өндіріс көлемінің өсуін, айналым құралдарының орташа нақты қалдық мөлшерін ескеріп, қажеттілікті анықтауды болжайды?

А) Кері есеп әдісінде

В) Тура есеп әдісінде

С) Коэффиценттік емес әдісте

Д) Коэффицеттік әдісте

Е) Талдау әдісінде

7.7 Дайын өнім төмендегілердің қайсысына жатады?

А) аяқталмаған өндіріске;

В) айналыс қорына;

С) қарыздық айналым қаражаттарына;

D) еңбек затына;

E) еңбек құралдарына.

7.8 Материал сыйымдылығына кері көрсеткіш:

А) Қор қайтарымдылығы

В) Капитал сиымдылығы;

С) Еңбек сиымдылығы;

Д) Материал қайтарымдылығы

Е) Қор сыйымдылығы

7.9 Айналым құралының айналым коэффиценті қалай сипатталынады?

А) Сатылған өнімге жұмсалған шығындардың бір теңгесімен

В) Жыл ішіндегі айналым құралының айналымдылығымен

С) Айналым құралының айналу жылдамдылығымен

Д) Мезгілдегі күн санының айналым коэфицентіне қатынасымен

Е) Өндіріс циклінің ұзақтығының айналым коэффицентіне қатынасымен.

7.10 Айналым құралын жоспарлағанда келесі үш әдісті қолданады:

А) талдау, коэффициенттік және тура есеп әдісі;

В) синтетикалық, тарифтік және жанама есеп әдісі;

С) статистикалық, талдау және ортажылдық есеп әдісі;

D) нақты мәлімет, болжамдау мәліметі және тура есеп әдісі;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

а) Ө_зм = Қ_өтк, + Қ_сақ‚+ К_қол

б) О_мс =Ж_м.ш (М_м) х q /Т_с= 108х3000/360 = 900 кг немесе 0,9т

в) Қ_өтк = O_мс х M_ж = 0,9 х 90 = 81 т;

г) Қ_сақ = 50 % х Қ_өтк = 50 % х 81 = 40,5 т;

д) К_қол = 0,9 х 2 = 1,8 т;

е) Ө_зм = 81 + 40,5 + 1,8 = 123,3 т;

ж) K_п = Б_тс : Ж_мш (М_м ) = 96 : 108 = 0,89.

а)С_бс = Б_тс / М_бс

б) С_б.с.(өткен жыл) = 3560/1110 = 32,364 кг/ат күш;

в) Сб.с.(биылғы жыл) = 3560 х 1,1/150 = 3916 кг/ 150 ат күш = 26,107 кг/ат күш.

а) технологияны өзгертілгеннен кейінгі нақты қалдық =92·0,9=82,8 кг

б) металды пайдалану коэффициенті К_n= Б _тс / Жмш;

технологияны өзгертуге дейін К_n = 350 / (350 +92) = 350/442 = 0,79

технология өзгертілгеннен кейін К_n = 350/ (350 +82,8) =350/432,8 = 0,81

в) қалдық үлесі: К_aл = (Q_c / Ж_мш) х 100;

технологияны өзгертуге дейін К_aл = (92/350) х 100 = 26,3%

технология өзгертілгеннен кейін К_aл = (82,8/350) . 100 = 23,7%

Материалды жұмсау мөлшерін қазіргі және жоспарлы мезгілде, материалды пайдалану коэффициентін көтерудегі үнемді натуралды және құндай өлшеміндегісін анықтау керек.

а) айналым құралының айналымдылық коэффициентін және 1-ші тоқсандағы бір айналымның ұзақтығын (күн);

б) айналым құралының айналымдылық коэффициентін және 2-ші тоқсандағы абсолюттік шамасын;

в) айналым құралының бір айналым ұзақтығын қысқарту қорытындысында айналым құралының өндірістен босатылуын.

а) айналым құралының айналымдылық коэффициентін (қанша рет);

б) бір айналымның ұзақтығын (күн).

7.9 Жылдық өнімді сату жоспар бойынша 17100 мың теңге. Айналым құралының мөлшері 380 мың теңге болып белгіленген. Ұйымдастыру шараларын жүргізудің арқасында бір айналымның ұзаұтығы 2 күнге қысқарған. Анықтау керек:

а) бір айналымның жоспардағы ұзақтығын (күн);

б) бір айналымның нақты ұзақтығын (күн);

7.10 Кәсіпорын үш түрлі метал өнімін өндіреді, кестеде келтірілген мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек (кесте 7.4):

а) металды пайдаланудың жалпы коэффициентін (%)

б) метал қалдығының денгейін (%)

в) материал сиымдылығын (кг/теңге)

Кесте 7.4

Бұйымдар	Саны,дана	Бұйымның таза салмағы,кг	1т. металдың бағасы, теңге	Жалпы жұмсалатын метал, кг	Дайын өнімнің құны, теңге
А	100	0,5	1000	70	150
Б	150	0,4	1000	90	200
В	300	1,0	1000	350	650

7. Ұғымдар мен терминдер
Кәсіпорынның айналым қаражаты

Өндірістік айналым қорлары

Айналым қаражатының құрылымы

Айналым қаражатын мөлшерлеу

Айналыс қоры

Айналым қаражатының нормативі

Айналым қаражатының айналымдылығы

Айналым қаражатының қайтарымдылығы

Ақшалай қаражат айналымы

Босалқы қорлар айналымы

Төлем айналымы

Нормаланатын айналым қаражаты

Нормаланбайтын айналым қаражаты
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Айналым қаражаттары дегеніміз не және оның мәні неде?

2. Айналым қорларының құрамына қандай ақша қаражаттары жатады?

3. Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы қалай сипатталады?

4. Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын нені пайдаланады?

5.Айналым қаражатының айналымдылығын жеделдету жолдарын атаңыз

6. Қандай факторлармен айналым қаражатының қажеттілігін анықтайды?

7. Кәсіпорында айналым қаражатын тиімді пайдалануда қандай көрсеткіштермен өлшенеді?

8. Әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі неге байланысты болады?

9. Айналым құралын жоспарлағанда және оған деген қажеттілікті қандай әдістермен анықтайды?

10. Қандай факторлармен айналым қаражатының қажеттілігін анықтайды?

11. Айналым қаражаттарын қалыптастырудың көздеріне тоқталыңыз

12. Айналым қаражатының айналымдылығы деңгейіне ықпал ететін факторлар туралы не білесіз?
Тақырып 8

ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ


1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Кәсіпорын өндірісіндегі негізгі факторларға еңбек құралы, еңбек заты және мамандар жатады.

Еңбек – негізгі материалдық және рухани байлық көзі, ал еңбек ететін мамандар – қоғамның басты өндіргіш күші. Еңбек ететін адамдар – бұлар әртүрлі қабілеттегі, ынтадағы және талаптағы адамдар.

Еңбек ресурстары дегеніміз – халықтың еңбекке жарамды, күш жігері мол, білімді және халық шаруашылығында жұмыс істеуге тәжірибесі мол бөлігі.

Қоғамдық өндірістің басты факторларының бірі – жұмыс күші. Нарықты экономикаға негізделген тауарлы өндірісте жұмыс күші – тауар. Бірақ оның басқа тауарлардан ерекшелігі:

• 
  ол өзінің құнынан анағұрлым артық тұратын құн құрайды;
  
• 
  онсыз кез келген кәсіпорынның әлеуетті мүмкінддіктері ешбір жүзеге аспайды;
  
• 
  барлық өндірістік және айналым қорларын пайдаланудың тиімділігі де, міне осы жұмыс күшіне тікелей байланысты.
  

Кәсіпорын жағдайында жұмыс күшін мақсатқа сай жұмсау, оны тиімді пайдалану дегеніміз кадр саясатын дұрыс жүргізу деген сөз.

Оның негізгі бағыттары:

• 
  жұмыс күшінің саны мен сапасы, олардың негізгі және қосымша нысандары;
  
• 
  жұмыс күшін пайдалануды жетілдіру, бұл бағыттағы жұмыстардың жәйін талдау;
  
• 
  орын алған кемшіліктерді жоюды көздейтін шаралар қабылдау.
  

Тізімдегі құрамға: 1) негізгі, 2) негізгі емес етіп қызметке қабылданған – тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысшылар саны кіреді.

Тізімдегі құрамға – барлық жұмысқа келген, сонымен бірге демалыстағы, іс-сапардағы, ауруына сәйкес жұмысқа келе алмаған, өндіріс саласындағы қызмет атқарып жүрген адамдар кіреді.

Тізім бойынша құрамдағы адамдардың орташа тізімдегі санынан айырмашылығы апта, ай, тоқсан, жыл аралықтарындағы көрсеткішпен анықталады.

Өндіріс саласында істейтін жұмысшыларды өздерінің өндіріс жұмысына қатысуына байланысты екі топқа бөлуге болады:

а) өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер (негізгі қызмет етушілер);

б) өнеркәсіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып бөлінеді.

Өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер өздерінің жұмыс қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді:

а) жұмысшылар;

б) қызметкерлер.

Жұмысшылар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Кәсіпорында бұлардың ара қатынасы талдау көрсеткішпен сипатталады.

Бөлімшелердегі, цехта, кәсіпорындағы мамандардың құрамы деп әртүрлі категориядағы, жұмыс істейтін жұмысшылардың барлық жұмысшылар санына қатынасын айтамыз.

Қызметкерлердің ең негізгі және көп жақты категориясы – жұмысшылар:

• 
  өнім өндіруге тікелей қатысады;
  
• 
  құрал-жабдықтарды жөндейді және күтім жасайды;
  
• 
  еңбек заттарын араластыра өндіріп, даын өнім жасайды.
  

• 
  әрбір қызметкердің өзінің кәсіпорыны жөнінде кең түрде білуі;
  
• 
  жұмысшылардың жаңа жетілген және техника түрімен таныс болуы;
  
• 
  ұжымның қанағат сезімін күшейту, яғни жұмысшылар мен қызметкерлердің өз бағаларын сезінуі;
  
• 
  әрбір қызметкердің жоғары қайтарымды жұмыс атқаруы.
  

• 
  жұмыс орындарында;
  
• 
  жұмыс процесі кезінде қысқаша кеңестер беру;
  
• 
  белгілі бір кезеңге арнап ұйымдастырылған оқу курстары;
  
• 
  қысқа мерзімді курстар.
  

Жұмысшылар біліктілігіне қарай:

• 
  біліксіз;
  
• 
  біліктілігі аз;
  
• 
  білікті;
  
• 
  жоғары білікті болып бөлініп, тиісті разряд бойынша анықталады.
  

• 
  бірінші категориялы;
  
• 
  екінші категориялы;
  
• 
  үшінші категориялы болып табылады.
  

• 
  сызықтық;
  
• 
  функциялық;
  

• 
  жоғары топ
  
• 
  орта топ;
  
• 
  төменгі топ болып бөлінеді.
  

Бұған барлық бөлімдерді басқарушы жетекшілер, жарнама менеджерлері, өнімдерді тиімді сату қызметтеріндегі менеджер-мамандар кіреді.

Кадрларды іріктеуге қолданылатын әдістер:

• 
  достары мен туған-туыстары арқылы;
  
• 
  ақпарат құралдырына хабарландыру беру;
  
• 
  радио мен теледидар;
  
• 
  құлақтандырулар;
  
• 
  халықты жұмыспен қамту орталықтары арқылы.
  

Атқарушылықты бағалау, бұл жұмысшының жұмыс нәтижелері жөнінде қорытындысы. Атқарушылықты бағалауға:

• 
  атқарушылықты жетілдіру;
  
• 
  шешімдер қабылдау үшін ақпараттар жинау;
  
• 
  стандарттың сақталуына мүмкіндіктер жасау;
  
• 
  оқытудың және қайта оқытып тиімді жақтары;
  
• 
  келешекте атқарылатын істер жөнінде мәліметтер жинау;
  
• 
  жжеке тұлғаларды және топтарды кәсіпорынның ең негізгі мақсатына сай ынталандыру;
  
• 
  стандартты сақтаудағы негізгі бағыттар;
  
• 
  жаңа стандарт және толық атқарымдықты қалыптастыруды қамтамасыз ету;
  
• 
  сапалық факторларды нығайту және басқа шаралар жатады.
  

(8.1 және 8.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 8.2

Кесте 8.3

A) экономикалық белсенді халық;

B) еңбекке қабілетті халық;

C) жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар саны;

D) жұмыспен қамтылғандар мен зейнеткерлер саны;

E) А және В жауаптары дұрыс.

8.2 Еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және нәтижелі қамту бұл:

А) қызметті атқаруды бағалаудың мақсаты

В) еңбек нарығының негізгі міндеті

С) атқаруды бағалаудың басты әдісі

D) еңбекақыны өзгерту үшін жасалатын шара;

Е) еңбек нарығының негізгі мақсаты

8.3 Еңбек ресурстары дегеніміз не?

А) жұмыс үрдісінде пайдаланылатын зат

В) қоғамның маңызды өндіргіш күші

С) жұмыс күшін дұрыс пайдалану

D) нұсқалардың ішінде дұрыс жауабы жоқ

Е) қоғамға түскен қаржы көлемі

8.4 Жұмыссыздық дәрежесі қандай көрсеткіштер қатынасымен анықталады?

A) жұмыссыздар санының жұмыспен қамтылғандар санына;

B) жұмыссыздар санының жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар санының қосындысына;

C) жұмыссыздар санының жалпы халық санына;

D) жұмыспен қамтылғандар санының жұмыссыздар санына;

E) жұмыссыздар санының еңбекке қабілетті тұрғындар санына.

8.5 Еңбек нарығында:

A) үй шаруашылықтары сұранысты қалыптастырады

B) фирмалар ұсынысты қалыптастырады

C) үй шаруашылықтары сұраныс пен ұсынысты қалыптастырады

D) фирмалар сұраныс пен ұсынысты қалыптастырады

Е) сұранысты фирмалар, ал ұсынысты үй шаруашылықтары қалыптастырады.

8.6 Еңбек ресурстары - бұл:

A) халықтың еңбекке қабілетті бөлігі;

B) маманы бар жұмысшылар;

C) жұмысшылардың жоғары кәсіби деңгейі;

D) жақсы маманы барлар;

E) дайындық деңгейі.

8.7 Негізгі өндірістік жұмысшыларға төмендегілердің қайсысы жатады?

А) карусель станоктарын жөндеуші;

В) электрокара жүргізушісі;

С) дайын өнім қоймасының жүк тасушысы;

D) тігін цехының тігіншісі;

Е) слесарь-сантехник.

8.8 Жұмысшылардан қосымша арнайы білім мен бейімділікті талап ететін кәсіп шеңберіндегі қызмет түрі?

A) кәсіп;

B) мамандық;

C) әмбебаптық;

D) біліктілік;

E) барлық жауаптар дұрыс.

8.9 Шығарылған өнімнің барлық номенклатурасы бойынша натурал түрде өнім бірлігін өндіруге жұмсалған жұмыс уақытының шығындары не деп аталады?

A) еңбек маусымдығы;

B) өнімнің еңбек сыйымдылығы;

C) жұмыс күшін жалдау;

D) еңбек өнімділігі;

E) жұмысшыларды әмбебаптандыру.

8.10 Өнеркәсіп өндірісіндегі қызметкерлер өздерінің орындайтын қызметіне байланысты екі негізгі категорияға бөлінеді:

А) өндірістік және өндірістік емес қызметкерлер;

В) негізгі және көмекші;

С) кызметкерлер және өндірісте емес қызметкерлер;

D) жұмысшылар және қызметкерлер;

Е) маусымдық және уақытша жұмысшылар.

Кестедегі мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек:

1)Жұмысшылардың санын өсіру нәтижесінде өнімнің өсуін (мың теңге);

2)Еңбекөнімділігін көтеру есебінен өнімнің өсуін (мың теңге);

3) Еңбек өнімділігін көтеру есебінен өнімнің өсу үлес салмағын (мың теңге);

Шешімі:

1. +10*3000 = +30 мың теңге

2. +210*710 = +149,1 мың теңге

3. 149,1 : 179,1 = 0,832 немесе 83,2%.

Осы көрсеткіштерді қолданып анықтау керек:

1)жұмыс істеушілердің саның өсіру нәтижесінде өнімнің өсуін (мың теңге);

2)еңбек өнімділігін (%) көтеру үлесінен өнімді өсіру үлес салмағын.

ІІ тоқсандағы абсолюттік көрсеткіштер: 104; 8; 13.

Олардың ІІІ тоқсанда өзгеруі: +56; +2; +3.

Бұл көрсеткішпен :

Осы мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек:

- ІV тоқсанда бір жұмыс істеушінің өнім өндіруін (теңге/адам);

- Неше % - ға еңбек өнімділігін өсіру жоспарланған.

1) жұмыс уақытын үнемдеуін есептеу;

2) жұмыс уақытын үнемдеу қорытындысында еңбек өнімділігінің өсуін белгілеу.

8.7 Бір жылда өндірістегі жұмыстың еңбек сиымдылығы 2100 мың теңге мөлшер – сағат болды, жоспар бойынша жылына бір жұмысшының жұмыс уақыт қоры – 1870 сағат, орындалу өнімділік мөлшері – 110 %. Өнім көлеміне қарай жұмысшылардың өндірістегі саның анықтау керек.

8.8 Цехте қызмет ететін 120 станок бар. Қызмет мөлшері – 8 станок, ауысу саны – 2, жылына бір жұмысшының жұмыс уақытының номиналдық қоры – 262 күн, іс жүзінде – 232 күн.

8.9 Кәсіпорын 1 ақпан айынан бастап жұмыс істеді. Ақпан айында ортатізімдегі жұмысшылар саны 820 адам болды, сәуір айында – 880 адам. Кәсіпорын тарқатылды. 1 тоқсанда және жылдық жұмысшылардың ортатізімдегі санын анықтау керек.

8.10 Зауытта 286 жұмысшы істейді. Бір адамға тағайындалған жылдық жұмыс уақыт қоры – 1860 сағат. Жоспарланған жылы 400 мың адам – сағат үнемделуі белгіленген. Зауыт бойынша жоспарланатын еңбек өнімділігінің өсуін, жұмысшылар күнін (абсолюттік және пайыздық бірлікте) анықтау керек.
7. Ұғымдар мен терминдер
Кәсіпорында кадрларды жоспарлау

Әлеуметтік жұмыс кадрлары

Маман кадрлар

Еңбек рыногы

Әкімшілік еңбекгі

Өндірістік еңбек

Қол еңбегі

Еңбек әрекеті

Кәсіпорының еңбек ұжымы

Еңбек резервтері

Еңбек дауы

Кадрларды іріктеу

Кадрларды орналастыру

Кәсіпорынның жауапкершілігі

Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді.

Еңбекақы – еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңызды экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Жалақының номаналды және шынайы түрлері болады.

Номиналды жалақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.

Шынайы (нақты) жалақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.

Еңбек пен еңбекақы есептеудің негізгі міндеттері:

• 
  өндірілетін өнімдермен істелінетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленілетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау;
  
• 
  еңбек өнімділігінің өсімін бақылау;
  
• 
  жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау;
  
• 
  жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау;
  
• 
  жұмысшы және қызметкерлермен нақтылы дұрыс есеп айырысу;
  
• 
  өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.
  
• 
  еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды есепті беру.
  

1. 
   Мерзімді және кесімді еңбекақы.
   
2. 
   Сыйлықтар мен сыйақылар.
   
3. 
   Үстеме сыйлықтар.
   

1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.

2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер.

3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.

4. Жасөспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.

5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін төлемдер.

6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.

7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері.

8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар жатады.

Әр түрлі меншік нысандағы кәсіпорындарда еңбекақының көп тараған екі нысаны: кесімді және мерзімдік.

Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:

• 
  Жай мерзімді;
  
• 
  Мерзімді сыйлықты.
  

Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:

• 
  тікелей кесімді;
  
• 
  кесімді сыйлықты;
  
• 
  үдемелі кесімді;
  
• 
  аккордтық;
  
• 
  жанама кесімді.
  

• 
  тарифтік кесте;
  
• 
  тарифтік еңбекақы мөлшері;
  
• 
  тарифтік мамандық анықтамалары.
  

(9.1 және 9.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 9.2

Кесте 9.3

А) мерзімдік нысаны

В) күрделі нысаны

С) кесімді нысаны

D) қарапайым нысаны

Е) жай нысаны.

9.2 Еңбекақы төлеу мынадай екі түрге бөлінеді:

А) көрсетілген, нақтылы

В) негізгі, қосымша

С) жалпы, жеке

D) жанама, тура

Е) тұрақты, айнымалы

9.3 Номиналды еңбек ақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер:

A) істеген жұмысқа төленетін еңбекақы

В) номиналды еңбекақы

С) нақты еңбекақы

D) уақыт бойынша төленетін еңбекақы

Е) натуралды еңбекақы.

9.4 Кәсіпорынның мәдени- әлеуметтік ортасын анықтайтын:

А) жұмысшылар күшіне сұраныс;

В) тауарға сұраныс;

С) өндірісте энергоресурстарға сұраныс;

D) кәсіпорының орналасқан орны;

Е) негізгі және айналым капиталына сұраныс.

9.5 Жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетін төлем:

А) еңбекақы

В) мақтау қағазы

С) сыйақы

D) сертификат

Е) әлеуметтік төлем

9.6 Қызметкерлердің белгілі кезеңдегі істеген еңбегі үшін есептелген және берілген жалақысы:

А) атаулы жалақы

В) қосымша жалақы

С) нақты жалақы

D) сыйақы

Е) дұрыс жауабы жок

А) мерзімдік

В) күрделі

С) кесімді

D) қарапайым

Е) нақты

9.8 Белгіленген тарифтік мөлшерлемеге немесе өндірісте нақты жұмыс істеген уақытындағы қызмет ақысына қарай белгіленетін еңбекақы нысаны:

А) мерзімдік

В) күрделі

С) кесімді

D) қарапайым

Е) нақты

9.9 Еңбек ақының тарифтік жүйесіне төмендегілердің қайсысы кіреді?

А) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар;

В) тарифтік ставкалар, тарифтік-біліктілік анықтамалары;

С) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар, тарифтік-біліктілік анықтамалары, аудандық коэффициент;

D) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар, лауазымдық жалақылар;

Е) лауазымдық жалақылар, сыйақы ережелері, тарифтік-біліктілік анықтамалары.

9.10 Жұмыскердің еңбек өнімділігінің өсуі

А) еңбекақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді

В) зейнетақыға ерте шығуға мүмкіндік береді

С) еңбек демалысына шығуға мүмкіндік береді

D) еңбекақыны өзгерту үшін жасалатын шара;

Е) еңбек нарығының негізгі мақсатымен парапар

А)кәсіпорындағы қызмет істеушілердің жалпы санына жұмысшылардың үлес салмағын, %;

Б)Негізгі жұмысшылардың сандық коэффициентін;

В)Бір жұмысшы санына шаққанда өнімді өндіру, егер жалпы өнім көлемі 7056 мың теңге құрағанда.

А) (420+400) : 1000 = 0,82 немесе 82%

Б) 420 : 820 = 0,51

В) 7056 мың теңге : 980 = 7200 теңге

Осы мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек:

1)Кадрлардың кету коэффициентің (%);

2)Кадрлардың тұрақсыздық коэффициентің (%).

1. (37+5+11+13):600 = 0.11

2. (37+5):600 = 0,07

9.3 Бір бұйымды жасауға 12 мин. Уақыт мөлшері жұмсалған, еңбектің күрделілігі осы тарифтік ставкада сағатына – 5 теңге болып анықталған, бір айда жұмысшының жұмыс күні 24, ауысымда жұмыс ұзақтығы - 8 сағат, бір айда 1008 бұйым жасалған.

Осы мәліметті қолданып анықтау керек:

1)бір айдағы өнімділік мөлшерін (дана);

2)бұйымдағы кесімді бағалауды (теңге);

3)егер әрбір пайызды артық орындаған үшін 1,5 % кесімді бағалау тағайындалса бір айдағы кесімді еңбек ақы сомасын.

Шешімі:

1)(480 : 12) * 24 = 960 дана;

2) 15 : (60 : 12) = 3 теңге;

3)Артығымен орындау : (1008 : 960) * 100 – 100 = 5%, артығымен орындалғаны үшін қосымша төлеу: 5*1,5 = 7,5%, еңбек ақының сомасы: (3024 * 107,5) : 100 = 3250,8 теңге.

Орындалатын жұмыс құрамының өзгеруіне сәйкес еңбекақы төлеу қорының мөлшері жоспарлы жылы 20% өсуі қаралған.

Еңбекке қосымша ақы төлеу

Ұжымдық еңбекақы

Уақыттық еңбекақы

Кесімді еңбекақы

Орташа еңбекақы

Ішінара төлеу

Жалақы

Қосымша жалақы

Негізгі жалақы

Мерзімдік жалақы

Нақты жалақы

Кесімді жалақы

Орташа күндік жалақы

Орташа сағаттық жалақы

Инновацияның екі тұрапты ажыратылады:

• 
  өнімділік;
  
• 
  үдерістік.
  

Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің екі жағын өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелілік, яғни инвестициялар өз нәтижелерін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей, портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді. Инвестициялық қоржын – бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы. Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты – процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету. Қағида бойынша қоржындарды басқару екі тәсілге бөлінеді – активтік және пассивтік.

Инновация саласындағы инновациялық белсенділік

Жоғарыдағы кестеде Қазақстан Республикасындағы инновация саласындағы белсенділік деңгейі көрсетілген. Кестеден көріп отырғанымыздай Республика бойынша бұл көрсеткіштің ең жоғарғы деңгейі 2006, 2007 жылдары болған. 2008 жылы 0,8 позицияға (пайызға) төмендеген. Өңірлер бойынша талдау жасайтын болсақ 2006 жылы: Атырау (7,8), Жамбыл (6,6), ) Қарағанды (6,4), Павлодар (7,2), Шығыс Қазақстан (6,8) облыстарының және Алматы қаласының (6,3) көрсеткіштерінде,  жылы:Жамбыл (8,8), Қарағанды (,), Павлодар (,) және Алматы қаласында (,) өсу болғанын байқаймыз. Дегенмен  жылдың көрсеткіші қайтадан төмендеп кеткен, жалпы алғанда өсу үрдісі тек қара Қарағанды облысында (,) сақталған.

Төмендегі 10.2 кестеде меншік нысандар бойынша технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындардың    жылдар аралағындағы шамасы берілген.

Кесте 10.2

Технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындар шамасы  жылы екі есеге жуық өскен, және дағдарыстың ең шарықтау шегі саналатын  жылыдың өзінде бұл көрсеткіш өткен жылғымен салыстырғанда  % өскен. Меншік нысандары бойынша қарастаратын болсақ мемлекеттік меншік өз шығындарын  пайызға, жеке меншік  пайызға сондайақ басқа мемлекеттердің, олардың заңды тұлғалары мен азаматтарының меншігі  пайызға артқан. Мұның өзі жаңашылдыққа жалпы көзқарастың өзгере бастағанның көрнісі.

(10.3 және 10.4 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)