Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар

Кесте 4.5

№	Көрсеткіштер	Сомасы, теңге
1.	Сыртқа сатуға шығарылған бұйымдар	44183
2.	Сыртқа сатуға арналған басқадай өнімдер	1915
3.	Сыртқа көрсетілген қызмет құны	750
4.	Сыртқа сатылған жартылай фабрикаттар құны	450
5.	Өзі өндірген негізгі қордың құны	500
6.	Өндіріске өңдеуге түскен тапсырушылардың материалдар құны	200
7.	Өзі өндірген жарталай фабрикаттардың, арнаулы аспаптардың өз мұқтажына арналған, құны: - жыл басындағы мерзімде - жыл аяғындағы мерзімде	500 250
8.	Аяқталмаған өндіріс құны: - жыл басындағы мерзімде - жыл аяғындағы мерзімде	50 100
9.	Қоймада қалған дайын өнім: - жыл басындағы мерзімде - жыл аяғындағы мерзімде	280 280

Кесте 4.6

Көрсеткіштер	Сомасы, мың теңге
1.Сатылуға дайындалған өнім	600,0
2.Қоймада қалдық қалдық: - Жыл аяғындағы мерзімде - жыл басындағы мерзімде	40,4 98,2
3. Аяқталмаған өндіріс: - жыл аяғындағы мерзімде - жыл басындағы мерзімде	38,3 15,4
4. Мекеменің сыртқы көрсеткен қызметі	12,0
5. Өз мұқтажына арналып өзі өндірген жартылай фабрикаттар	9,8

Мамандандырудың арқасында жылдық экономикалық тиімділік өсіп, дайын өнім көлемі бұл шарадан кейін 50000 бірлікке жетті. Жылдық экономикалық тиімділігін анықтау керек.

Әлеуметтік тиімділік

Өндіріс рентабельділігі

Техникалық серпіліс

Жалпы тиімділік

Нақты тиімділік

Өнім сапасы

Тиімділік факторлары

Ұдайы өндіріс
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Өндірістің экономикалық тиімділігінің мәнін түсіңдірініз.

2.Өндірістің экономикалық тиімділігінің қандай көрсеткіштерін білесіз?

3. Шығындардың жалпы және салыстырмалы экономикалық тиімділігін қалай анықтауга болады?

4. Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің негізі неде, оның жалпыға ортақ белгісі қандай?

5.Ұдайы өндipic түрлеріне мысал келтіріңіз

6.Шаруашылық іс-әрекетті бағалаудың қандай өлшедерін білесіз?

7.Өндіріс тиімділігіне әсер ететін факторларды атаңыз

8. Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткішінің мазмұнын ашып көрсетіңіздер.

9.Өндіріс тиімділігін арттырудың жолдарын қандай?

10. Шығындардың жалпы және салыстырмалы экономикалық тиімділігі қалай есептеледі?

11. Өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың негізгі факторлары мен бағыттарын тізіп, олардың мазмұнын ашып көрсетіңіздер

12. Күрделі салымдардың құрылымын көрсетіңіз

Тақырып 5

КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ КАПИТАЛЫ

1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Негізгі қорлар өндірістік процесте бірнеше рет пайдаланып, өзінің натуралдық формасын сақтайтын бірте-бірте тозуға ұшырайтын және өзінің құнын өндірілетін тауарға бірте-бірте ауыстыратын еңбек құралы. Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.

Негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік қорлар - өнімді өндіру немесе қызметті қызметті көрсету процесіне қатысады. Олар: станоктар, машиналар, өндіріс құрал-жабдықтары және т.с.с. Өндірістік емес негізгі қорлар өнімді өндіру процесіне қатыспайды. Оларға: тұрғын үйлер, мектептер, бала бақшалар, стадиондар, клубтар, емханалар және т.б. жатады. Өндірістік қорлар былайша жіктеледі:

• 
  Ғимараттар;
  
• 
  Өндірістік қондырғылар;
  
• 
  Энергия берілетін құралдар;
  
• 
  Машиналар мен құрал-жабдықтар;
  
• 
  Көліктер;
  
• 
  Еңбек құралдары;
  
• 
  Өндірістік инвентарь
  
• 
  Шаруашылық заттар;
  
• 
  Жоғарыға кірмей қалған негізгі қорлар.
  

Негізгі қорларды есепке алу кәсіпорынның оларды қашан ауыстыруы керек екенін білуге және кәсіпорынның өндірістік қуатын анықтау үшін қажет.

Өндірістік қорларды ақшалай мәнінде анықтаудың мынандай түрлері бар:

1. Бастапқы құны арқылы бағалау. Оған негізгі қорды әкелу, орналастыру, құру шығындары кіреді.

2. Қайта жаңғыртылғаннан кейінгі бағалау. Мұнда негізгі қорды қайта өңдеуден өткізгеннен кейінгі бағалау есепке алынады.

3. Негізгі қордың тозуын есептегеннен кейінгі бастапқы бағалау, мұны қалдық бағалау деп атайды..

Негізгі қорлар әдетте тозуға ұшырайды. Тозудың 2 түрі бар: табиғи тозу және сапалық тозу.

Табиғи тозу дегеніміз – негізгі қордың оны пайдалану барысында ескіру салдарынан бастапқы тұтынушылық бағасының бірте – бірте жоғалтуы. Кейде негізгі қор өндіріске араласпаған немесе ішінара араласқан жағдайда да тозуға ұшырауы мүмкін (мысалы сыртқы табиғаттың желдің, жаңбырдың т.б. табиғи құлыстардың кері әсерінен).

Табиғи тозудың ұзақтығы негізгі қорлардың сапасына, оның техникалық жетілдірілуіне, беріктігіне, өндіріске белгілі бір аралық арасында қаншалықты араласу ұзақтығына, оларды күтіп-баптауға, сыртқы әсерден қорғауға, негізгі қормен жұмыс істейтін жұмысшылардың біліктілігіне т.б. факторларға байланысты болады.

Табиғи тозудың өзін екі түрге бөледі: толық және бөлшектеліп табиғи тозу. Толық тозуда қорлар толығымен жойылады дақ жетінде жаңасымен ауыстырылады.Бөлшектеліп тозу жөндеу арқылы қалпына келтіріледі.

Сапалық тозу дегеніміз негізгі қордың экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып қалуы. Басқаша сөзбен айтқанда сапалық тозуға ұшыраған негізгі қор әлі ескірмеген болуы мүмкін, бірақ қызмет атқару барысында оның техникалық сипаттамасы, экономикалық тиімділігі қазіргі қажеттілікке, сұранысқа сай келмейді. Осы себепті де оны соңғы үлгіде шыққан негізгі қорлар өнідірістен ығыстырып шығарады.

Кәсіпорында негізгі қорларды жаңалап, жаңғыртып отыру қажеттілігі туындайды. Бұл амортизациялық бөлу арқылы жүзеге асады.

М_а = (Қ_б.к –Қ_ж)/ Қ_{б.к *}t_а (5.1)

мұндағы,

М_а-амортизация мөлшері;

Қ_б.к – негізгі қорлардың бастапқы құны;

Қ_ж- жойылу құны;

t_а- негізгі қордың қызмет мерзімі.

Негізгі өндіріс қорының қолдану деңгейінің тиімділігін айқындайтын көрсеткіштер қорқайтарымдылығы (Қ_қ) және еңбек өнімділігі( Е_ө).

Қ_қ=Ж_ө/Қ_орт.ж (5.2)

мұндағы:

Ж_ө -(жылдық өнім) кәсіпорынның жыл бойы өндірген өнімнің табиғи немесе ақшалай құны;

Қ_орт.ж- қордың орташа жылдық құны.

Қорқайтарымдылығына кері шама қор сыйымдылығы (Қ_с) деп аталады. Бұл көрсеткіш өз кезегінде шығарылған өнімнің 1 теңгесіне жұмсалған негізгі қордың құнын көрсетеді. Ол мынадай формула арқылы өрнектеледі:

мұндағы,

Ж_ө - жылдық жалпы өнім;

Е_ш - еңбек шығыны.

Еңбек өнімділігіне кері шама еңбек сыйымдылығы:
Е_с= Е_ш /Ж_ө (5.5).
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(5.1 және 5.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 5.2

Кесте 5.3

А) ЕС=Е/К_ө

В) ЕС=Е/К

С) ЕС=К/К_ө

D) Өн=Е/К

Е) МС=Е/М

Мұндағы ЕС – еңбек сиымдылығы, Е – еңбектің көлемі, К_ө – өндіріс көлемі, М – материал көлемі МС – материал сиымдылығы,

5.2 Материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы:

А) резервтік капитал

В) жарғылық қор

С) меншікті капитал

D) амортизация

Е) негізгі капитал

5.3 Шығарылатын өнімге негізгі өндірістік қор құнының бірте-бірте ауысуы:

А) резервтік капитал

В) жарғылық қор

С) меншікті капитал

D) амортизация

Е) негізгі капитал

5.4 Сапалық тозудың себептеріне жатпайды:

A) еңбек құралдары конструкциясының жетілдірілуі;

B) еңбек құралдарын дайындау технологиясының жақсаруы;

C) еңбек құралдарын жиі пайдалану;

D) өнімділігі жоғарырақ негізгі құралдардың пайда болуы;

E) еңбек құралдарын өндіретін салаларда ғылыми – техникалық прогресс жетістіктерін пайдалану.

5.5 Негізгі қорды пайдаланудың жинақтаушы көрсеткіштері

А) қордың айналым ұзақтығы;

В) қордың өндірістік циклі;

С) өнімділік деңгейі;

D) қор қайтарымдылығы және қор сыйымдылығы;

Е) материал сыйымдылығы мен материл қайтарымдылығы.

5.6 Толық тозу – бұл:

А) ары қарай пайдалану зиянды болатындай деңгейде машинаның толық құнынан айырылуы;

В) ары қарай пайдалану зиянды болмайтындай деңгейде машинаның толық құнынан айырылуы;

С) ары қарай пайдалану артықшылық әкелетіндей деңгейде машинаның толық құнынан айырылуы;

D) ары қарай қосалқы бөлшек ретінде қолданылатындай деңгейде машинаның толық құнынан айырылуы;

Е) жоғарыда аталғандардың бәрі.

5.7 Төмендегілердің қайсысы өндірістік қорларға жатады?

А) Тұрғын үй,коммуналдық шаруашылық салалары;

В) Денсаулық, білім, мәдениет салалары;

С) Құрылыс, ауыл шаруашылығы, автомобиль көлігі;

D) Мәдениет, құрылыс салалары;

Е) Ауыл шаруашылық, білім салалары.

5.8 Негізгі қорлардың тозу түрлері:

А) Табиғи, сапалық;

В) Өндірістік, өндірістік емес;

С) моральдық, өндірістік

D) Сапалық, пассивті;

Е) Активті, өндірістік.

5.9 Техникалық прогресс салдарынан негізгі құралдардың құнсыздану процесі.

A) күрделі жөндеу;

B) сапалық тозу;

C) сандық тозу;

D) табиғи тозу;

E) нақты тозу.

5.10 Қор сыйымдылығы –бұл:

А) Өндірілген өнімнің әрбір теңгесіне келетін НҚ құнының үлесін көрсететін шама

В) НҚ құнының бір теңгесіне келетін өндірілген өнімнің көрсеткіші

С) Пайда алу үшін ұзақ мерзімді салынған салым

D) көптеген өндірістік циклде қызмет ететін ,өзінің құның дайын өнімге тозуына қарай бөлшектеп өткізбейтін капитал

Е) Тұрақты шығындар мен айнымалы шығындардың қосындысын құрайды
5. Шығарылуы келтірілген есептер
5.1 Станоктың толық бастапқы құны 10,2 мың теңге, қызмет еткен мерзімі-8 жыл.Жаңартуы 2,3 мың теңгені құрды, демонтаждау шығыны -0,2 мың теңге, станоктың қалдық құны-0,5 мың теңге.Жылдық амортизациялық көшірім сомасы мен амортизация мөлшерін анықтау керек.
Шешімі:

1. А=10,2+2,3+0,2-0,5/8=1,525 мың теңге

2. А_км=10,2-0,5/10,2*8*100%=9,7/81,6*100=11,9%
5.2 Кәсіпорында негізгі өндіріс қорларының топтары бойынша жыл мезгілінде және жыл басында , жыл аяғына дейінгі өзгеруі кесте 5.4

берілген, мың теңге):

Бір жылғы тауарлы өнімнің көлемі 1236820 мың теңгені құрайды. Негізгі өндіріс қорының жыл басындағы құрылымын және қорқайтарымдылығын анықтау керек.

Негізгі өндіріс қорының құрылымы:

Қ = 923000+(440+23500+750-530-810-910-230) / 2 = 934105 мың теңге

Қ_қ = 1236820 мың теңге / 934105=1,32 мың теңге
5.3 Өндіріске жана техниканы ендіру жоспарланған , оның құны 54 мың теңге , ол 3 айдан жұмыс атқаруы тиіс және екі техниканы жойып,оның құны 3,6 мың теңге, ол 9 ай өндірісте жұмыс істеген.Негізгі қордың бастапқы құны 185,6 мың теңге болған. Осы көрсеткіштерлі қолдана отырып кәсіпорындағы негізгі өндіріс қорының орташа жылдық құнын анықтау керек.
Шешімі:
НҚ_өжқ=185,6+(54*3)/12-3,6(12-9)/12=198,2 мың теңге

6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар

5.4 Кәсіпорында жыл басында негізгі өндіріс қоры 2825 мың теңге болды. Негізгі қорды жыл бойы өндіріске жаңадан ендіру және өндірістен шығару көлемі кестеде келтірілген. Осы мәліметті қолданып, негізгі өндіріс қорларының жылдық орташа және өндірістен шығып қалған негізгі қордың құнын, сонымен бірге негізгі қордың шығу және жаңалау коэфициентерін анықтау керек.

5.5 Тоқыма фабрикасы екі ауысымды жұмыста істейді, жыл басында тоқыма станок саны – 500. Бірінші сәуірде 60 станок орнатылады, ал бірінші тамыз 50 станок өндірістен шықты. Жылдық жұмыс күн саны – 260, жоспарда жай жөндеуден өткізу кезінде станоктың тоқтап қалуы – 5%, бір станоктың өнімділігі сағатына – 4 метр мата шығару, жоспар бойынша – 7500 мың метр мата шығару. Фабриканың мата шығару өндірістің қуаттылықты пайдалану коэфициентерін есептеп шығару керек.

5.6 Келесі жағдайдағы цехтың өндіріс қуаттылығын және қуаттылықты пайдалану коэфициентін анықтау керек. Цехте 100 бірлік бір типтес жіп иіру станогы бар. Бірінші қарашада тағы да 10 бірлік орнатылды, бірінші мамырда 6 бірлік шығып қалды, жылына жұмыс саны – 258, жұмыс тәртібі - екі ауыспалы жұмыс, ауыспалы жұмыс ұзақтығы - 8 сағат, жабдықтардыжөндеу бос тұрып қалуы жұмыс тәртібі – 6 %, бір станоктың сағатына өнімділігі 3 – бөлшек, жыл бойы өндіру жоспары – 170000 бөлшек.

5.7 Кәсіпорының материалдық активтерінің түр құылымын талдау және анықтау керек. Кестеде келтірілген мәліметті қолдана отырып "Қостанай" акционерлік қоғамның негізгі материалдық активтерінің міндетті түр құрамын анықтау қажет. Талдау жасау мезгілінде кәсіпорын ұрылым мәліметтің тенденциясының біршама өзгеруіне қорытынды жасау керек. "Қостанай" АҚ соңғы 5 жылдардың аяғында материалдық активтерінің мөлшері төмендегі кестеде (кесте 5.5) келтірілген:

Кесте 5.5

станоктар:

токорлық – 47 дана, әрқайсысы 10000 теңгеден;

фрезерлік – 60 дана, әрқайсысы 8000 теңгеден;

тесетін – 35 дана, әрқайсысы 5000 теңгеден;

фрезерлік (сандық басқару бағдарламада) – 20 дана, әрқайсысы 15000 теңге.

Негізгі қорлардың тозуы

Табиғи тозу

Сапалық тозу

Экономикалық тозу

Амортизациялық аударым

Амортизациялық қаражат

Амортизациялық резерв

Амортизациялық қор

Негізгі қорлардың өтелімі

Негізгі қорлардың істен шығу коэффициенті

Негізгіқорлардың жарамдалық коэффициенті

Тозу коэффициенті

Негізгіқорлардың жаңартылу коэффициенті

Қор сиымдылығы

Қормен қамтамасыз етілуі

Қор қайтарымы
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Өндірістік негізгі қорлар дегеніміз не?.

2. Негізгі қордың бөліну түрлерін атаңыз.

3. Негізгі қорды қолдану тиімділігінің көрсеткіштерін атаңыз

4. Өндірістік емес негізгі қорлар дегеніміз не?

5. Еңбек өнімділігі дегеніміз не?

6. Негізгі қорлардың құрамы мен құрылымы қалай сипатталады?

6. Негізгі өндірістік қорлардың тозуының қандай түрлерін білесіз?

8. Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың көрсеткіштерін атаңыз.

9. Кәсіпорындарда негізгіқорлардыпайдалануды жақсартудың негізгі бағыттарына тоқталыңыз

10. Негізгі қорлардың сиымдылығына қалай түсінесіз?


Тақырып 6

ШИКІЗАТ, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ОТЫН-ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР

1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Шикізат, материалдық, отын және энергетикалық ресурстар кәсіпорын мен бүкіл мемлекет экономикасының қалыпты қызметі үшін негіз болып табылады.

Қазақстанның отын – энергетикалық кешені аса ауқымды. Қазақстанда отын – энергетикалық ресурстарды өндіру және өңдеу, оларды қолдануға ыңғайлы етіп тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз ететін мүмкіншілігі мол кәсіпорындар, құралдар мен құрылғылар бар.

Өндірістік шикізатты екі ішкі топқа бөлуге болады:

• 
  минерал тектес шикізат, яғни жер қойнауынан алынған шикізаттар;
  
• 
  жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.
  

Шикізат, материалдар, отын, энергия – бұлар еңбек затына жатады, яғни олар еңбек құралы мен адам еңбегінің әсеріне тап болып, нәтижесінде адамның өндірістік және жеке қажеттілігін өтеу үшін өздерінің түрлері мен қасиеттерін өзгертеді. Бұл ресурстар өнеркәсіптің материалдық – техникалық базасының заттық элементі болып табылады. Олар айналым қорының құрамына кіріп, толығымен өзінің құнын дайын өнімге өткізеді.

Еңбек заты ретінде шикізат және отын – энергетикалық болып пайдаланылатын барлық материалдық ресурстар шартты түрде екіге бөлінеді.

Шикізат ресурстарды әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы түрінде болып келеді.

Өңделмеген шикізат деп жерден қазып алынған немесе өңделген және соның нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек затын айтамыз.

Шикізатқа кен өндіруші өндіріс (руда, мұнай, көмір және т.б.) пен ауыл шаруашылығының (астық, картоп, қызылша) өнімдері, ал материалдарға өңдеуші өңдірістің өнімі жатады. Материалды негізгі және көмекші деп екіге бөледі.

Негізгі материалдар дайын өнімнің құрамына табиғи түрде кіріп, оның материалдық негізін құрайды.

Көмекші материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді, бірақ та оның түзілуіне әсер етеді.

Отын мен энергия өзінің экономикалық ерекшелігіне байланысты көмекші материалдарға да, ресурстардың жеке тобына да жатқызылады.

Отын – энергетикалық ресурстар ықтималды және нақты деп екі топқа бөлінеді.

Кең мағынада нақты отын – энергетикалық ресурстар деп ел экономикасында пайдаланып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығын айтады.

1. Табиғи отын – энергетикалық ресурстар (табиғи отындар) – көмір, мұнай, табиғи жен пайдалы газ; судың, жердің табиғи механикалық энергиясы; табиғи отын көздеріне күннің, жер асты буынның күші жатады.

2. Отын реурстары - өңдеу кезіндегі пайда болған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір және т.б.)

3. Негізгі технологиялық үдерісте алынатын көмекші (қайталама) энергетикалық ресурстар (отын қалдықтары, пайдаланылған газ, өндірістегі өнімдердің жылуы және т.б.).

Экономикалық тұрғыдан қарағанда халық шаруашылығында пайдаланатын шикізаттың барлық түрі екі үлкен топқа бөлінеді:

І. Өндірістік шикізат – бұл өндірістен алынады және көбінесе саланың ауыр өнеркәсібінде пайдаланылады.

ІІ. Ауыл – шаруашылығының шикізаты – бұл ауыл – шаруашылығы саласында өндіріліп, негізінен жеңіл және тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады.

Өндірістік шикізат өз алдында екі кіші топқа бөлінеді:

• 
  минерал тектес шикізат, яғни жер қойнауынан алынған шикізаттар;
  
• 
  жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.
  

Өнеркәсіпте өндірілген өнім мен шикізаттың сапасы өндірістің экономикасын арттыруда маңызды рөл атқарады. Олар төменде көрсетілгендей сараланады:

• 
  өндіріс үдерісінде атқаратын рөлі бойынша: негізгі, көмекші, қосымша;
  
• 
  экономикалық нышаны бойынша: еңбек заты, дайын өнімі;
  
• 
  алу әдісі бойынша: өндірістік, ауыл – шаруашылықтық;
  
• 
  шыққан тегі бойынша: мал, өсімдік, кен қазбасы;
  
• 
  өндіріс уақыты бойынша: маусымдық, маусымдық емес;
  
• 
  өндеу әдісі бойынша: алғашқы және қайталама (қалдықтыр, көмекші өнімдер).
  

Тамақ өнеркәсібінде негізінен ауыл – шаруашылығының шикізаты пайдаланылады. Қазақстанда әр түрлі табиғи – климаттық ерекшелікке байланысты халықтың қажеттілігін қамтамасыз етуге толықтай жететін бірнеше түрлі ауыл – шаруашылық өнімдері шығарылады.

Ауыл – шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттырудың бірден – бір шартты аймақтық мамандыру болып табылады. Елдің аймақтарына қай өсімдікті өсіруге болатынын көрсететін көрсеткіш – шығымдылық пен сапа.

Өнеркәсіптің минералдық – шикізаттық базасы – жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталған жер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары. Сайып келгенде, минералдық – шикізаттық базалардың негізгі пайдалы қазбаларды анықтау болып табылады.

Ғылым мен жаңа технологияның дамуы нәтижесінде жер қойнауынан тиімді қазып алынатын және өнеркәсіптік өндірісте пайдаланылатын өнім шығаруға жарамды минералдық – шикізаттық қорларды пайдалы қазбалар деп атайды.

Өнеркәсіпте пайдаланылатын пайдалы қазбалар келесі топтарға бөлінеді.

І. Жанатын қазбалар (көмір, жанатын тақта тастар, шымтезек, мұнай, табиғи газ).

ІІ. Минералды пайдалы қазбалар (қара, түсті, асыл және сирек металдар);

ІІІ. Металл емес пайдалы қазбалар (химиялық өнеркәсіпте пайдаланылатын шикізат, құрылыс материалдары, қара металлургия үшін металл емес шикізат).
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(6.1 және 6.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 6.2

Кесте 6.3

A) шекті табыс

B) шекті шығын

C) шекті өнім

D) ресурстын шекті өнімінен түскен шекті түсім

E) шекті пайдалылық

6.2 Өндіріс нәтижесі болып есептелетін, адам еңбегі арқылы пайда болған өндіріс жабдықтары?

А) табиғи ресурстар

В) материалдық ресурстар

С) еңбек ресурстар

D) қаржы ресурстар

Е) дұрыс жауап жоқ.

6.3 Ресурстарды пайдаланудың тиімді комбинациясы қай нүктеде орналасқан:

A) изокванта мен изокостаның қиылысуында

В) изокванталардың координаттар осьтермен қиылысуында

C) екі көршілес изокванталардың жанасуында

D) изокванта мен изокостаның жанасуында

Е) А мен С жауаптары дұрыс.

D) MRP = MRC;

6.5 Тауарларды өндіру және қызмет көрсету үшін пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдардың өндіретін ресурстары:

А) адами ресурстар;

В) материалдық ресурстар;

С) эконoмикалық ресурстар;

D) кәсіпкерлік;

Е) еңбек ресурстары;

6.6 Шикізат ресурстары дегеніміз не?

А) жерден қазып алынған немесе өңделген және салық нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек заты;

B) әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы;

C) ел экономикасында пайдаланылып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығы;

D) жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталғанжер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары;

E) теңдестік қорымен пайдалану және жобалау кезінде болған ысырапты алып тастағаннан кейін қалған қор.

6.7 Өндірістік шикізатты неше ішкі топқа бөлуге болады?

A) 2

В) 3

D) 5

6.8 Ғылым мен жаңа технологияның қазіргі кездегі даму сатысына байланысты тиімді түрде жер қойнауынан алынатын қорлар қалай аталады?

A) теңдестіктен тысқары қорлар;

B) өндірістік қорлар;

C) теңдестік қоры;

D) еңбек заты;

E) дұрыс жауабы жоқ.

6.9 Өңделген шикізат дегеніміз

A) жерден қазып алынған немесе өңделген және салық нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек заты;

B) әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы;

C) ел экономикасында пайдаланылып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығы;

D) жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталғанжер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары;

E) теңдестік қорымен пайдалану және жобалау кезінде болған ысырапты алып тастағаннан кейін қалған қор.

6.10 Нақты отын-энергетикалық ресурстар

A) жерден қазып алынған немесе өңделген және салық нәтижесінде белгілі бір өзгерістерге ұшыраған еңбек заты;

B) әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы;

C) ел экономикасында пайдаланылып жатқан энергияның барлық түрінің жиынтығы;

D) жерді геологиялық тексеру жұмыстарының нәтижесінде анықталғанжер қойнауларындағы минералдық шикізат қорлары;

E) теңдестік қорымен пайдалану және жобалау кезінде болған ысырапты алып тастағаннан кейін қалған қор.
5-6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар

1. Төмендегі кестеде (кесте 6.4) Қазақстан Ресубликасының отын-энергетикалық ресурстары жеке түрлерінің әр жылдардағы өндіріс қарқыны көрсетілген. Берілгендерді пайдалана отырып отын-энергетикалық ресурстардың жыл сайынғы өсу қарқынын абсолюттік және пайыздық шамада қаншалықты өзгеріп отырғанын есептеңіздер және қорытынды шығарыңыздар.

Кесте 6.4

Шикізат ресурстары

Өңделмеген шикізат

Кен өндіруші өндіріс

Табиғи отын

Отын реурстары

Өндірістік шикізат

Ауыл – шаруашылығының шикізаты

Минерал тектес табиғи шикізаттар

Негізгі ресурстар

Көмекші ресурстар

Жанатын қазбалар

Қазбалар қорын барлау және зерттеу

Металл емес пайдалы қазбалар

Нақты отын-энергетикалық ресурстар

Өнеркәсіптің минералдық-шикізаттық базасы

Өндірістік қорлар
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Ел экономикасы мен кәсіпорын жұмысындағы шикізат пен отын – энергетикалық ресурстардың атқаратын рөлі қандай?

2. Кейінгі жылдары отын – энергетикалық ресурстардың кейбір түрлерін алу мен өндірудің үрдісі қалай өзгереді, оған қандай факторлар әсер етті?

3. Материал мен отын түсінігі және олардың мәні.

4. Өндірістің минералдық – шикізаттық базасы мен пайдалы қазба дегеніміз не?

5. Пайдалы қазбаларқорын анықтау және оны экономикалық бағалау.

6. Отын – энергетикалық ресурстар дегеніміз не және оның мәні мен құрылымы?

7. Қоғам өндірісіне отын – энергетикалық теңдестіктің құрылымын жетілдіру қалай әсер етеді?

8. Отын – энергетикалық теңдестіктің құрылымын жетілдірудің қандай негізгі бағыттары бар?

Тақырып 7

КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ

(АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТЫ)

1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Айналым қаражаты (капиталы) – бұл кәсіпорындардың өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын жаңа өнімге толық көшірілетін бөлігі. Әдетте, айналым қаражаты өзінің заттай түрін өзгертіп немесе жойып, өндіріс үрдісі аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.

Өнеркәсіпте айналым қаражаты айналым қорлары және ақшалалай айналыс қорлары болып екі топқа бөлінеді.

Басқалай айтқанда,

Айналым қаражыты = айналым қоры + ақша күйіндегі айналыс қоры

Өндірістің айналым қоры өндіріс шеңберінде болып, еңбек бұйымын заттай түрде құрайды: шикізат, негізгі және көмекші материалдар, отын және электроқуат, аяқталып бітпеген өндіріс, алдағы мерзімде жұмсалатын шығын, құнсыз және тез тозатын бұйымдар, тетіктер, жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер т.б. Өндірістің айналым қоры табиғи және ақшадай көрсеткіш арқылы сипатталады.

Айналым қаражаты өндіріс саласында қызмет атқару барысында үнемі айналымда болып, өндіріс шеңберінен айналым шеңберіне ауысып отырады.

Өндірістік айналым қоры үш бөліктен тұрады:

• 
  өндірістік қор
  
• 
  аяқталмаған өндіріс және кәсіпорынның өздері әзірлеген жартылай фабрикаттар (шалафабрикаттар)
  
• 
  келешек кезеңнің шығындары
  

Кез келген фирманың айналым қаражаттарын жұмсау барысындағы негізгі мақсатының бірі ол - ресурстарды сақтау, үнемдеу приципын қолдана отырып, өндірісті интенсивтендіру болып табылады.

Үнемдеу тәртібін қамтамасыз ету шараларының жалпы жүйесінде еңбек заттарын үнемдеу негізгі орынды алады – оны шикізат, материал, жанармайдың өнім бірлігіне жұмсалатын шығынын, өнім сапасына, беріктігіне, ұзақ уақыт қолданылуына зиянын тигізбей қысқарту деп түсіну керек.

Айналым қорларының үнемделуінің экономикалық мәні мынада:

• 
  шикізаттың, материалдардың, жаңармайдың үлестік шығындарын төмендету өндіріске үлкен экономикалық пайдалықты қамтамасыз етеді.
  
• 
  материалдық ресурстарды үнемдеу, өндіріске жаңа, әрі үнемді материалдарды енгізуге мүмкіндік береді;
  
• 
  материалдық ресурстарды үнемдеуге талпыну, жаңа техниканы енгізуге, технологиялық процестерді жетілдіруге итермелейді;
  
• 
  материалдық ресурстарды тұтынудағы үнемдеу өндірістік қуаттылықтарды қолдануды жақсартуға және қоғамдағы еңбек өнімділігінің жоғарлуына себепші болады.
  

Бұл тұрғыда мынадай екі көрсеткішті қарастыруға болады: материалдық ресурстарды жұмсау көрсеткіштері және оларды тиімді пайдалану көрсеткіші.

Бір тектес материалдық ресурстардың жалпы шығыны натуралды түрде көрсетіледі; әр түрлі материалдық ресурстардың жинақталған шығынын ақшалай түрде өрнектеп көрсету қолайлы.

Ресурстардың үлестік шығыны дегеніміз – белгілі бір уақыт аралығында бір өнім бірлігін өндіруге кеткен шығын. Оны табу үшін барлық шығын санын немесе оның ақшалай мөлшерін өндірілген өнім көлеміне бөлу керек.
Y=P/Ө.

Мұндағы

Кәсіпорында барлық материалдық ресурстарды пайдалану деңгейін анықтайтын маңызды көрсеткіш - материал сиымдылығы (М_с) және оған кері көрсеткіш - өнімнің материал қайтарымдылығы (М_қ).

Материал сиымдылығы (М_с) және өнімнің материал қайтарымдылығы (Мқ) тауары өнім көлемінде (Т_ө) есептегенде төмендегі формуламен анықталады.

М_с = М_ш/Т_ө (7.1)
М_қ = Т_ө / М_ш (7.2)
Осы екі көрсеткішті сатылатын өнім көлемімен есептейтін болсақ былайша өрнектеп көрсетуге болады:

М_с = М_ш/С_ө (7.3)

М_қ = С_ө /М_ш (7.4)

Кәсіпорында айналым құралдарын пайдаланудың маңызды көрсеткіштеріне келесілер жатады:

• 
  айналым қаражатының айналым коэффициенті;
  
• 
  айналым қаражатының жүктелу коэффициенті;
  
• 
  айналым қаражатының айналыс коэффициенті;
  

мұнда К_а- айналым құралының айналым коэффициенті;

С_ө - сатылатын өнім көлемі, теңге;

А_қ – айналым қорының орташа жылдық құны, теңге.

Айналым коэффициенті жоғары болғаны – айналым құралы тиімді пайдаланғанын көрсетеді.

Айналым құралын тиімді пайдалануда маңызды көрсеткіш –айналым құралын жүктеу коэффициенті болып табылады, айналым коэффициентінің өлшемінің кері қатынасын көрсетеді. Ол айналым құралының соммасына, сатылған өнімге жұмсалған шығындардың бірі теңгесімен сипатталынады.

мұнда К_ж – айналым құралының жүктеу коэффициенті .

Неғұрлым айналым құралының жүктеу коэффициенті аз болған сайын, кәсіпорында соншама айналым қаражаты тиімді пайдаланып, оның қаржылық жағдайы жақсарғанын көрсетеді.

Кәсіпорында айналым қаражатының айналымдылығы келесі факторларға байланысты болып келеді: өндіріс циклінің ұзақтығына, шығарылатын өнімнің сапасына және оның бәсекеге төтеп беруіне, өнімнің материал сиымдылығын төмендету жолдарына, жабдықтау тәсілі және өнімді өткізу әдістеріне айналым құралын тиімді пайдалану бағыттарын жетілдіруге.

Айналым құралының айналу жылдамдығы немесе ұзақтығы (Кұз) күнмен есептелінеді. Бұл көрсеткіш айналым құралым неше уақытта толық айналымнан өтетінін көрсетеді. Сонымен қатар, бұл көрсеткіш өндіріс цикілінің ұзақтығын (К) айналым коэффициентіне (К_а) қатынасын көрсетеді:

К_ұз = К / К_а (7.7)

мұнда К – мезгелдегі күн саны (360,90,30)

(7.1 және 7.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 7.2

Кесте 7.3

A) Өзінің құнын біртіндеп өнімге аударатын құралдар;

B) Өндірістің бір циклінде тұтынылып, толығымен қолданылатын өндіріс қорының бір бөлігі;

C) Өзінің заттай түрін өзгертпейтін еңбек заттары;

D) Өндіріс циклінде қызмет етіп, өндіріс үрдісінде біраз қатысатын құралдар;

E) Өзінің заттай түрін өзгертпейтін, ұзақ уақыт өндірісте қызмет ететін еңбек құралы.

7.2 Төмендегілердің қайсысын ауыспалы капиталға жатқызуға болады?

A) Адамның жұмыс қолы;

B) Еңбек бұйымы;

C) Тұтынушы бұйымдар;

D) Өндіріс құралдары;

E) Қоспа заттар.

7.3 Айналым құралы айналымдық үрдісінде неше сатыдан өтеді?

A) 3;

C) 4;

E) 6.

А) айналым қорлары мен айналыс қорлары;

В) еңбек ресурстары және дебиторлық берешек;

С) дайын өнім және қойма үйлері;

D) ақша – қаражаттары және құрал – жабдық;

Е) компьютерлер мен бағдарламалық өнімдер;

7.5 Бір жылдағы айналымдық қаражаттардың айналымдық коэффициенті 10 айналымды құрайды, бір айналымның ұзақтығы неге тең?

А) 0,02 күн;

В) 36,5 күн;

С) 36 күн;

D) 0,03 күн;

E) 0,25 күн.

7.6 Қандай әдісте өндіріс көлемінің өсуін, айналым құралдарының орташа нақты қалдық мөлшерін ескеріп, қажеттілікті анықтауды болжайды?

А) Кері есеп әдісінде

В) Тура есеп әдісінде

С) Коэффиценттік емес әдісте

Д) Коэффицеттік әдісте

Е) Талдау әдісінде

7.7 Дайын өнім төмендегілердің қайсысына жатады?

А) аяқталмаған өндіріске;

В) айналыс қорына;

С) қарыздық айналым қаражаттарына;

D) еңбек затына;

E) еңбек құралдарына.

7.8 Материал сыйымдылығына кері көрсеткіш:

А) Қор қайтарымдылығы

В) Капитал сиымдылығы;

С) Еңбек сиымдылығы;

Д) Материал қайтарымдылығы

Е) Қор сыйымдылығы

7.9 Айналым құралының айналым коэффиценті қалай сипатталынады?

А) Сатылған өнімге жұмсалған шығындардың бір теңгесімен

В) Жыл ішіндегі айналым құралының айналымдылығымен

С) Айналым құралының айналу жылдамдылығымен

Д) Мезгілдегі күн санының айналым коэфицентіне қатынасымен

Е) Өндіріс циклінің ұзақтығының айналым коэффицентіне қатынасымен.

7.10 Айналым құралын жоспарлағанда келесі үш әдісті қолданады:

А) талдау, коэффициенттік және тура есеп әдісі;

В) синтетикалық, тарифтік және жанама есеп әдісі;

С) статистикалық, талдау және ортажылдық есеп әдісі;

D) нақты мәлімет, болжамдау мәліметі және тура есеп әдісі;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

а) Ө_зм = Қ_өтк, + Қ_сақ‚+ К_қол

б) О_мс =Ж_м.ш (М_м) х q /Т_с= 108х3000/360 = 900 кг немесе 0,9т

в) Қ_өтк = O_мс х M_ж = 0,9 х 90 = 81 т;

г) Қ_сақ = 50 % х Қ_өтк = 50 % х 81 = 40,5 т;

д) К_қол = 0,9 х 2 = 1,8 т;

е) Ө_зм = 81 + 40,5 + 1,8 = 123,3 т;

ж) K_п = Б_тс : Ж_мш (М_м ) = 96 : 108 = 0,89.

а)С_бс = Б_тс / М_бс

б) С_б.с.(өткен жыл) = 3560/1110 = 32,364 кг/ат күш;

в) Сб.с.(биылғы жыл) = 3560 х 1,1/150 = 3916 кг/ 150 ат күш = 26,107 кг/ат күш.

а) технологияны өзгертілгеннен кейінгі нақты қалдық =92·0,9=82,8 кг

б) металды пайдалану коэффициенті К_n= Б _тс / Жмш;

технологияны өзгертуге дейін К_n = 350 / (350 +92) = 350/442 = 0,79

технология өзгертілгеннен кейін К_n = 350/ (350 +82,8) =350/432,8 = 0,81

в) қалдық үлесі: К_aл = (Q_c / Ж_мш) х 100;

технологияны өзгертуге дейін К_aл = (92/350) х 100 = 26,3%

технология өзгертілгеннен кейін К_aл = (82,8/350) . 100 = 23,7%

Материалды жұмсау мөлшерін қазіргі және жоспарлы мезгілде, материалды пайдалану коэффициентін көтерудегі үнемді натуралды және құндай өлшеміндегісін анықтау керек.

а) айналым құралының айналымдылық коэффициентін және 1-ші тоқсандағы бір айналымның ұзақтығын (күн);

б) айналым құралының айналымдылық коэффициентін және 2-ші тоқсандағы абсолюттік шамасын;

в) айналым құралының бір айналым ұзақтығын қысқарту қорытындысында айналым құралының өндірістен босатылуын.

а) айналым құралының айналымдылық коэффициентін (қанша рет);

б) бір айналымның ұзақтығын (күн).

7.9 Жылдық өнімді сату жоспар бойынша 17100 мың теңге. Айналым құралының мөлшері 380 мың теңге болып белгіленген. Ұйымдастыру шараларын жүргізудің арқасында бір айналымның ұзаұтығы 2 күнге қысқарған. Анықтау керек:

а) бір айналымның жоспардағы ұзақтығын (күн);

б) бір айналымның нақты ұзақтығын (күн);

7.10 Кәсіпорын үш түрлі метал өнімін өндіреді, кестеде келтірілген мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек (кесте 7.4):

а) металды пайдаланудың жалпы коэффициентін (%)

б) метал қалдығының денгейін (%)

в) материал сиымдылығын (кг/теңге)

Кесте 7.4

Бұйымдар	Саны,дана	Бұйымның таза салмағы,кг	1т. металдың бағасы, теңге	Жалпы жұмсалатын метал, кг	Дайын өнімнің құны, теңге
А	100	0,5	1000	70	150
Б	150	0,4	1000	90	200
В	300	1,0	1000	350	650

7. Ұғымдар мен терминдер
Кәсіпорынның айналым қаражаты

Өндірістік айналым қорлары

Айналым қаражатының құрылымы

Айналым қаражатын мөлшерлеу

Айналыс қоры

Айналым қаражатының нормативі

Айналым қаражатының айналымдылығы

Айналым қаражатының қайтарымдылығы

Ақшалай қаражат айналымы

Босалқы қорлар айналымы

Төлем айналымы

Нормаланатын айналым қаражаты

Нормаланбайтын айналым қаражаты
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Айналым қаражаттары дегеніміз не және оның мәні неде?

2. Айналым қорларының құрамына қандай ақша қаражаттары жатады?

3. Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы қалай сипатталады?

4. Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын нені пайдаланады?

5.Айналым қаражатының айналымдылығын жеделдету жолдарын атаңыз

6. Қандай факторлармен айналым қаражатының қажеттілігін анықтайды?

7. Кәсіпорында айналым қаражатын тиімді пайдалануда қандай көрсеткіштермен өлшенеді?

8. Әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі неге байланысты болады?

9. Айналым құралын жоспарлағанда және оған деген қажеттілікті қандай әдістермен анықтайды?

10. Қандай факторлармен айналым қаражатының қажеттілігін анықтайды?

11. Айналым қаражаттарын қалыптастырудың көздеріне тоқталыңыз

12. Айналым қаражатының айналымдылығы деңгейіне ықпал ететін факторлар туралы не білесіз?

Тақырып 8

ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ


1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Кәсіпорын өндірісіндегі негізгі факторларға еңбек құралы, еңбек заты және мамандар жатады.

Еңбек – негізгі материалдық және рухани байлық көзі, ал еңбек ететін мамандар – қоғамның басты өндіргіш күші. Еңбек ететін адамдар – бұлар әртүрлі қабілеттегі, ынтадағы және талаптағы адамдар.

Еңбек ресурстары дегеніміз – халықтың еңбекке жарамды, күш жігері мол, білімді және халық шаруашылығында жұмыс істеуге тәжірибесі мол бөлігі.

Қоғамдық өндірістің басты факторларының бірі – жұмыс күші. Нарықты экономикаға негізделген тауарлы өндірісте жұмыс күші – тауар. Бірақ оның басқа тауарлардан ерекшелігі:

• 
  ол өзінің құнынан анағұрлым артық тұратын құн құрайды;
  
• 
  онсыз кез келген кәсіпорынның әлеуетті мүмкінддіктері ешбір жүзеге аспайды;
  
• 
  барлық өндірістік және айналым қорларын пайдаланудың тиімділігі де, міне осы жұмыс күшіне тікелей байланысты.
  

Кәсіпорын жағдайында жұмыс күшін мақсатқа сай жұмсау, оны тиімді пайдалану дегеніміз кадр саясатын дұрыс жүргізу деген сөз.

Оның негізгі бағыттары:

• 
  жұмыс күшінің саны мен сапасы, олардың негізгі және қосымша нысандары;
  
• 
  жұмыс күшін пайдалануды жетілдіру, бұл бағыттағы жұмыстардың жәйін талдау;
  
• 
  орын алған кемшіліктерді жоюды көздейтін шаралар қабылдау.
  

Тізімдегі құрамға: 1) негізгі, 2) негізгі емес етіп қызметке қабылданған – тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысшылар саны кіреді.

Тізімдегі құрамға – барлық жұмысқа келген, сонымен бірге демалыстағы, іс-сапардағы, ауруына сәйкес жұмысқа келе алмаған, өндіріс саласындағы қызмет атқарып жүрген адамдар кіреді.

Тізім бойынша құрамдағы адамдардың орташа тізімдегі санынан айырмашылығы апта, ай, тоқсан, жыл аралықтарындағы көрсеткішпен анықталады.

Өндіріс саласында істейтін жұмысшыларды өздерінің өндіріс жұмысына қатысуына байланысты екі топқа бөлуге болады:

а) өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер (негізгі қызмет етушілер);

б) өнеркәсіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып бөлінеді.

Өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер өздерінің жұмыс қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді:

а) жұмысшылар;

б) қызметкерлер.

Жұмысшылар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Кәсіпорында бұлардың ара қатынасы талдау көрсеткішпен сипатталады.

Бөлімшелердегі, цехта, кәсіпорындағы мамандардың құрамы деп әртүрлі категориядағы, жұмыс істейтін жұмысшылардың барлық жұмысшылар санына қатынасын айтамыз.

Қызметкерлердің ең негізгі және көп жақты категориясы – жұмысшылар:

• 
  өнім өндіруге тікелей қатысады;
  
• 
  құрал-жабдықтарды жөндейді және күтім жасайды;
  
• 
  еңбек заттарын араластыра өндіріп, даын өнім жасайды.
  

• 
  әрбір қызметкердің өзінің кәсіпорыны жөнінде кең түрде білуі;
  
• 
  жұмысшылардың жаңа жетілген және техника түрімен таныс болуы;
  
• 
  ұжымның қанағат сезімін күшейту, яғни жұмысшылар мен қызметкерлердің өз бағаларын сезінуі;
  
• 
  әрбір қызметкердің жоғары қайтарымды жұмыс атқаруы.
  

• 
  жұмыс орындарында;
  
• 
  жұмыс процесі кезінде қысқаша кеңестер беру;
  
• 
  белгілі бір кезеңге арнап ұйымдастырылған оқу курстары;
  
• 
  қысқа мерзімді курстар.
  

Жұмысшылар біліктілігіне қарай:

• 
  біліксіз;
  
• 
  біліктілігі аз;
  
• 
  білікті;
  
• 
  жоғары білікті болып бөлініп, тиісті разряд бойынша анықталады.
  

• 
  бірінші категориялы;
  
• 
  екінші категориялы;
  
• 
  үшінші категориялы болып табылады.
  

• 
  сызықтық;
  
• 
  функциялық;
  

• 
  жоғары топ
  
• 
  орта топ;
  
• 
  төменгі топ болып бөлінеді.
  

Бұған барлық бөлімдерді басқарушы жетекшілер, жарнама менеджерлері, өнімдерді тиімді сату қызметтеріндегі менеджер-мамандар кіреді.

Кадрларды іріктеуге қолданылатын әдістер:

• 
  достары мен туған-туыстары арқылы;
  
• 
  ақпарат құралдырына хабарландыру беру;
  
• 
  радио мен теледидар;
  
• 
  құлақтандырулар;
  
• 
  халықты жұмыспен қамту орталықтары арқылы.
  

Атқарушылықты бағалау, бұл жұмысшының жұмыс нәтижелері жөнінде қорытындысы. Атқарушылықты бағалауға:

• 
  атқарушылықты жетілдіру;
  
• 
  шешімдер қабылдау үшін ақпараттар жинау;
  
• 
  стандарттың сақталуына мүмкіндіктер жасау;
  
• 
  оқытудың және қайта оқытып тиімді жақтары;
  
• 
  келешекте атқарылатын істер жөнінде мәліметтер жинау;
  
• 
  жжеке тұлғаларды және топтарды кәсіпорынның ең негізгі мақсатына сай ынталандыру;
  
• 
  стандартты сақтаудағы негізгі бағыттар;
  
• 
  жаңа стандарт және толық атқарымдықты қалыптастыруды қамтамасыз ету;
  
• 
  сапалық факторларды нығайту және басқа шаралар жатады.
  

(8.1 және 8.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 8.2

Кесте 8.3

A) экономикалық белсенді халық;

B) еңбекке қабілетті халық;

C) жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар саны;

D) жұмыспен қамтылғандар мен зейнеткерлер саны;

E) А және В жауаптары дұрыс.

8.2 Еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және нәтижелі қамту бұл:

А) қызметті атқаруды бағалаудың мақсаты

В) еңбек нарығының негізгі міндеті

С) атқаруды бағалаудың басты әдісі

D) еңбекақыны өзгерту үшін жасалатын шара;

Е) еңбек нарығының негізгі мақсаты

8.3 Еңбек ресурстары дегеніміз не?

А) жұмыс үрдісінде пайдаланылатын зат

В) қоғамның маңызды өндіргіш күші

С) жұмыс күшін дұрыс пайдалану

D) нұсқалардың ішінде дұрыс жауабы жоқ

Е) қоғамға түскен қаржы көлемі

8.4 Жұмыссыздық дәрежесі қандай көрсеткіштер қатынасымен анықталады?

A) жұмыссыздар санының жұмыспен қамтылғандар санына;

B) жұмыссыздар санының жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар санының қосындысына;

C) жұмыссыздар санының жалпы халық санына;

D) жұмыспен қамтылғандар санының жұмыссыздар санына;

E) жұмыссыздар санының еңбекке қабілетті тұрғындар санына.

8.5 Еңбек нарығында:

A) үй шаруашылықтары сұранысты қалыптастырады

B) фирмалар ұсынысты қалыптастырады

C) үй шаруашылықтары сұраныс пен ұсынысты қалыптастырады

D) фирмалар сұраныс пен ұсынысты қалыптастырады

Е) сұранысты фирмалар, ал ұсынысты үй шаруашылықтары қалыптастырады.

8.6 Еңбек ресурстары - бұл:

A) халықтың еңбекке қабілетті бөлігі;

B) маманы бар жұмысшылар;

C) жұмысшылардың жоғары кәсіби деңгейі;

D) жақсы маманы барлар;

E) дайындық деңгейі.

8.7 Негізгі өндірістік жұмысшыларға төмендегілердің қайсысы жатады?

А) карусель станоктарын жөндеуші;

В) электрокара жүргізушісі;

С) дайын өнім қоймасының жүк тасушысы;

D) тігін цехының тігіншісі;

Е) слесарь-сантехник.

8.8 Жұмысшылардан қосымша арнайы білім мен бейімділікті талап ететін кәсіп шеңберіндегі қызмет түрі?

A) кәсіп;

B) мамандық;

C) әмбебаптық;

D) біліктілік;

E) барлық жауаптар дұрыс.

8.9 Шығарылған өнімнің барлық номенклатурасы бойынша натурал түрде өнім бірлігін өндіруге жұмсалған жұмыс уақытының шығындары не деп аталады?

A) еңбек маусымдығы;

B) өнімнің еңбек сыйымдылығы;

C) жұмыс күшін жалдау;

D) еңбек өнімділігі;

E) жұмысшыларды әмбебаптандыру.

8.10 Өнеркәсіп өндірісіндегі қызметкерлер өздерінің орындайтын қызметіне байланысты екі негізгі категорияға бөлінеді:

А) өндірістік және өндірістік емес қызметкерлер;

В) негізгі және көмекші;

С) кызметкерлер және өндірісте емес қызметкерлер;

D) жұмысшылар және қызметкерлер;

Е) маусымдық және уақытша жұмысшылар.

Кестедегі мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек:

1)Жұмысшылардың санын өсіру нәтижесінде өнімнің өсуін (мың теңге);

2)Еңбекөнімділігін көтеру есебінен өнімнің өсуін (мың теңге);

3) Еңбек өнімділігін көтеру есебінен өнімнің өсу үлес салмағын (мың теңге);

Шешімі:

1. +10*3000 = +30 мың теңге

2. +210*710 = +149,1 мың теңге

3. 149,1 : 179,1 = 0,832 немесе 83,2%.