Ә. Әбдіхалықов КӘсіпорын экономикасынан практикум

Несиелік-қаржылық саясатты іске асыруда Қазақстанның Ұлттық банкі басты рөл атқарады. Нақты экономикалық жағдайға қарай Ұлттық банк пайыздық мөлшерлемені реттей отырып, коммерциялық банктің беретін несиесін көбейтіп, не болмаса азайтып отырады.

Міндетті резерв мөлшері арқылы да Ұлттық банк әсер ете алады. Бұл мөлшердің аздығы коммерциялық банктерге көбірек несие беруге мүмкіндік береді.

Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалық серпілістің жандануы әр уақытта экономиканың өрлеуінің маңызды факторы болып саналады, соның арқасында ғана ел күшті индустриялы мемлекетке айналады.

Біртұтас ғылыми-техникалық саясат деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз ететін, оның нәтижелерін халық шаруашылығына өндіруге жағдай жасайтын шараларды айтамыз.

Мемлекеттік ғылыми-техникалық біртұтас саясат ғылым мен техниканы дамуындағы басымдылық бағыттарды таңдауды және оның дамуын мемлекетпен әр уақытта қолдап отыруын білдіреді.

Біртұтас ғылыми-техникалық саясатты іске асыру үшін мемлекет білім мен академиялық ғылымның өрісіне жеткілікті қаржы бөледі, алдыңғы қатарлы амортизациялық және инвестициялық саясат жүргізеді, ғылыми қызметкерлердің ең-бекақысын төлеу жүйесін жетілдіреді, нарықтық экономика кезінде әрбір кәсіпкерлер жаңалықты өндіруге құштар болады.

Амортизациялық саясатты жасағанда мемлекет келесі қағидаларға сүйенуі керек:

1) негізгі қорларды қайта бағалау, әсіресе инфляция жағдайында, дер кезінде жасалуы керек;

2) амортизация мөлшері жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс үшін толығымен жеткілікті болуы керек;

3) амортизациялық аударымдар өзінің тікелей мақсатына жұмсалуы керек;

4) амортизациялық мөлшерлер негізгі қордың атқарымдық міндетіне, сонымен қатар олардың сапалық және табиғи тозу мерзіміне байланысты бөлшектенуі керек;

5) кәсіпорын жеделдетілген амортизацияны қолдануға мүмкіндігі болуы керек.

Амортизациялық саясатты мемлекет дұрыс жүргізе отырып, кәсіпорындарға жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріске қажетті амортизациялық аударымдар түрінде жеткілікті қаражаттары болуына мүмкіндік жасайды.

1991-1998 жылдары өндірістің құлдырауы көбінесе материалдық өндіріске күрделі қаржылардың аз жұмсалғанынан болды.

Нарықтық экономикаға өту кезінде негізгі мәселе мемлекетті негізгі инвестор қызметінен босату болып табылады. Бұл кезде әрбір кәсіпкер өзіне байланысты инвестицияның көзі болып табылатын факторларды дамытуға тиісті. Инфляция жағдайында, демек банк несиесінің жоғары мөлшерлемесі болғанда әсіресе орта мерзімді жэне ұзақ мерзімді жобалар қысқарады, себебі неғұрлым пайыз мөлшерлемесі жоғары болған сайын инвестиция колемі азаятындығы теориядан белгілі.

Жалпы тұрғыдан алғанда мемлекет әр түрлі тетіктерді қолдана отырып, инвестициялық белсенділікке әсер етуі мүмкін. Оның ішіндегі қаржы және салық саясаты; қайтадан жандандыру және техникалық қайта жабдықтауға пайдалынатын жеңілдіктер қарастыру; амортизациялық саясаты және осы сияқты басқа да жеңілдіктерді пайдалана алады.

Мемлекеттік кәсіпкерлік ұдайы өндіріс үдерісіне тікелей қатысады. Бұл әсіресе тиімділігі өте аз салаларда қажетті, себебі бұл салалар шетел инвесторларын қызықтырмайды, бірақ та оның дамуы ұдайы өндірістің жалпы даму жағдайын анықтайды.

Кесте 2.1

Кесте 2.2

Кесте 2.3

А) салалық

В) тікелей

С) экономикалық

D) салықтық

Е) жанама

2.2 Қаржы нарығындағы ұсыныс пен сұраныс арасындағы ара-қатынасты тиісті бағытта өзгертіп, ақша айналысына бақылау жасау мемлекеттің:

А) әлеуметтік саясаты

В) сыртқы экономикалық саясаты

С) валюталық саясаты

D) ақша-несие саясаты

Е) эконолмикық саясаты

2.3 Экономикалық қызмет жағдайлары мен нәтижелеріне әсер ету арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік реттеу әдісі:

А) тікелей

В) әкімшілік

С) салалық

D) салықтық

Е) жанама

2.4 Валюталық курсты реттеу, сыртқы сауда тарифтері, квоталар белгілеу, лицензиялау мемлекттің:

А) әлеуметтік саясаты

В) сыртқы экономикалық саясаты

С) валюталық саясаты

D) ақша-несие саясаты

Е) салық-бюджет саясаты.

2.5 Экономикалық қатынастарды реттеуде үкімет органдары алдында тұрған мақсатты ұсталымдар жиынтығы – бұл:

А) экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты

B) экономиканы мемлекеттік реттеудің міндеті

C) экономиканы мемлекеттік реттеудің талабы

D) экономиканы мемлекеттік реттеудің қызметі

E) дұрыс жауап жоқ.

2.6 Белгілі бір мәселелерді шешу мақсатымен шаруашылық процеске әсер етудің мемлекеттік іс-шаралар жиынтығы?

А) экономикалық стратегия

B) экономикалық функия

C) экономикалық саясат

D) экономикалық міндет

E) экономикалық мәселе

2.7 Мемлекеттік тікелей реттеу әдісінің басқаша атауы?

А) әкімшілік

B) экономикалық

C) әлеуметтік

D) қаржылық

E) саудалық.

2.8 ЭМР-дің тікелей әдісіне жатпайтынын көрсетініз:

А) Кәсіпорындарға дотациялар мен субсидиялар беру

B) Мемлекеттік сатып алу

C) Әлеуметтік саясат

D) Елдегі салық мөлшерін өзгерту

E) Бағаларды және табысты реттеу, бөлу

2.9 ЭМР-дің мақсаты:

А) Қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету

B) Мемлекттік жүйені дамыту

C) Мемлекеттік экономиканы факторлар ретінде реттеу

D) Қоғамдағы мемлекеттік саясаты қамтамасыз ету

E) Қаржы нарығындағы экономиканы реттеу

2.10 Бұл экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту

А) ЭМР-дің аспектісі

В) ЭМР-дің әдісі

С) ЭМР-дің мақсаты

D) ЭМР-дің қажеттілік факторы

Е) ЭМР-дің ұйымдастырылуы

Кесте 2.6  жылдың бірінші жарты жылдығындағы Қазақстанның сыртқы тауар айналымы

Салықтық реттеу

Ақша – несие реттеуі

Бюджеттік реттеу

Мемлекеттік бағдарламалар және тапсырмалар арқылы реттеу

Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері

Экономиканың мемлекеттік реттеу әдістері

Фискальдік саясат

Ақша –несие саясаты

Экономиканың мемлекеттік секторы

Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау

Мемлекеттік берешек

Мемлекттік жоспарлау

Экономикалық болжамдау

Кез-келген елдегі шаруашылықты басқару жүйесінің негізі кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорындар бір-бірімен кооперациялық, коммерциялық өндірістік және т.б. қатынастарда болады. Кәсіпорынның қаншалық тиісді жұмыс атқаратыны оның қаржылық жағдайына, сондай-ақ мемлекеттіктің индустриалдық қуатына байланысты болады

Халық шаруашылығы дамып экономикалық өркендеу кезінде, өндірістің негізгі түйіні – кәсіпорынның мәні, маңызы тереңдеп, атқаратын рөлі арта түседі. Кәсіпорын нарықтық экономика жағдайда алға қойған мақсатын орындау жолында, төмендегі өндіріс факторын тиімді пайдалану арқылы, мол табысқа кенелмек. Оларға : еңбек ресурстары, техника, өнім өндіру технологиясы, табиғи ресурсар, өндірістің негізгі және айналым құралдары, капитал және т.б. жатады. Сонымен қатар кәсіпорын қызметі еңбек ресурстарын жұмыспен қамту, жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру арқылы қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуге өзінің үлесін қосады.

Нарықтық экономиканың басты принципіне байланысты, қандайда болмасын шаруашылық субъектілер, ол адам болсын, жанұя, топ, ұжым, кәсіпорын, мүмкіндік түрде жұмыста іске асыруына және экономикалық қызметте кәсіпкерлік түрін таңдап алуына құқықты.

Экономикалық қызметте кәсіпкерлік түріне әртүрлі өнім, тауар өндіру, қызметкөрсету, сол сияқты сауда – делдалдық қаржы– несие, ғылыми–ақпарат, басқару жұмыстары, яғни өндіріс шеңберіндегі кез–келген жұмыс түрі, бөлісу және қайта бөлу, айырбас, тұтыну және қоғамдық өнімді пайдалану және т.с.с. жобалануы тиіс. Бұлардың бәрі заңға сәйкес, оған қайшы келмеуі керек.

Өндірістік кәсіпкерлік– бұл түріне өндіріс тауарларын өндіруге бағытталған, өнімді тұтынушыларға сату жұмыстарын орындау, қызмет көрсету, ақпарат ұсыну жатады. Сонымен қатар, өндіріс міндетінде негізгі мақсаттан, атап айтқанда өндірістік ресурстармен қамтамасыз етілуінен басқа: өнімді сақтау, тасымалдау, өткізу және т.с.с. қосымша қызметтер кәсіпорынның негізгі міндетін толықтырады.

Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл түріне негізінен тауар – ақша және тауар айырбастау міндетіндегі операцияларды жатқызуға болады. Мысалы, тауарды сатып алу барысында сатудың төмендегідей негізгі коммерциялық кезеңдері анықталады:

• тауардың (қызметтің) түрін таңдау;

• жоғары сапалы тауарға сатып алу бағасын белгілеу;

• өндірген тауарға деген сұранысын бағалау.

Меншік иелерінің санына қарай кәсіпкерлік іс жеке немесе ұжымдық болуы мүмкін. Жеке кәсіпкерлік істе меншік иесі жеке түлға болып табылады. Ұжымдық меншік жағдайында мүлік бірнеше субъектілердің иелігінде болады және ол үлестік меншік немесе жалпы меншік болып бөлінеді.

Кәсіпкерлік істің сан алуан түрлерін істің түріне қарай, меншік формасына қарай, иелік етуіне қарай, ұйымдастыру-құқықтық ұйымдастыру-экономикалық түрлеріне қарай, жалдама еңбекті пайдалануына қарай, т.б. әр түрлі нышандары бойынша жіктеледі.

Шаруашылық серіктестіктер (толық) — арнайы кәсіпкерлік іспен айналысуға арнайы құрылған түлғалардың бірлестігі.

Командиттік серіктестіктерде қатысушылардың бір бөлігі толық жауапкершілікте, ал екінші бөлігі шектеулі жауапкершілікте болады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер екеуден кем емес азаматтардың немесе занды түлғалардың көсіпкерлік істі жүзеге асыруға керекті салымдарын біріктіруі арқылы күрылады. Жауапкершілігі шектеулі қатысушылар өз салымының шегінде ғана жауап береді. Ал капиталды басқарушылар өз мүлкіне толық жауапкершілікте болады.

Акционерлік қоғам. Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын занды тұлға акционерлік қоғам болып табылады. Акционерлік қоғамның акционерлері осы заң актілерінде көзделген басқа жағдайларда оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін көтереді. Қоғамның барлық акцияларын бір акционер сатып алған жағдайда акционерлік қоғамды бір адамның құруы немесе бір адамнан тұруы мүмкін. Акционерлік қоғамдар ашық жөне жабық болып та кездеседі. Ашық акционерлік қоғамның қатысушылары басқа акционерлердің келісімінсіз өз акцияларын басқа біреулерге сата алады. Бұндай акционерлік қоғамдар өздерінің шығарып жатқан акцияларын еркін сата алады, сонымен бірге көпшіліктің назарына жыл сайын жылдык, есеп беруде, бухгалтерлік баланста пайда мен шығын есептерін жариялап отыруға міндетті.

Жабық акционерлік қоғамда шығарылатын акциялар тек кұрылтайшылар арасында немесе алдын ала белгіленген тұлғалар арасында бөлінеді. Бүндай қоғамның шығарылатын акциялары көпшілікке жарияланбайды.

Жабық акционерлік қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлерінің акцияларын сатып алудағы мүмкіндіктері жоғары. АҚ-ның құрылтайшы кұжаты — қатысушылар бекіткен жарғы болып табылады.

Кәсіпкерлік істің негізгі ұйымдастыру-экономикалық формаларына концерндерді, ассоциацияларды, консорциумдарды, сиңдикаттарды, картельдерді, каржылық-өнеркәсіптік топтарды жатқызуға болады.

Ассоциация құрамына әдетте анықталған жерлерде орналасқан біртекті мамандандырылған кәсіпорындар кіреді. Ассоциацияны құрудың негізгі мақсаты — ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа мақсаттарды бірлесіп шешу.

Қаржылық мүмкіндігі мол сатып алушыларды тарту және оларды анықтау, іздеу жөнінде маркетингтік жұмыс пен нарықтағы құнды қағазға талдау жүргізу арқылы қаржы –несие келісімдерді іске асыруға жол ашылады. Қаржы кәсіпкерлігінде негізгі қатысушы ретінде қаржы биржасы саналады. Қазіргі кезде құнды қағаз нарық агенттеріне биржалардан басқа коммерциялық банктер, кәсіпорындар, мекемелер, жеке азаматтар, кәсіпкерлер жатады.

Өндіріс әкімшіл-әміршілдік экономикада төмендегідей тәсілмен жұмыс істейді:

Ресурстар

Мұнда, ең негізгісі – ресурстар, олар шектеулі өнім шығарылымының көлемі болып саналады.

Ал, нарықтық экономикада керісінше көрініс табады.

Ресурстар

Мұнда ең негізгісі – сатып алушылардың сұранысы, яғни өзінің өнімдерін өткізу болып табылады.

Кәсіпорындар өздері өндіретін өнім көлемінің, сондай-ақ онда қызмет ететін қызметкерлер мен жұмысшылардың санына қарай шағын, орта және ірі болып бөлінеді.

Нарық жағдайындағы кәсіпорын жұмысының тиімділігіне әсер ететін ең негізгі факторларды сыртқы және ішкі деп бөлініп қарастырады.

1.өндірісті және еңбекті басқару;

2. ұйымдастырушылық, заңдық формаларға байланысты;

3. ҒТП пен кәсіпорынның инновациялық саясатына байланысты;

4. өндіріс пен салалың өзіне ғана тән ерекшеліктеріне байланысты,

5. инвестициялық саясатқа байланысты;

6.өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігіне, баға мен шығын саясатына байланысты;

7. кәсіпорын басшысының басқару әдістеріне байланысты;

8. ұжымда жұмыс істеуге қолайлы жағдай туғызуға байланысты.

Сыртқы факторлар:

1. елдегі және халықаралық деңгейдегі саяси жағдайларға байланысты;

2. инфляциялық процестерге байланысты:

3. мемлекеттің қызмет атқару деңгейіне байланысты;

4. ел ішіндегі және әлемдегі нарықтық өзгерістерге байланысты.
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(3.1 және 3.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 3.2

Кесте 3.3

А) толық серіктестік

В) холдинг

С) жауапкершілігі шектеулі серіктестік

D) жеке кәсіпкерлік

Е) жауапкершілігі шектеулі серіктестік.

3.2 Мүліктік меншік формасына қарай кәсіпкерліктің қандай түрі кездеседі?

А) өндірістік, коммерциялық, қаржылық

В) кеңестік, ұжымдық

С) жеке, ұжымдық , өндірістік

D) жергілікті, өндірістік, коммерциялық

Е) жеке меншік, мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық

3.3 Негізгі принципі табыс табу емес, қоғам мүшелеріне көмек ету мақсатында жұмыс істейтін қоғам:

А) өндірістік кооператив

В) холдинг

С) жеке кәсіпкерлік

D) толық серіктестік

Е) жауапкершілігі шектеулі серіктестік.

3.4 Заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар негізінде құрған, әлеуметтік – қоғамдық пайдалы мақсатты көздейтін мүшелігі жоқ коммерциялық емес ұйым?

А) мемлекеттік кәсіпорын

В) тұтыну кооперативі

С) қауымдастық

D) діни бірлестік

Е) қоғамдық қор

3.5 Бірігіп коммерциялық қызметті (өнімді өткізуді реттеу) келісім бойынша жүзеге асыру үшін құрылатын бір саланың фирмаларының бірлестігі?

А) пул

С) консорциум

D) картель

Е) концерн

3.6 Бір жағынан ірі фирма, екінші жағынан шағын фирмалар және дербес бизнесмендер арасында жасалатын келісім?

А) трест

С) синдикат

D) консорциум

Е) франчайзинг

3.7 Қазақстанда мемлекеттік кәсіпорындарының түрлері қандай құжатпен анықталады?

А) Қазақстан Республикасының салық кодексімен;

В) Қазақстан Республикасының азаматтық кодексімен;

С) еңбек туралы заңмен;

D) Қазақстан Республикасының конституциясымен;

Е) дұрыс жауабы жоқ .

3.8 Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік?

А) коммандитті серіктестік

В) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік

С) толық серіктестік

D) сенім серіктестігі

Е) ЖШС (жауапкершілігі шектеулі серіктестік)

3.9 Экономикалық тұрғыда дербес кәсіпорындардың, ерікті бірлестігі, қауымдастығы?

А) синдикат

В) ассоциациялар

С) консорциум

D) концерн

Е) картель.

3.10 Кәсіпорынның ішкі ортасы:

А) адамдардың экономикалық мүддесі;

В) тұтынушылар;

С) жабдықтаушылар;

D) адамдар, өндіріс құралдары, ақша, ақпарат;

Е) бәсекелестер.

Мамандандыруды жүргізу қорытындысында 1 тонна жарамды болат құюдың өзіндік құны қалай өзгергенін есептеп шығару керек.

1. 
   Металды құю және қайта құю шығыны: мамандандыруға дейін – 6600 : 6 = 1100 теңге, мамандандырудан кейін: 7580 : 4 = 1895 теңге.
   
2. 
   1 тоннаны қайта құюдың өзіндік құны : мамандандыруға дейін: 6254000 теңге : 1100 = 5685,455 теңге; мамандандырудан кейін: 7834600 теңге : 1895 = 4134,354 теңге
   
3. 
   мамандандыруды жүргізу қорытындысында жарамды 1 тонна болат құюдың өзіндік құнының өзгеруі:
   

∆Ө = 5685,455теңге /тонна – 4134,354 теңге /тонна = 1551,1теңге/тонна.

Кесте 3.4

Өнім бірлігіне шартты-ауыспалы шығын – 32000 теңге, өнім бірлігіне шартты- тұрақты шығын – 20000 теңге, кәсіпорындағы қуаттылық 500дана/жыл, бір бұйымның салмағы – 20т.

Кесте 3.5

Машина жасау зауыттың оптималды өндіріс қуаттылығы (ең төменгі келтірілген шығында) жылына – 2000 бұйым.

Табу керек:

а) бір өнімнін өзіндік құнының төмендеуінен болған экономикалық үнемдеуді (теңге);

ә) экономикалық үнемдеу сомасымен модернизациялау шығындарын жабуға кететін мерзімді (жыл);

ә) 950000:380000=2,5 жыл;

Жалгерлік кәсіпорын

Венчурлік кәсіпорын

Мемлекеттік сектордың кәсіпорны

Жеке дара кәсіпорын

Шетелдік кәсіпорын

Қазыналық кәсіпорын

Коммерциялық кәсіпорын

Кооперативтік кәсіпорын

Шағын кәсіпорын

Көп пішінді кәсіпорын

Көтерме сауда кәсіпорны

Бөлшек сауда кәсіпорны

Бірлескен иелікті кәсіпорын

Сауда кәсіпорны

Көлік кәсіпорны

Жеке меншік кәсіпорын
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның қызмет ету мақсаты қандай?

2. Кәсіпорынның өндірістік және нарықтық байланыстарын ашып көрсетіңіздер

3. Кәсіпорынның ісіне бәсекелестік қалай әсер етеді?

4. Кәсіпорынның кәсіпкерлік ісіне керекті эканомикалық, әлеуметтік, құқықгық жағдайы қандай?

5. Қазақстанда кәсіпкерліктің даму барысы туралы айтыңыз

6. Кәсіпорынның түрлері мен олардың атқаратын қызметі қандай?

7. Кәсіпорынның өндірістік және нарықтық қатынастарының мазмұнын ашыңыз

8. Кәсіпорын қызметінде бәсекенің ықпалы не береді?

9. Қандай факторлар кәсіпорынның өндірістік құрылымын анықтайды?

10. Нарықтық Экономиканы қалыптастыруда және дамытуда шағын кәсіпорындардың алатын орнына тоқталыңыз

Тақырып 4

ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК

ТИІМДІЛІГІ


1. Тақырып бойынша қысқаша теория

Экономикалық тиімділік дегеніміз өнімнің бір бірлігін шығару үшін шығынды аз жұмсау жолы, басқаша сөзбен айтқанда белгілі өнім көлемін оның сапасын жоғалтпай барынша аз шығынмен шығару. Экономикалық тиімділікті сипаттау үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады.

Өндірістің тиімділігінің жалпы көрсеткіші таза пайда мен рентабельноске (пайдалылық) байланысты. Рентабельділіктің көрсеткішінің ішінде мына екі көрсеткішке назар аудару керек:

1. 
   Өнімнің рентабельділігі ол таза пайданың өнімнің өзіндік құнына қатынасы арқылы анықталады.
   
2. 
   Өндірістің рентабельділігі ол өндірістегі таза пайданың негізгі қорға қатынасы арқылы анықталады.
   

Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпылама белгісі ретінде қоғамдық еңбек өнімділігінің деңгейі қолданылады.

Қоғамдық еңбектің өнімділігі өндірілген ұлттық кірісітің материалдық өндіріс салаларында жұмыс істейтін жұмыскерлердің орташа санына қатынасы арқылы анықталады
Ө_қе = ҰК/Ж (4.1.)
мұндағы Ө_қе - қоғамдық еңбектің өнімділігі,

ҰК – ұлттық кіріс, Ж – жұмысшылар саны

Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткіштеріне еңбек сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы жатады.

Өнімнің еңбек сыйымдылығы — еңбек өнімділігіне кері көрсеткіш — материалдық өндіріс ортасындағы еңбек мөлшерінің өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы арқылы анықталады:

Е — материалдық өндіріс ортасындағы еңбек мөлшері;

К_ө — өндірілген өнімнің жалпы көлемі.

Қоғамдық өнімнің материалдық сыйымдылығы — шикізат, материал, жанармай, энергия және т.б. еңбек заттары шығындарының жалпы қоғамдық өнімге қатынасы арқылы анықталады. Салалық (кәсіпорындық, бірлестіктік) өнімнің материалдық сыйымдылығы материалдық шығындардың өндірілген жалпы көлеміне қатынасы арқылы анықталады:

М - акшалай нысандағы өнім шығаруға жұмсалған материалдық шығындардың жалпы көлемі;

К_ө - өндірілген өнімнің жалпы көлемі.

Өнімнің капитал сыйымдылығы мен қор сыйымдылығы белгілі дәрежеде бір-біріне жақын кәрсеткіштер. Өнімнің капитал сыйымдылығы капиталдық салым шамасының шығарылатын өнім көлемінің өзгеруіне қатынасы арқылы анықталады:

КС_ө - өнімнің капиталдық сыйымдылығы;

К - салынған капиталдың жалпы көлемі;

∆ К_ө - шығарылған өнімнің көлемінің өзгеруі.

Экономикалық және әлеуметтік тиімділіктер бір-бірімен байланысты. Экономикалық тиімді болған жағдайда елдің әлеуметтік жағдайында жақсы болады. Керісінше де осыны айтуға болады. Елдің әлеуметтік жағдайы жоғары болатын болса, бұл экономиканың тиімді жұмыс істеуге ықпал жасайды.

Әлеуметтік тиімділікті мынадай нәтижелер арқылы байқауға болады:

1. Елдің хал-ахуалының көтерілуі (жоғарлауы): енбекақының өсуі, нақты табыстың өсуі, үй жайының болуы, денсаулық сақтау, міндетті білім алу денгейлерінің жоғары болуы.

2. Бос уақытының болуы және оны тиімді пайдалану.

3. Еңбек ету жағдайының жоғары денгейінде болуы.

4. Елдегі немесе аймақтағы экологиялық жағдайының денгейі.

Тиімділікті аттырудың мынадай жолдары бар:

• 
  ғылыми-техниканың жетістіктерінің өндірісте қолдану;
  
• 
  еңбекті ұйымдастырудың ғылыми нысандары мен әдістерін енгізу;
  
• 
  үнемдеу тәртібін ұдайы қадағалау;
  
• 
  негізгі қорларды пайдалану деңгейін жоғарылату;
  
• 
  мамандануды, кооперацияны тиімді пайдалана білу;
  
• 
  тиімді инвестициялық саясат
  
• 
  еңбек ұжымдарының ұсыныстарымен ынталарын ескеру т.б.
  

(4.1 және 4.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 4.2

Кесте 4.3

А) амортизация

B) аккредитив

C) ғылыми - техникалық прогресс

D) хеджирлеу

E) қоғамдық өнімнің материалдық сыйымдылығы

4.2 Өндірілген ұлттық кірістің материалдық өндіріс салаларында жұмыс істейтін жұмыскерлердің орташа санына қатынасы:

А) қоғамдық еңбектің өнімділігі

В) қоғамдық өнімнің материалдық сыйымдылығы

С) ұлттық кіріс

D) қор сыйымдылығы

Е) қор сиымдылығы.

4.3 Қоғамдық игіліктер дербес игіліктерге қарағанда:

А) бөлінеді;

B) жекелеп пайдалануға болады;

С) бөлінеді және жекелеп пайдалануға болады;

D) бөлінбейді және жекелеп пайдалануға болмайды;

Е) бөлінеді, бірақ жекелеп пайдалануға болмайды.

4.4 Өндірісті күшейту, оның тиімділігін арттыру факторларының бірі:

А) инвистицияларды көбейту;

В) экономика құрылымын жетілдіру;

С) халық тұтынатын тауарға бағаны жоғарылату;

D) әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту;

Е) нарықтық экономикаға көшу.

4.5 Өндірістің экономикалық тиімділігіне анықтама берініз:

А) Өнімнің бір бірлігін шығару үшін шығынды аз жұмсау жолы;

В) Қоғамның қызметті принципінде табыс табу емес,қоғам мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау;

С) Кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінің қоғамның әлеуметтік мақсатына сәйкес келеді;

D) Жеткілікті көп мөлшерде шығарылатын өнімдердің түпкілікті және көп емес бұйымдарын номенклатурасын айғақтайды;

E) Меншіктің әр түрлі формалары және шаруашылық тетігінің ықпалымен жүзеге асатын нақты еңбекті үнемдеу.

4.5 Экономика тиімді болып есептеледі, егер қоғамның ең болмағанда бір мүшесі өзінің жағдайын жақсарту кезінде қоғамның басқа бір мүшесінің жағдайының міндетті түрде нашарлайтын болса:

А) Паретоның оптимумы

В) Маркстің оптимумы

С) Смитің оптимумы

D) Фридмэннің оптимумы

Е) Энлельстің оптимумы

4.6 Әлеуметтік тиімділік дегеніміз

А) өнімнің бір бірлігін шығару үшін шығынды аз жұмсау.

В) кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінің қоғамның әлеуметтік мақсатына сәйкес келуі.

С) ғылым және техника жетістіктерін өндірісте қолдану.

D) таза пайданың негізгі қорға қатынасы.

E) таза пайданың өнімнің өзіндік құнға қатынасы.

4.7 Экономикалық тиімділік –бұл:

А) Кәсіпорынның шаруащылық қызметі нәтижесінің қоғамның әлеуметтік мақсатына сәйкес келуі

В) Өндіріс салаларында осы жылда жасалған материалдық өндірістің құны

С) Өнімді өндіруге және сатуға кеткен шығындардың жиынтығы

D) Өнімнің бір бірлігін шығару үшін шығынды аз жұмсау жолы

Е) Уақыт бірлігіндегі жұмыскерлердің еңбек шығыны

Т_{ө --} тауарлы өнім;

С_ө - сатылған өнім;

Ж_ө - жалпы өнім;

Ө_т - таза өнім;

Қ_ж.б. Қ_ж.а - жыл басында және жыл аяғында сатылмай қалған өнім;

А_б, А_а - бастапқы және мезгілдің аяғындағы аяқталмай қалған өндіріс және өзі өндірген жартылай фабрикаттар;

ТТ_б, ТТ_а - тауарды тиеп жіберген, бірақ құны әлі төленбеген бастапқы және аяқ кездегі жоспарлы мезгілдегі құны;

МТ_ө - мөлшерленген таза өнім;

ТӨ_м - таза өнімнің мөлшері;

ЕА_к - еңбек ақының коэффициенті;

Еқ_б - басқару және өндірісте қызмет ететін қызметшілердің бұйымның бірлігіне келетін еңбек ақысы (бөлінген сомаға);

Е_өн - өндіріс жұмысшыларының бұйым бірлігіне келетін еңбек ақысы;

ОҚ - тура материалдық шығындарды шегерілгеннен кейінгі бұйым бірлігінің өзіндік құны;

R - бұйымның рентабельдігі;

SE_ө,ө,қ - өнеркәсіп - өндіріс қызметкерлерінің жиынтық еңбек ақысы;

SE_өн - өндіріс жұмысшыларының жиынтық еңбек ақысы;

П_м - мөлшерлік пайда;

Сатылған өнім, жалпы және таза өнім көлемін анықтау керек.

1. Т_ө = 325,6 +41,15+23,7 × 0,2 =371,49 мың теңге

2. Ж_ө = 371,49 + 5,0 = 376,49 мың теңге

3. С_ө = Тө =371,49 мың теңге

4. Ө_т =0,6 × 371,49 = 222,9 мың теңге
4.2 Кәсіпорын негізгі өнім 520 мың теңге, өнеркәсіптегі қызметін - 48 мың теңге көлемінде жоспарлаған. Жартылай фабрикаттың құны жоспарлы мерзімде 50 мың теңге, оның ішінде 50%- өзінің жеке өндірісіне арналған. Аяқталып бітпеген өндіріс мерзімнің соңыңда көлемі 38 мың теңгеге көбейді. Дайын өнімнің бастапқы мерзімде қоймадағы қалдығы 80 мың теңге, мерзімнің соңында 30 мың теңге болды. Кәсіпорындағы сатылған, жалпы және таза өнімді анықтау керек, егер материалдық шығын құны тауарлы өнімнің 55% құрғанда.

Шешімі:

1. Тауарлы өнім:

Т_ө = 520 + 48 + (50 × 0,5) = 593 мың теңге

2. Сатылған өнім:

С_ө = Т_ө + Қ_ж.б. - Қ_ж.а. = 593 + 80 – 30 = 643 мың теңге

3. Жалпы өнім:

Ж_ө = Т_ө - А_б + А_а = 593 + 80+ -30 +38 = 681 мың теңге

4. Таза өнім:



Кесте 4.4

1. Еңбек ақының коэфициенті:

Е_қ.б. = Е_өн × ЕА_қ

Е_Ақ.б. = 50 теңге × 15 = 75 теңге

Е_Бқ..б. =60 теңге × 1,5 = 90 теңге

Е_Вқ.б. = 30 теңге × 1,5 = 45 теңге

Е_Гқ.б. = 90 теңге × 1,5 = 135 теңге





П _БМ = (130- 60) * 15 = 10,5 теңге

100

П _ВМ = (100- 40) *15 = 9 теңге

П _ГМ = (250 - 120) * 15 = 19,5 теңге

100

4. Таза өнімнің мөлшері:

Т_өм^А = 50 +75+13,5=138,5 теңге

өм= 60+90+10,5=160,5 теңге

өм= 30+45+90= 84 теңге

өм = 90+135+19,5=244,5 теңге

5. Таза өнімнің мөлшерлік көлемі:

138,5*1000+160,5*1200+84*2500+244,5*700=712250 теңге