Ә. Әбдіхалықов КӘсіпорын экономикасы

Кесте 10.4

Кесте 10.5

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.2 Ресурстық нәтижелілік:

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.3 Техникалық нәтижелілік:

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.4 Әлеуметтік нәтижелілік:

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.5 Венчурлік капитал:

A) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

B) тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді

C) ресурс, оны жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады

D) кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

E) еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайдан өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

10.6 Инновациялық өнімдер түріне жататындар:

А) есепті жылы түрлі технологиялық жетістіктер негізінде өндірілген өнім;

B) есепті жылы өндірілген барлық өнімдер;

C) есепті жылы өндірілген өнімдер;

D) есепті жылы өндірілген жартылай фабрикаттар;

E) барлық жауаптар дұрыс емес.

10.7 Тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсететін инвестиция түрі:

А) портфельді

В) венчурлық

С) тікелей

D) аннуитеттік

Е) материалдық.

10.8 Өнім инновациясы дегеніміз:

А) технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу;

B) технологиялық жаңа өнімдерді дайындау;

C) технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау;

D) техникалық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу;

E) технологиялық жаңа және техникалық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу.

10.9 Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты

А) Процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету

В) басқа елге барып табыс табу

С) жұмыс істемей ақша табу

D) жаңа идеяларды жүзеге асыру

Е) жаңа жұмыс орындарын ашу.

10.10 Қоржынды қалыптастыруға байланысты және қүнды қағаздарды сатып алу, сол сияқты басқа да активтер қай инвестиция түріне жатады?

А) портфельді

В) венчурлық

С) тікелей

D) аннуитеттік

Е) материалдық

Кесте 10.6

1. Қосылған құнға салықсыз қадам есебі бойынша өнімді сату көлемі, мың теңге:

Бірінші қадам:

Екінші қадам:

Үшінші қадам:

Төртінші қадам:

2. Есеп саны бойынша таза пайданың көлемі (қосылған құнға салықсыз сату көлеміне өзіндік құнды және салықты шегеру), мың теңге:

Бірінші қадам – жоқ болу;

Екінші қадам – 10000-8000-900=1100;

Үшінші қадам – 20000-15000-1400=3600;

Төртінші қадам – 25000-18000-2700=4300;
3. Есеп қадамы бойынша келтірілген тиімділік шамасы (таза пайда қосылған амортизация):

Бірінші қадам – жоқ болу;

Екінші қадам – 1100+900=2000;

Үшінші қадам – 3600+1400=5000;

Кесте 10.7

Кесте 10.8

1. Таза табыс (таза пайда қосылған амортизация) мың теңге:

1-ші жыл – 250+150=400

2- ші жыл – 300+150=450

3-ші жыл – 450+150=600

2. Интегралды тиімділік, мың теңге:

3. Келтірілген күрделі қаржы салу шығыны, мың теңге:

4. Интегралды тиімділік, мың теңге:

Эинт=1054-833=221

5. Табыстылық индекс бірлігі:

Кесте 10.7

Осы кесте 10.7 көрсетілген түрлерінің ішінде қабылдауға жататын комбинациясын таңдау керек:

а) ішкі табыстылық мөлшерін;

б) таза дисконттелген табысты.

Кесте 10.8

Өнім инновациясы

Үрдіс инновациясы

Инвестиция

Портфельдік инвестиция

Венчурлық инвестиция

Тікелей инвестиция

Аннуитеттік инвесиция

Диверсификация

Технологиялық жаңа өнім

1. 
   Ақпараттық – маркетингтің зерттеулер жүргізу, ақпаратты жинау және оларды тарату.
   
2. 
   Комуникациялық – жарнамалық ақпаратты жасау және тарату.
   
3. 
   Тауарды бейімдеу – тауарларды сатып алушының талабына сай ыңғайлау (өндіріс, іріктеу, құрастыру және орау.)
   
4. 
   Байланыстарды орнату – мүмкін болатын сатып алушылармен байланысты орнату және қолдап отыру.
   
5. 
   Келіссөздер жүргізу – тауар меншігін иемденуге беру әрекетін жүзеге асыру үшін бағаны және басқа да шарттар туралы келіссөздер жүргізу.
   
6. 
   Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға қою.
   
7. 
   Қаржыландыру – арананың қызмет атқаруына қажетті шығындарды жабатын қаржыны іздеу және пайдалану.
   
8. 
   Тәуекелге бару – өткізу арнасының жауапкершілігін өз міндетіне алу.
   
9. 
   Төлем жасау – тауарды өндірушіден алуға және тұтынушыға сатуға байланысты операциялар.
   
10. 
    Меншік құқығын табыстау – тауарларды иемдену құқығын бір жеке немесе заңды тұлғадан екінші бір тұлғаға табыстау.
    

Өткізу арналарын таңдау кезінде мынадай факторлар ескеріледі:

• 
  өндіруші фирманың сипаты мен мақсаттары, өткізу процесін бақылау мүмкіндігі; ресурстары, өндіріс көлемі және мерзімділігі, жүк жөнелту жиілігі, тәжірибесі, әдістері, өткізу жүйесі.
  
• 
  тұтынушылардың олардың саны, қай жерде орналасуы орналасуы, сатып алудың орташа мөлшері, сұраныс деңгейі, тұтынушылардың мінез – құлқы, нарық сегменттері, төлем тәсілдері (қолма – қол төлеу, несие алу, қарызға алу), сатып алу орындарының нысандары (супермаркет, пошта арқылы тапсырыс және т.б.).
  
• 
  тауар немесе қызмет көрсетудің сипаты, ассортименті және сапасы.
  

Тәжірибеде өткізу арналарының тікелей және жанама деп аталатын екі нысаны қолданылады. Олардың әрқайсысы бірнеше топтарға бөлінеді.

Өндіріске арналған тауарларды өткізудің тұтыну тауарларын өткізуге қарағанда, өзіндік ерекшеліктері бар.

Өткізу жүйесінің құрылу ерекшеліктерін қазақстандық кондитерлік кәсіпорындар мысалында көрсетуге болады.

Қарағанды және Қостанай қалаларында сауда үйлері, ал облыстарда – сауда өкілдіктері бар. Мысалы, Қарағанды кондитер фабрикасының Ресейде «КонКор», Орталық және Солтүстік Қазақстан «Гулливер», Оңтүстік Қазақстанда «Дәмді» атты сауда өкілдіктері бар. Мұндай өкілдік Германияда да бар.

«Баян сұлу» кондитер фабрикасы өз өнімінің 70%-ға жуығын сауда үйлері арқылы сатады, ал қалған бөлігін ірі көтерме саудагерлерге өткізеді.

«Бахус» ААҚ шығарған өнімнің 70%-ға жуығын дилерлер жүйесі арқылы сатып, өткізеді.

Өнім өндіретін фирмалардың барлығы, өнім өндіру және қызмет көрсету барысында қандай да бір шығындарға баруға мәжбір болады. Шығындарды өндіріс шығындары және айналыс шығындары деп екі түрге бөледі.

Өндіріс шығындары деп өнім өндіру барысымен тікелей байланысты шығындарды айтады

Айналыс шығындары дегеніміз өнім өткізуге байланысты шығындар.

Фирма өзінің өндіріс факторларының бір бөлігін өзгертіп, енді бір бөлігін (өндірістік қуаттылығын) өзгерте алмайтын уақыт қысқа мерзімді кезен деп аталады. Бұл мезгілде фирма өзінің айнымалы факторларын шұғыл өзгертуге мүмкіндігі бар, олардың санатын еңбек, шикізат, қосалқы бөлшектер, көмекші материалдар, отын тағы басқалар жатады.

Ұзақ мерзімді кезең деп фирма өзі пайдаланатын ресурстардың барлығын, оған қоса өндірістік қуаттылығының мөлшерін өзгертуге мүмкіндігі бар уақытты айтамыз. Бұл мерзім өзінің ұзақтығы бойынша бірнеше фирмалар осы саладан кетіп, енді біреулері осы салаға ену үшін жеткілікті болады.

Калъкуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу.

Шығындар түрлі ерекшеліктеріне байланысты төмендегіше жіктеледі:

1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша:

• 
  негізгі
  
• 
  қосымша
  

• 
  бір элементті
  
• 
  кешенді
  

• 
  тұрақты
  
• 
  айнымалы
  

• 
  тікелей
  
• 
  жанама
  

• 
  ағымдағы
  
• 
  бір жолғы
  

• 
  өндірістік
  
• 
  өндірістік емес
  

• 
  өнімсіз
  
• 
  өнімді
  

• 
  жоспарланған
  
• 
  жоспарланбаған
  

• 
  Материалдық шығындар
  
• 
  Еңбекақы шығындары
  
• 
  Әлеуметтік салық
  
• 
  Сақтандыруға бөлінген сома
  
• 
  Құралдардың тозуы
  
• 
  Басқа да шығындар
  

П = TR –TC (11.8)

(11.1 және 11.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 11.3

А) ( 9; + );

В) ( 20; +);

С) ( 10; + );

D) ( 4; + 20);

Е) ( 12; +).

11.2 Ең төменгi орташа айнымалы шығынның мәнiн көрсет:

А) шектi шығынның ең төменгi нүктесiнде орналасады;

В) оның шектi шығын қисығымен қиылысатын нүктесiнде болады;

С) орташа тұрақты шығын қисығымен қиылысқан нүктеде болады;

D) жоғарыда айтылғандардың бәрi дұрыс;

E) координатаның бас нүктесінде орналасады.

11.3 Мына кестенің мәліметтері бойынша АТС (3) табыңыздар:

Q	ТС
0	50
1	90
2	120
3	150
4	200
5	270

11.4 Төмендегілердің қайсысы өндірістік шығындар анықтамасына жатады:

А) кәсіпкердің өз еркімен пайдаланатын шығындары;

В) өнімді өткізуге байланысты шығындар;

С) қызметтер немесе тауар өндірісімен тікелей байланысты шығындар;

D) төленбейтін шығындар;

Е) бухгалтерлік шығындар.

11.5 Жетілген бәсеке жағдайында заласыздық (безубыточности) нүктесі дегенміз:

А) шекті шығынның ең кіші нүктесі;

В) орташа айнымалы шығынның ең кіші нүктесі;

С) орташа жалпы шығынның ең кіші нүктесі;

D) орташа тұрақты шығынның ең кіші нүктесі;

Е) тұрақты шығынның ең кіші нүктесі.

11.6 Жетілген бәсеке жағдайында жабылу нүктесі дегеніміз:

А) орташа жалпы шығынның ең кіші нүктесі;

В) орташа айнымалы шығынның ең кіші нүктесі;

С) шекті шығынның ең кіші нүктесі;

D) орташа тұрақты шығынның ең кіші нүктесі;

Е) тұрақты шығынның ең кіші нүктесі.

11.7 Өнімнің өзіндік құнын есептеу:

А) Технологиялық өзіндік құнды табу

В) Өндірістік өзіңдік құнды табу

С) Коммерциялық өзіндік құнды табу

D) Калькуляция

Е) Толық өзіндік құнды табу

11.8 Мыналардың қайсысы айнымалы шығындарға (VС) жатады:

A) жалға алу төлемдерi;

B) шикiзат шығындары;

C) әкiмшiлiк шығындар;

D) коммуналды шығындар;

E) сақтандыру шығындары.

11.9 Коммерциялық шығындар дегеніміз-

А) Әлеуметтік мәселелерге байланысты шығындар

В) Цехты басқару аппаратының жалақысы

С) Фирманың басқару қызметімен байланысты шығындар

D) Тәжірибелік жұмыстарына арналған шығындар

Е) Өнімді өткізуге байланысты шығындар

11.10 Шектi өнім (МР) және шектi шығындардың (МС) сызықтары:

А) параллель;

В) перпендикуляр;

С) минималды мәні нүктесінде қиылысады;

D) максималды мәні нүктесінде қиылысады;

Е) бір-біріне симметриялы
5. Шығарылуы келтірілген есептер
11.1 Кестедегі мәліметтерді пайдалана отырып, жоғарғы жеткізу деңгейде шикізатты (қант қызьшшасын) сатып алу бағасын тиісінше есебін анықтау керек:

Кесте 11.4

3. Өндірістің толық өзіндік құны және өнімді сату теңге/тонна: 6750/1,10=6136

4. Өнім бірлігінен шикізат құнының айырмасы, теңге/тонна:

6136-1080=5056

5. Шикізатты сатьш алу бағасы, теңге/тонна: 5056/15=337
11.2 Кәсіпорын үзақ мерзімге жыл сайын 1,5 млн тонна болат кесегін жеткізіп тұруға келісім—шарт жасады. Келісім-шарт міндеттемесі бойынша екі түрдің бірі қамтамасыз етілуі тиіс:

1.Жылдық өнімділіғі 2 млн тонна болат кесегін жеткізу үшін300 тонналық конвертер қондырғысын орнату.

2. Жылдың өнімділігі 0,8 млн тонна болаткесегін жеткізу үшін екі 100 тонналық конвертер қоңдырғысын орнату немесе қосындысында 1,6 илн тонна. Бір тонна болаттың жабдықтарға тиеу цехтық өзіндік құны әр вариант бойынша төмендегі кестеде көрсетілген.

Цехтық өзіндік құнның төмендегі критериі бойынша екеуінің түрі жақсы екенін анықтау керек.

1. Өндіріс қуаттылығы:

2. Жабдықтарды тиеу деңгейі қандай болмасын өзгермейд, шартты – айнымалы шығын өнім бірлігінде өзгермейді және келесідей болып құрылады:

Бірінші түрі бойынша: 950+80+65=1095теңге/т

Екінші түрі бойынша: 950+85+7511теңге/т

4. Цехтық өзіндік құнның жиынтығы, теңге/т:

Бірінші түрі бойынша: 1095+313=1408

Екінші түрі бойынша: 1110+267=1377

5. Көрсетілген түрлердің тәуірі – екіншісі.

11.3 Кәсіпорын цехы А, Ә, Б бұйымдарын шығарады. Жалпы өндірістік шығындар сомасы — 90960 млн теңгені құрайды. Жалпы шаруашылық шығындар норматив бойынша 140%-ды құрайды. Цехта шығарылатын бұйымдар бойынша келесі тапсырмаларды орындау бұйырылды
Кесте 11.6

ә) Барлық өнім көлемінің негізгі еңбекақы қорын табамыз. АӘБ -56850 мың теңгеге тең. Сәйкесінше жалпы өндірістік шығындар еңбекақы қорының 90960:56850= 1,6 немесе 160%-ын құрайды. Қорытындысында өнімге:

А = 4300 х 7000 х 1,6 = 48160;

Ә = 4000 х 4500 х 1,6 = 28800;

Кесте 11.7

Анықтау керек:

1. Жоспарлы және нақты өндірістік және коммерциялық өзіндік құны;

2. Жеке бап шығындары мен тұтас өзіндік құн бойынша жоспардан ауытқуын.Есептелген мәліметтермен кестедегі бос орынды толтыру керек.

Кесте 11.8

1. Әрбір бұйымның жалпы шаруашылық шығынын;

2. Әрбір бұйымның жалпы өндіріс шығынын;

3.Дәл осы цех бойынша жалпы шаруашылық шығын сомасын.

Тұрақты шығын

Айнымалы шығын

Жалпы шығын

Сыртық шығын

Ішкі шығын

Қосымша шығын

Калькуляциялық шығын

Бәсеке шығыны

Маркетинг шығыны

Материалдық шығын

Жоспарлы шығын

Шекті шығын

Өзіндік құн

Базистік өзіндік құн

Жоспарлы өзіндік құн

Толық өзіндік құн

Нақты өзіндік құн

Маркетингті пайдаланудың экономикалық мәні - негізгі және айнымалы қорлардың кайтарымын тездету, өндірістің жұмылдырылуын және бәсекеге кабілеттілік деңгейін арттыру, қазіргі тауарларды жасау және олардың нарыктағы жылжуын тек тездету ғана емес, барынша өнімді кеп табысты нәтиже алатындай етіп жылжыту.

Нарықтық экономика жағдайында маркетингті пайдалану шынайы қажеттілік болып табылады, ол кез келген кәсіпкерлік қызметтің негізі болып табылады. Осыған байланысты маркетингті өнімнің өндірісі мен сатылуы жүзеге асырылатын баскарудың философиясы, нарықтық қызметтің әдістемесі деп жиі айтылады. Ұйымды басқаруда оның рөлінің өсуі бәсекенің күшеюінің шынайы үрдістерімен, сыртқы экономикалық қатынастың ырықтандырылуымен, тұтынушылардың таңдау қабілетінің артуымен байланысты.

Маркетингтің қазіргі тұжырымдамасының негізінде әр түрлі адамдар мен мәдениеттілігіне тән қажеттіліктерінен туындайтын адамдардың мүддесі жатыр. Олар әр түрлі тауарлар мен қызметтер, жаңа ой-пікір, тың идеялар көмегімен камағаттандырылуы мүмкін. Мұны нарық біліміне, тұтыну-шылардың мүмкіндіктері мен талаптарына сүйене отырып, бәсекелестерге қарағанда жоғары деңгейде жүзеге асыру - маркетингтің басты мәселесі болып табылады. Бұл тәжірибеде, біріншіден, ұйымдар мен оның өнімін тұтынушылардың, бәсекелестердің, жабдықтаушылардың, делдалдардың арасында қалыптасқан нарықтық катынастарды жан-жақты зерттеу арқылы; екінші жағынан - нарыққа және сату табыстылығы мен нарықтағы үлесін арттыру үшін сұранысқа белсенді ықпал ету арқылы жүзеге асуы мүмкін.

Маркетингтің казіргі заманғы түжырымдамасы тауарлы-бағалық саясаттың және өнімді бөлу, жылжыту қаражаттарын кешенді пайдалану негізіне сүйенеді. Қаражаттардың бұл жиынтығы (маркетинг-микс) бір жағынан тұтынушылардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес келуі, яғни тө-лемге қабілетті сұранысты қанағаттандыруы кажет, екінші жағынан - ұйым жұмысының тиімділігін арттыруы тиіс. Бұл тұжырымдаманың басты қағидасы өте қарапайым: «Сатылмайтын затты өндіруге тырыспаңыздар, сөзсіз сатып алынатын өнімді өндіріңіздер».

Маркетинг қағидалары,функциялары мен элементтері. Ұйымның нарықтық қызметінің бастапқы жағдайын анықтайтын кағидалар маркетингтің негізін құрайды. Оған жататындар: нарықтың өзгеру үрдісі мен жағдайын тұракты зерттеу; тұтынушылардың мүмкіндіктері мен талаптарын ес­кере отырып, оның жағдайларына лайықты бейімделу ұйымға қажетті бағытта нарықтың белсенді қалыптасуы.

Маркетингтің негізгі функциялары:

1. Нарықты талдау, оның жағдайы мен өзгеру үрдісін зерттеу, өнімді тұтынушылар мен жабдықтаушылардың талғамдылығын зерттеу; делдалдар мен бәсекелестердің көрсеткен қызметін талдау; нарықты сегменттеу, мақсатты сегменттердің, субсегменттердің және сатып алушылардың бөліп көрсету; нарық жағдаятын болжау жүргізіледі;

2. Жаңа тауарлар өндіру бойынша ұсыныстар жасау және олардың коммерциялық сипаттамаларын жобалау; өндрілетін өнімнің ассортиментін басқару; таңбалы саясатты қалыптастыру; тауардың бәсекеге кабілеттілігін арттыруға бағытталады.

3. Ұйымның мүддесін білдіретін нарықтағы маркетингтік жағдайлардың даму үрдісі мен жағдайына шолу жасалынады. Оның маркетингтік кызметінің әлсіз және күшті жақтары, қауіптері мен мүмкіндіктері бағаланады.

4. Шығарылатын өнім түрлерін, нарықтың географиялық аудандарын, тұтынушылар топтарын нақтылау аркылы жоспарлы кезеңге маркетингтік қызмет стратегиясы мен негізгі басымдылықтары анықталады.

5. Тауар саясаты, бағаны реттеу, өнімді өткізу және сатуды ынталандыру аумағында қызмет ету бағдарламалары жасалынады.

6. Ұйымның маркетингтік бюджеті және жекелеген маркетингтік компаниялар бюджеттері қалыптастырылады.

7. Маркетингтік қызметті бакылау әдістері және қаражаттары, маркетинг жоспарын жасау және жүзеге асыру кезінде ұйым оның даму стратегиялық жоспарында анықталынған басымдылықтарды басшылыққа алады.

• 
  өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру және сату бойынша кәсіпорын қызметінің жарғылық түрлері;
  
• 
  өткен кезеңде өндірістік бағдарламаның орындалуының нақты нәтижесі;
  
• 
  жоспарлы кезең бойынша бөлінген (тэулік, апта, ай, токсан), өткен кезеңге сатылған өнім (жүмыс, қызмет) көлемі бойынша мәліметтер;
  
• 
  өнімнің сапасы, номенклатурасы және ассортименті бойынша кемшіліктер;
  
• 
  келісім жасалған тапсырыстар, сондай-ақ орташа мерзімді кезеңдегі тапсырыстар;
  
• 
  кәсіпорын өніміне (жұмыс, қызмет) сұраныстың болжамдық мәліметтері;
  
• 
  кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің өндірістік куатын есептеу;
  
• 
  қалыптасқан және алдыңғы қатарлы техника-экономикалық нормативтер;
  
• 
  кәсіпорынның жоғары басқару органы қабылдаған, өнімді жаңарту, өнім сапасын арттыру және өндіріс шығынын төмендету, жаңарту, техникалық қайта жабдықтау, өндірісті қайта құру бойынша белгіленген шаралар.
  

1. өнімнің (жұмыс, қызмет) тапсырыстар қоржынының (жоспарлаудың тапсырыс бойынша жүйесінде) калыптасуы;

2. есеп жэне өндірістік жоспарлау жүйесін негіздеу, жос-парлы-есептеу бірлігін таңдау;

3. өндірістік қуатты есептеу;

4. дайын өнімді шығару жоспарын жасау;

5. құрылымдық бөлімшелердің оралымды жоспарын жасау;

6. өнім сапасын арттыру бойынша жоспар жасау;

7. экспортқа өнім шығару жоспарын жасау;

8. өнімді сату жоспарын қалыптастыру;

9. өндірістік бағдарламаны орындау үшін еңбек, материалды және қаржы ресурстарына қажеттілікті анықтау;

10. өндірістік бағдарламаны есептеу және бақылау;

11. диспетчерлеу;

12. өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалау;

2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(12.1 және 12.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 12.2

Кесте 12.3

А) тауарлардың бәсекеге жарамдылығын жасау;

В) тауарларды жылжытуды жеделдету;

С) сатып алушылардың қажеттілігін қанағаттандыру;

D) өндірістің тиімділігі және тауарлар сату;

Е) кәсіпорын жұмысын басқаруды ұдайы қадағалап отыру.

12.2 Талдаманы ұйымдастыру және жаңа тауарлар өндiру, әлуеттi сатып алушылардың қажеттiлiгiн қанағаттандыру, олардың ерекшелiгi орама, баға, пайдалану сапасы - бұл қызмет түрі маркетингтік берненің қай типіне жатады?

А) бақылау

B) талдамалық

C) өндірістік

D) өткізушілік

E) басқару.

12.3 Айырбастау арқылы мұқтаждық пен тұтынушылықты қанағаттандыруға бағытталған іс

А) Маркетинг

В) Бартер

С) Кәсіпкерлік қызмет

D) Инвистиция жасау

Е) Өнім өндіру.

12.4 Өндiрiстiң жоғары тиiмдiлiгiн және өндiрiстiк тауарларды сатуды қамтамасыз ету – бұл маркетингтің басты ...

А) мақсаты

B) міндеті

C) принципі

D) қызметі

E) стратегиясы

12.5 Тауар ассортименті дегеніміз:

А) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс

В) Сатып алушының мұқтаждығын қанағаттандыра алатын тауарлардың жеткілікті көлемі

С) Қандайда бір керекті объектіні алу және оның орнына басқа нәрсені ұсыну

D) Сатып алушының мұқтаждығын қанағаттандыра алатын тауарлардың жеткіліксіз көлемі

Е) Тұтынушылардың талаптарын тауар айырбастың көмегімен қанағаттандыру.

12.6 Тұтынушыға бағытталған маркетинг-

А) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағыттау

В) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұту

D) Нарықтың сипаттық ерекшелігін ашып көрсету

С)Үстемдік сатып алушының жағында,нарық толығымен қанағаттанған, тұтынушыларды өзіне тарту үшін сатушылардың белсенділігі

Е) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс

12.7 Нарықты географиялық белгілерге сегменттеу:

А) Жанұяның өмірлік циклін, жасын, жынысын ескере отырып жіктеу;

В) Тұтынушыларды табыстылық деңгейі боайынша жіктеу;

С) Тұтынушылардың топтарын әлеуметтік және кәсіпкерлік белгілері бойынша жіктеу

D) Аймақтың масштабын, халықтың саны мен тығыздығын есепке ала отырып жіктеу;

Е) Нарықтағы қажеттіліктерді талдай отырып жіктеу.

12.8 Өнімге бағытталған маркетинг дегеніміз –

А) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұту

В) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағыттау

С) Өнімділігі жоғары автоматтандырылған және дамыған технологиялық өндірістік қуаттарды тиімді пайдалану

D)Нақты мұқтаждықтарды,нарықтағы орынды іздестіру

Е)Бұл түрдегі маркетинг-жалпы түрдегі коммерциялық істің маңызы.

12.9 Маркетинг ағылшын тілінен аударғанда мынадай мағнаны білдіреді:

А) Сыртқы орта

В) Кәсіпорын

С) Ішкі орта

D) Нарық

Е) Сатушы

12.10 Нарықты әлеуметтік-экономикалық белгілері бойынша сегменттеу:

А) Жанұяның өмірлік циклін, жасын, жынысын ескере отырып жіктеу;

В) Тұтынушыларды табыстылық деңгейі боайынша жіктеу;

С) Тұтынушылардың топтарын әлеуметтік және кәсіпкерлік белгілері бойынша жіктеу

D) Аймақтың масштабын, халықтың саны мен тығыздығын есепке ала отырып жіктеу;

Е) Нарықтағы қажеттіліктерді талдай отырып жіктеу.

12.11 Айырбас дегеніміз-

А) Қандайда бір керекті объектіні алу және оның орнына басқа нәрсені ұсыну

В) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс

С) Кәсіпорынның жаңа өнімді жетілдіруі

D) Кәсіпорынның өндіріс мүмкіндіктерін талдау

Е) Нарықтық маркетингтік зерттеу арқылы жаңа тауарларды өндіру мен өткізуді жүзеге асыру

12.12 Маркетингілік іс жағдайында нарықты екі түрге бөліп көрсетуге болады:сатушы нарығы және сатып алушының нарығы.Сатушы нарығы дегеніміз:

А) Үстемдік сатып алушының жағында, нарық толығымен қанағаттанған, тұтынушыларды өзіне тарту үшін сатушылар белсенділік танытатын нарық

В) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын нарық

С) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағытталған нарық

D) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұтатын нарық

Е) Нарықтың сиымдылығы

Кесте 12.4

Нан өнімінің бір тәуліктік нарық сиымдылығын есептеңіз.

Кесте 12.5

Сүт өніміне деген 1 айлық нарық сиымдылығын есептеу қажет:

Кесте 12.6

Нан өніміне деген 1 күндік нарық сиымдылығы есептеу қажет.

Маркетинг

Банк маркетингi

Сыртқы маркетинг

Iшкi маркетинг

Ғаламдық маркетинг

Сараланған маркетинг

Маркетинг сатып алу

Идеялар маркетингi

Инновациялық маркетинг

Бұқаралық маркетинг

Халықаралық маркетинг

Көп арналы маркетинг

Ұйым маркетингi

Жеке адамдардың маркетингi

Тiкелей маркетинг

Әлеуметтiк маркетинг

Маркетингтiк жүйе

Ынталандырушы маркетинг

Қызмет көрсету маркетингi

Маркетингiлiк ақпарат жүйесi

Маркетинг делдалдары

Маркетингiлiк бақылау

Маркетингiлiк менеджмент

Ал өнімнің бәсекеге қаблеттілігі дегеніміз оның нарықтағы осыған ұқсас басқа өнімдермен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы және толыққанды қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын қасиеті.

Бәсекені түрлі көзқарастарға байланысты бірнеше түрге, тұрпаттарға және нысандарға жіктеуге болады:

Жетілген бәсеке және жетілмеген бәсеке. Жетілмеген бәсекенің өзі олардың нарықтағы жағдаяттарға байланысты 3 түрге бөлінеді: монополия, олигополия және монополиялық бәсеке.

Фирмалардың нарықтағы ұстанымдары мен іс-әрекеттерінің сипатына байланысты бәсеке бағалық бәсеке және бағадан тыс бәсеке болып екіге бөлінеді. Бағалық бәсеке дегеніміз тауардың сапасын, түрлерін, ассортиментін өзгертпей оның бағасын төмендету, яғни шығынды азайта отырып өндірген өнімді бәсекелес фирмалардан гөрі арзандау сату арқылы оларды нарықтан ығыстыруға ұмтылу.

Бағадан тыс бәсеке негізінен мыналарды қамтиды:

1) тауардың техникалық деңгейі, оның жаңашылдығы және сапасы;

2) тауар сатылғанан кейінгі техникалық қызмет көрсету;

3) субститут, яғни алмастырғыш тауарлар шығару;

4) жарнама.

Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін оны шикізатқа тәуелділігінен айыру, яғни экономиканы әртараптандыру қажет. Бұл үшін біздің елімізде көптеген жұмыстар атқарылып жатыр. Ел Президенті Н.Назарбаевтың ұсынысымен бастауын сонау 1997 жылдан алатын «Стратегия 2030» бағдарламасының шеңберінде 2003 жылғы Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегияның бірінші кезеңі 2003-2006, екінші кезеңі 2007-2009 жылдар деп белгіленсе, 2010 жылдан бастап бұл стратегия «Үдемелі индустриялық-инновациялық даму Стратегиясы» деп аталып үшінші кезеңі 2010-2014 жылдар деп белгіленіп осы бағдарламасы аясында елімізде жалпы құны 4,7 трлн. теңгені құрайтын 191 өндірісті іске қосу жоспарланды.

Индустриялық-инновациялық даму Стратегиясын белсенді жүргізу 2015 жылға қарай мынадай нәтижелер алуға мүмкіндік береді:

• 
  экониканың өсуін жылына 8,8-9,2 % деңгейінде тұрақтандыру;
  
• 
  2015 жылға қарай ЖІӨ көлемін 2000 жылмен салыстырғанда шамамен 3,5-3,8 есеге ұлғайту;
  
• 
  ЖІӨ құрылымындағы тауарлар мен қызмет көрсетулер өндірісінің үлес салмағын 46 %-ды құрайтындай ету.
  

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру сапаның орны ерекше. Сапа дегеніміз өнімнің тұтынушылардың қандай да бір қажеттілігін өтеу қасиеттерінің жиынтығы. Мұндай қасиеттерді әдетте төмендегіше он түрге жіктейді:

1. Не нәрсеге арналғандығының көрсеткіші

2. Беріктік көрсеткіші

3. Технологиялық көрсеткіштері

4. Стандарттық және бірізділік көрсеткіштері

5. Эргономикалық көрсеткіштер

6. Эстетикалық көрсеткіштері

7. Тасымалдауға жарамдылық көрсеткіштері

8. Патенттік-құқықтық көрсеткіштері

9. Экологиялық көрсеткіштері

10. Қауіпсіздік көрсеткіштері

Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады.

Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын өзін өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады:

• 
  Өлшеуіш әдіс
  
• 
  Тіркеу әдісі
  
• 
  Есептеу әдісі
  
• 
  Органолептік әдіс
  
• 
  Әлеуметтік әдіс
  
• 
  Сарапшылық әдіс