Ә. Әбдіхалықов КӘсіпорын экономикасынан практикум
жүктеу/скачать 3,48 Mb.
|
11.3 Кәсіпорын цехы А, Ә, Б бұйымдарын шығарады. Жалпы өндірістік шығындар сомасы — 90960 млн теңгені құрайды. Жалпы шаруашылық шығындар норматив бойынша 140%-ды құрайды. Цехта шығарылатын бұйымдар бойынша келесі тапсырмаларды орындау бұйырылды Кесте 11.6
Табу керек (теңге): а) әрбір өнімге кететін жалпы шаруашылық шығындарды; ә) бұйымға кететін жалпы өндірістік шығындарды; б) цех бойынша жалпы шаруашылық шығындардың жиынтық сомасын. Шешуі: а) (4300 X 140) : 100 = 6020 сәйкесінше Ә-5600; Б-4900; ә) Барлық өнім көлемінің негізгі еңбекақы қорын табамыз. АӘБ -56850 мың теңгеге тең. Сәйкесінше жалпы өндірістік шығындар еңбекақы қорының 90960:56850= 1,6 немесе 160%-ын құрайды. Қорытындысында өнімге: А = 4300 х 7000 х 1,6 = 48160; Ә = 4000 х 4500 х 1,6 = 28800; Б = 3500 х 2500 х 1,6 = 140007; б) (6020 х 7000) + (5600 х 4500) + (4900 - 2500) = 79590 мың теңге. 6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 11.4 Жоспарлы және нақты бұйымның өзіндік құны келесі мәліметтермен сипатталынады. Кесте 11.7
Анықтау керек: 1. Жоспарлы және нақты өндірістік және коммерциялық өзіндік құны; 2. Жеке бап шығындары мен тұтас өзіндік құн бойынша жоспардан ауытқуын.Есептелген мәліметтермен кестедегі бос орынды толтыру керек. 11.5 Кәсіпорын цехы бұйымның А,Б,В түрлерін шығарады.Смете бойынша жалпы өндіріс шығын сомасы 90960 млн. Теңгені құрды.Жалпы шаруашылық шығын мөлшер бойынша 140 пайыз Цехке келесі бұйымды шығаруға тапсырма берілген: Кесте 11.8
Анықтау керек: 1. Әрбір бұйымның жалпы шаруашылық шығынын; 2. Әрбір бұйымның жалпы өндіріс шығынын; 3.Дәл осы цех бойынша жалпы шаруашылық шығын сомасын. 11.6 Кәсіпорын инновациялық технологияны енгізу үлесінен еңбек өнімділігін 10 пайызға еңбекақы көлемін 3 пайызға көтеруді жоспарланған.Өнімнің өзіндік құн құрылымында еңбекақының үлес салмағы 30 пайыз құрады.Аталған өзгерістер өнімнің өзіндік құнына қалай әсер ететінін есептеу керек. 11.7 Кәсіпорын 210 теңгелік бағада бұйым шығарады.Жалпы тұрақты шығын 200000 тенгені құрады,Бірінші тоқманда айнымалы шығын үлесі 160 теңге.Екінші тоқсанда материал бағасы 10 пайызға төмендеді.айнымалы шығын үлесі 10 пайызға төмендеуге әкелді.Материал бағасының өзгеруі өнімнің дағдарыстық көлеміне қалай әсер еткенін анықтау керек. 11.8 Бірінші тоқсанда бұйым бағасы 160теңгені құрды,екінші тоқсанда 10пайызға көбейді.Тұрақты шығын үлесі 100 теңге болды.Бағаның көбейгені өнімнің дағдарыстық көлеміне қалай әсеретті 11.9 Бірінші тоқсанда 10 мың бұйым өндіріп,оның бір данасының бағасы 70 теңге болды.Тұрақты шығын 160000 мың теңгені құрды,айнымалы шығын үлесі 50теңге болды.екінші тоқсанда 8 пайызға пайданы көбеуту жоспарленды.Пайданы 8 пайызға көбейткенде қанша қосымша өнім өндіру керек 11.10 Кәсіпорын өнімінің бір түрін өндіріледі.Бұйымның бағасы – 180000 теңге, орта айнымалы шығыны - 15000 мың теңге. Өнімді шығару және сатуда дағдарыстық көлемін ақшадай және табиғи көрсетуді анықтау керек. 11.11 Кәсіпорын бұйым шығарып, оның бірлік бағасы 380теңгені құрады. Жалпы тұрақты шығынның көлемі бірінші тоқсанда 720000 мың теңге болса,ал екінші тоқсанда жалпы тұрақты шығын көлемі 10%-ға төмендеді.Тұрақты шығынның өзгеруі дағдарыстық өнім көлеміне әсер еткенін есептеу керек. 7. Ұғымдар мен терминдер Қайтарылмайтын шығын Тұрақты шығын Айнымалы шығын Жалпы шығын Сыртық шығын Ішкі шығын Қосымша шығын Калькуляциялық шығын Бәсеке шығыны Маркетинг шығыны Материалдық шығын Жоспарлы шығын Шекті шығын Өзіндік құн Базистік өзіндік құн Жоспарлы өзіндік құн Толық өзіндік құн Нақты өзіндік құн 8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар 1. Қандай шығындар тұрақты, қандай шығындар айнымалыға жатады? 2. Өндірістің шекті шығының мәні неде? 3. Өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты шығындар қалай өзгереді? 4. Өндіріс шығындарының төмендеуінің басты бағыттарын атаңыздар 5. Өнімнің өзіндік құны, экономикалық санаты ретінде қандай берне атқарды? 6. Кәсіпорын қызметіндегі өнімніңөзіндік құны мен қаржы нәтижелілігінің арасындағы байланыс қалай? 7. Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын арзандату жолдар туралы айтыңыз 8. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар құрамын саралаңыз 9. Нарық жағдайында өнімді өндіруге кететін шығындарды азайтудың жолдары және маңызы. Тақырып 12 КӘСІПОРЫННЫҢ МАРКЕТИНГТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІ 1. Тақырып бойынша қысқаша теория «Маркетинг» ұғымы ағылшынның «market» (рынок) сөзінен шыққан және нарыққа ену деген мағынаны білдіреді. Қазіргі заманғы маркетинг - бұл сатып алушының кажеттілігiн қанағаттандырудың және ұйым мақсатына жетудің тиімді тәсілдерінің көмегімен сатып алу-сатуды жүзеге асыру үшін нарықты зерттеуді, тауарды өндіруді және тауарды жылжытуды зерттейтін іс-әрекет. Маркетинг негізінде жатқан негізгі идеологиялық алғышарт - сатып алушылардың кажеттілігін альтуризм күшіне емес, пайданы көбейту және нарықтық үлесті кеңейтудің тиімді тәсілімен канағаттандыру. Маркетингті пайдаланудың экономикалық мәні - негізгі және айнымалы қорлардың кайтарымын тездету, өндірістің жұмылдырылуын және бәсекеге кабілеттілік деңгейін арттыру, қазіргі тауарларды жасау және олардың нарыктағы жылжуын тек тездету ғана емес, барынша өнімді кеп табысты нәтиже алатындай етіп жылжыту. Нарықтық экономика жағдайында маркетингті пайдалану шынайы қажеттілік болып табылады, ол кез келген кәсіпкерлік қызметтің негізі болып табылады. Осыған байланысты маркетингті өнімнің өндірісі мен сатылуы жүзеге асырылатын баскарудың философиясы, нарықтық қызметтің әдістемесі деп жиі айтылады. Ұйымды басқаруда оның рөлінің өсуі бәсекенің күшеюінің шынайы үрдістерімен, сыртқы экономикалық қатынастың ырықтандырылуымен, тұтынушылардың таңдау қабілетінің артуымен байланысты. Маркетингтің қазіргі тұжырымдамасының негізінде әр түрлі адамдар мен мәдениеттілігіне тән қажеттіліктерінен туындайтын адамдардың мүддесі жатыр. Олар әр түрлі тауарлар мен қызметтер, жаңа ой-пікір, тың идеялар көмегімен камағаттандырылуы мүмкін. Мұны нарық біліміне, тұтыну-шылардың мүмкіндіктері мен талаптарына сүйене отырып, бәсекелестерге қарағанда жоғары деңгейде жүзеге асыру - маркетингтің басты мәселесі болып табылады. Бұл тәжірибеде, біріншіден, ұйымдар мен оның өнімін тұтынушылардың, бәсекелестердің, жабдықтаушылардың, делдалдардың арасында қалыптасқан нарықтық катынастарды жан-жақты зерттеу арқылы; екінші жағынан - нарыққа және сату табыстылығы мен нарықтағы үлесін арттыру үшін сұранысқа белсенді ықпал ету арқылы жүзеге асуы мүмкін. Маркетингтің казіргі заманғы түжырымдамасы тауарлы-бағалық саясаттың және өнімді бөлу, жылжыту қаражаттарын кешенді пайдалану негізіне сүйенеді. Қаражаттардың бұл жиынтығы (маркетинг-микс) бір жағынан тұтынушылардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес келуі, яғни тө-лемге қабілетті сұранысты қанағаттандыруы кажет, екінші жағынан - ұйым жұмысының тиімділігін арттыруы тиіс. Бұл тұжырымдаманың басты қағидасы өте қарапайым: «Сатылмайтын затты өндіруге тырыспаңыздар, сөзсіз сатып алынатын өнімді өндіріңіздер».
1. Нарықты талдау, оның жағдайы мен өзгеру үрдісін зерттеу, өнімді тұтынушылар мен жабдықтаушылардың талғамдылығын зерттеу; делдалдар мен бәсекелестердің көрсеткен қызметін талдау; нарықты сегменттеу, мақсатты сегменттердің, субсегменттердің және сатып алушылардың бөліп көрсету; нарық жағдаятын болжау жүргізіледі; 2. Жаңа тауарлар өндіру бойынша ұсыныстар жасау және олардың коммерциялық сипаттамаларын жобалау; өндрілетін өнімнің ассортиментін басқару; таңбалы саясатты қалыптастыру; тауардың бәсекеге кабілеттілігін арттыруға бағытталады. 3. Ұйымның мүддесін білдіретін нарықтағы маркетингтік жағдайлардың даму үрдісі мен жағдайына шолу жасалынады. Оның маркетингтік кызметінің әлсіз және күшті жақтары, қауіптері мен мүмкіндіктері бағаланады. 4. Шығарылатын өнім түрлерін, нарықтың географиялық аудандарын, тұтынушылар топтарын нақтылау аркылы жоспарлы кезеңге маркетингтік қызмет стратегиясы мен негізгі басымдылықтары анықталады. 5. Тауар саясаты, бағаны реттеу, өнімді өткізу және сатуды ынталандыру аумағында қызмет ету бағдарламалары жасалынады. 6. Ұйымның маркетингтік бюджеті және жекелеген маркетингтік компаниялар бюджеттері қалыптастырылады. 7. Маркетингтік қызметті бакылау әдістері және қаражаттары, маркетинг жоспарын жасау және жүзеге асыру кезінде ұйым оның даму стратегиялық жоспарында анықталынған басымдылықтарды басшылыққа алады. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы. Өндірістік бағдарламаның қалыптасу кезеңі мен мәні. Өндірістік бағдарлама өнімнің шығарылу көлемі, номенклатурасы, ассортимент және табиғи, кұндық өрнектегі сапа бойынша анықталатын, кәсіпорынның дамуындағы болашағы бар және ағымдағы негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады. Өндірістік бағдарлама басқа кәсіпорындар және ұйымдармен өндірістік шаруашылық байланыстарын көрсетеді, кәсіпорынның жоспарлы кезеңде дамуының негізгі бағыттары мен міндеттерін, өндірістің басқалармен бірлесіп жұмыс істеуі мен мамандану деңгейін және кәсіпкерлік түрін сипаттайды. Өндірістік бағдарламаны жасау кезінде келесілер ескеріледі: өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру және сату бойынша кәсіпорын қызметінің жарғылық түрлері; өткен кезеңде өндірістік бағдарламаның орындалуының нақты нәтижесі; жоспарлы кезең бойынша бөлінген (тэулік, апта, ай, токсан), өткен кезеңге сатылған өнім (жүмыс, қызмет) көлемі бойынша мәліметтер; өнімнің сапасы, номенклатурасы және ассортименті бойынша кемшіліктер; келісім жасалған тапсырыстар, сондай-ақ орташа мерзімді кезеңдегі тапсырыстар; кәсіпорын өніміне (жұмыс, қызмет) сұраныстың болжамдық мәліметтері; кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің өндірістік куатын есептеу; қалыптасқан және алдыңғы қатарлы техника-экономикалық нормативтер; кәсіпорынның жоғары басқару органы қабылдаған, өнімді жаңарту, өнім сапасын арттыру және өндіріс шығынын төмендету, жаңарту, техникалық қайта жабдықтау, өндірісті қайта құру бойынша белгіленген шаралар. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын дайындау нәтижесінде төмендегілер анықталады: өнімнің қандай түрлері (номенклатурасы, мөлшерлері, ассортименті) және қандай көлемде шығару қажет; тұтынушыға өнімді дайындау және жеткізу; жедел тапсырыс болған жағдайда, қосымша өнім шығару бойынша кәсіпорын мүмкіндіктері қандай; ықтималды тұтынушылар үшін өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуді болжау негізінде тәуелсіз жасалған көлемдер; жоспарланған кезеңдегі сапа деңгейі мен жүйесі; өнімді өндіру үшін тұтынылатын ресурстар көлемі және оларды сатып алу жүйесі; өндірісті тоқтату немесе жауып қою мүмкіндігі және т.б. Өндірістік бағдарламаның қалыптасуында, келесідей кезеңдердің болуын қарастыруы қажет: 1. өнімнің (жұмыс, қызмет) тапсырыстар қоржынының (жоспарлаудың тапсырыс бойынша жүйесінде) калыптасуы; 2. есеп жэне өндірістік жоспарлау жүйесін негіздеу, жос-парлы-есептеу бірлігін таңдау; 3. өндірістік қуатты есептеу; 4. дайын өнімді шығару жоспарын жасау; 5. құрылымдық бөлімшелердің оралымды жоспарын жасау; 6. өнім сапасын арттыру бойынша жоспар жасау; 7. экспортқа өнім шығару жоспарын жасау; 8. өнімді сату жоспарын қалыптастыру; 9. өндірістік бағдарламаны орындау үшін еңбек, материалды және қаржы ресурстарына қажеттілікті анықтау; 10. өндірістік бағдарламаны есептеу және бақылау; 11. диспетчерлеу; 12. өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалау;
(12.1 және 12.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 12.1
Кесте 12.2
3. Иә/жоқ Кесте 12.3
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 12.1 Маркетингтің экономикалық мәні мына төмендегі нәтижелілікті тұжырымдайды (қате ауапты табыңыз): А) тауарлардың бәсекеге жарамдылығын жасау; В) тауарларды жылжытуды жеделдету; С) сатып алушылардың қажеттілігін қанағаттандыру; D) өндірістің тиімділігі және тауарлар сату; Е) кәсіпорын жұмысын басқаруды ұдайы қадағалап отыру. 12.2 Талдаманы ұйымдастыру және жаңа тауарлар өндiру, әлуеттi сатып алушылардың қажеттiлiгiн қанағаттандыру, олардың ерекшелiгi орама, баға, пайдалану сапасы - бұл қызмет түрі маркетингтік берненің қай типіне жатады? А) бақылау B) талдамалық C) өндірістік D) өткізушілік E) басқару. 12.3 Айырбастау арқылы мұқтаждық пен тұтынушылықты қанағаттандыруға бағытталған іс А) Маркетинг В) Бартер С) Кәсіпкерлік қызмет D) Инвистиция жасау Е) Өнім өндіру. 12.4 Өндiрiстiң жоғары тиiмдiлiгiн және өндiрiстiк тауарларды сатуды қамтамасыз ету – бұл маркетингтің басты ... А) мақсаты B) міндеті C) принципі D) қызметі E) стратегиясы 12.5 Тауар ассортименті дегеніміз: А) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс В) Сатып алушының мұқтаждығын қанағаттандыра алатын тауарлардың жеткілікті көлемі С) Қандайда бір керекті объектіні алу және оның орнына басқа нәрсені ұсыну D) Сатып алушының мұқтаждығын қанағаттандыра алатын тауарлардың жеткіліксіз көлемі Е) Тұтынушылардың талаптарын тауар айырбастың көмегімен қанағаттандыру. 12.6 Тұтынушыға бағытталған маркетинг- А) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағыттау В) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұту D) Нарықтың сипаттық ерекшелігін ашып көрсету С)Үстемдік сатып алушының жағында,нарық толығымен қанағаттанған, тұтынушыларды өзіне тарту үшін сатушылардың белсенділігі Е) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс 12.7 Нарықты географиялық белгілерге сегменттеу: А) Жанұяның өмірлік циклін, жасын, жынысын ескере отырып жіктеу; В) Тұтынушыларды табыстылық деңгейі боайынша жіктеу; С) Тұтынушылардың топтарын әлеуметтік және кәсіпкерлік белгілері бойынша жіктеу D) Аймақтың масштабын, халықтың саны мен тығыздығын есепке ала отырып жіктеу; Е) Нарықтағы қажеттіліктерді талдай отырып жіктеу. 12.8 Өнімге бағытталған маркетинг дегеніміз – А) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұту В) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағыттау С) Өнімділігі жоғары автоматтандырылған және дамыған технологиялық өндірістік қуаттарды тиімді пайдалану D)Нақты мұқтаждықтарды,нарықтағы орынды іздестіру Е)Бұл түрдегі маркетинг-жалпы түрдегі коммерциялық істің маңызы. 12.9 Маркетинг ағылшын тілінен аударғанда мынадай мағнаны білдіреді: А) Сыртқы орта В) Кәсіпорын С) Ішкі орта D) Нарық Е) Сатушы 12.10 Нарықты әлеуметтік-экономикалық белгілері бойынша сегменттеу: А) Жанұяның өмірлік циклін, жасын, жынысын ескере отырып жіктеу; В) Тұтынушыларды табыстылық деңгейі боайынша жіктеу; С) Тұтынушылардың топтарын әлеуметтік және кәсіпкерлік белгілері бойынша жіктеу D) Аймақтың масштабын, халықтың саны мен тығыздығын есепке ала отырып жіктеу; Е) Нарықтағы қажеттіліктерді талдай отырып жіктеу. 12.11 Айырбас дегеніміз- А) Қандайда бір керекті объектіні алу және оның орнына басқа нәрсені ұсыну В) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс С) Кәсіпорынның жаңа өнімді жетілдіруі D) Кәсіпорынның өндіріс мүмкіндіктерін талдау Е) Нарықтық маркетингтік зерттеу арқылы жаңа тауарларды өндіру мен өткізуді жүзеге асыру 12.12 Маркетингілік іс жағдайында нарықты екі түрге бөліп көрсетуге болады:сатушы нарығы және сатып алушының нарығы.Сатушы нарығы дегеніміз: А) Үстемдік сатып алушының жағында, нарық толығымен қанағаттанған, тұтынушыларды өзіне тарту үшін сатушылар белсенділік танытатын нарық В) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын нарық С) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағытталған нарық D) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұтатын нарық Е) Нарықтың сиымдылығы 5-6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 12.1 «Альфа» фирмасы стереожүйелерді шығарады. Жоспар бойынша 2008 ж. таза операциондық пайда 1,8 млн. долларды құрау керек. Бұл өткізу көлемінің 10 % құрауға тиісті. Компанияның сату көлемін анықтаңыздар. 12.2 «Гамма» фирмасы телеаппаратура шығарады. Компанияның сату көлемін 1,5 млн.дол. құрайды. Фирма тауарларының орташа бағасы 300 дол. Сала бойынша сатулар көлемі 25 млн. дол. құрайды. Фирманың нарықтық үлесін анықтаңыздар. 12.3 Қостанай қаласын сүт өнімімен қамтамасыз етуші Рудный, Лисаковск, Мендықара фирмалардың және т.б. фирмалардың нарықта алатын үлесі 63%, ал «Деп» фирмасының үлесі -37%. Егер Қостанай тұтынушылар саны 260 мың. күніне 0,3 литр сүт ішсе, «Деп» фирмасы күніне қанша өнім өндіруге тиіс 12.4 Қостанай қаласының тұтынушылар саны-260 мың демографиялық топтардың құрылымы мен нан өніміне деген тәуліктік нормативтері кестеде көрсетілген Кесте 12.4
Нан өнімінің бір тәуліктік нарық сиымдылығын есептеңіз. 12.5 «Бетта» фирмасы стереожүйелерді шығарады. Жоспар бойынша 2008 ж. таза операциондық пайда 1,8 млн. долларды құрау керек. Бұл өткізу көлемінің 10 % құрауға тиісті. Фирма тауарларының орташа бағасы 260 дол. Өткізілуге тиісті тауарлар санын анықтаңыздар. 12.6 Тұтынушылардың саны 230 мың, сүт өніміне деген 1 адамның орташа нормативтері төмендегі кестеде көрсетілген Кесте 12.5
Сүт өніміне деген 1 айлық нарық сиымдылығын есептеу қажет: 12.7 N қаласында 500000 сатып алушы бар. Соның әр қайсысы жылына орташа мөлшерде 3 кітап сатып алады. Бір кітаптың орташа бағасы 800 тң. N қаласындағы кітаптар нарығының жалпы потенциалын анықтаңыздар. 12.8 «Еңлік» фирмасы шырын өндіреді.. Компанияның сату көлемі 10 млн.теңгені құрайды. Фирма тауарларының орташа бағасы 200 теңге Сала бойынша сату көлемі 1,5 млн. дананы құрайды. Фирманың нарықтық үлесін анықтаңыздар. 12.9 Тұтынушылардың саны 450 мың, нан өніміне деген 1 адамның орташа нормативтері төмендегі кестеде көрсетілген: Кесте 12.6
Нан өніміне деген 1 күндік нарық сиымдылығы есептеу қажет. 7. Ұғымдар мен терминдер Маркетинг Банк маркетингi Сыртқы маркетинг Iшкi маркетинг Ғаламдық маркетинг Сараланған маркетинг Маркетинг сатып алу Идеялар маркетингi Инновациялық маркетинг Бұқаралық маркетинг Халықаралық маркетинг Көп арналы маркетинг Ұйым маркетингi Жеке адамдардың маркетингi Тiкелей маркетинг Әлеуметтiк маркетинг Маркетингтiк жүйе Ынталандырушы маркетинг Қызмет көрсету маркетингi Маркетингiлiк ақпарат жүйесi Маркетинг делдалдары Маркетингiлiк бақылау Маркетингiлiк менеджмент 8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар 1. Маркетингтiң әлеуметтiк-өкономикалық мәне мен мазмұнын түсiндiрiңiз. 2. Маркетинг қызметiнiң басты мiндеттерi қандай? 3. Маркетингтiң негiзгi бернелерiн атаңыз. 4. Маркетингтiң негiзгi принциптерi 5. Кәсiпорынның мүмкiндiктерiн зерделеу дегенге қалай түсiнесiз? 6. Кәсiпорынның әлеуметтiк зерделеуi қандай мақсатта жүргiзiледi? 7. Маркетингтің мәні неде? Мақсаттары, қағидалары және функциялары калай байланысқан? 8. Маркетинг ортасының факторлары кәсіпорынның іс-әрекетіне қалай әсер етеді? 9. Маркетинг жоспары не үшін жасалады және онда маркетингке деген қандай кешенді тәсіл қалыптастырылады? 10. Ұзақ мерзімді мен стратегиялық жоспарлаудың айырмашылығы неде? Тақырып 13 ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ 1. Тақырып бойынша қысқаша теория Бәсеке дегеніміз нарықтық шаруашылықтың субъектілерінің жекелеген экономикалық мүдделерін жүзеге асыру барысында бір-бірімен қоғамдық қақтығыстарға түсуі болып табылады. Ал өнімнің бәсекеге қаблеттілігі дегеніміз оның нарықтағы осыған ұқсас басқа өнімдермен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы және толыққанды қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Бәсекені түрлі көзқарастарға байланысты бірнеше түрге, тұрпаттарға және нысандарға жіктеуге болады:
Фирмалардың нарықтағы ұстанымдары мен іс-әрекеттерінің сипатына байланысты бәсеке бағалық бәсеке және бағадан тыс бәсеке болып екіге бөлінеді. Бағалық бәсеке дегеніміз тауардың сапасын, түрлерін, ассортиментін өзгертпей оның бағасын төмендету, яғни шығынды азайта отырып өндірген өнімді бәсекелес фирмалардан гөрі арзандау сату арқылы оларды нарықтан ығыстыруға ұмтылу. Бағадан тыс бәсеке негізінен мыналарды қамтиды: 1) тауардың техникалық деңгейі, оның жаңашылдығы және сапасы; 2) тауар сатылғанан кейінгі техникалық қызмет көрсету; 3) субститут, яғни алмастырғыш тауарлар шығару; 4) жарнама. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін оны шикізатқа тәуелділігінен айыру, яғни экономиканы әртараптандыру қажет. Бұл үшін біздің елімізде көптеген жұмыстар атқарылып жатыр. Ел Президенті Н.Назарбаевтың ұсынысымен бастауын сонау 1997 жылдан алатын «Стратегия 2030» бағдарламасының шеңберінде 2003 жылғы Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегияның бірінші кезеңі 2003-2006, екінші кезеңі 2007-2009 жылдар деп белгіленсе, 2010 жылдан бастап бұл стратегия «Үдемелі индустриялық-инновациялық даму Стратегиясы» деп аталып үшінші кезеңі 2010-2014 жылдар деп белгіленіп осы бағдарламасы аясында елімізде жалпы құны 4,7 трлн. теңгені құрайтын 191 өндірісті іске қосу жоспарланды. Индустриялық-инновациялық даму Стратегиясын белсенді жүргізу 2015 жылға қарай мынадай нәтижелер алуға мүмкіндік береді:
экониканың өсуін жылына 8,8-9,2 % деңгейінде тұрақтандыру; 2015 жылға қарай ЖІӨ көлемін 2000 жылмен салыстырғанда шамамен 3,5-3,8 есеге ұлғайту; ЖІӨ құрылымындағы тауарлар мен қызмет көрсетулер өндірісінің үлес салмағын 46 %-ды құрайтындай ету. Бәсекеге қабелттілікті арттыруда өнім бағасының рөлі айрықша. Баға белгілеу күрделі және көпкезеңді процесс болып есептеледі. Баға белгілеу мынадай кезеңдерден тұрады: мақсатты таңдап алу, сұранысты анықтау, шығынды талдау, бәсекелестердің бағасына талдау, баға белгілеудің әдісін талдау, түпкілікті бағаны белгілеу. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру сапаның орны ерекше. Сапа дегеніміз өнімнің тұтынушылардың қандай да бір қажеттілігін өтеу қасиеттерінің жиынтығы. Мұндай қасиеттерді әдетте төмендегіше он түрге жіктейді: 1. Не нәрсеге арналғандығының көрсеткіші 2. Беріктік көрсеткіші 3. Технологиялық көрсеткіштері 4. Стандарттық және бірізділік көрсеткіштері 5. Эргономикалық көрсеткіштер 6. Эстетикалық көрсеткіштері 7. Тасымалдауға жарамдылық көрсеткіштері 8. Патенттік-құқықтық көрсеткіштері 9. Экологиялық көрсеткіштері 10. Қауіпсіздік көрсеткіштері Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын өзін өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады: Өлшеуіш әдіс Тіркеу әдісі Есептеу әдісі Органолептік әдіс Әлеуметтік әдіс Сарапшылық әдіс Бұйым сапасын басқару жүйесінің негізгі элементі стандарттау болып табылады. Стандарттау дегеніміз - орындау үшін міндетті және ұсынылатын талаптарды, нормаларды, ережелерді сақтай отырып, өнімге сипаттама жасау және оны бекітілу бойынша жүргізілетін іс. Сапа жүйелерінің бағытындағы ұлттық стандарттар алғашқы рет Ұлыбританияда 1983 жылы пайда болды. Қазақстанда Стандарттаудың құқықтық негізін ҚР «Стандарттау туралы» заңы қарайды. Стандарттау объектілеріне өнім, жұмыстар және қызметтер жатады.
Қазіргі кездегі тұтынушы бағадан бұрын өнімнің сапасына көп көңіл бөледі, өйткені жоғары сапа — өнімді пайдалану мен жөңдеу шығындарының аз болуының кепілі болып табылады. Әлемге әйгілі «Дженерал моторс», «LG», «Адидас», фирмаларының бүгінгі жетістіктері өнімнің сапасының жоғары болуына байланысты. 2010 жылдың басынан бастап Ресей, Беларусь және Қазақстан мүше болып енген Кедендік одақ құрды. Қазақсанның ДСҰ- ға кіру туралы өтінішті 1996 жылдың каңтарында бергені және ақпан айынан бастап байқаушы мәртебесін алды. Келешекте айтылған екі ұйымға мүше болу еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға септінін тигізеді.
(13.1 және 13.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 13.1
Кесте 13.2
3. Иә/жоқ Кесте 13.3
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 13.1 Өнімнің бәсекеге қабілетілігін анықтауды мамандар тобы арқылы іске асырылатын әдіс: А) өлшеуші B) сарапшылық C) органолептік D) есептік E) әлеуметтік 13.2 Анықталған бағыттағы тиімді дәрежеге жетуге бағытталған, арнайы органмен бекітілген, ортақ шешімге келу негізі арқылы дайындалған нормативті құжат: А) норматив B) стандарт C) хронометраж D) сертификат E) хеджирлеу 13.3 Сапа жүйелерінің бағытындағы ұлттық стандарттар алғашқы рет қай жылы пайда болды: А) 1983 жылы В) 1988 жылы С) 1982 жылы D) 1984 жылы Е) 1985 жылы 13.4 Белгілеу, қамтамсыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс - әрекет? А) сапаны анықтау B) өнімнің сапасын басқару C) сапаны тексеру D) өнім сапасын бақылау E) өнімді дайындау 13.5 Тауардың немесе қызметтің қасиеттерін көру, есту, түйсіну, дәмін байқау сияқты адам мүшесінің сезу қабілеттері арқылы талдауды қамтитын әдіс: А) қоғамдық B) стратегиялық C) есептеуіш D) органолептік E) сарапшылық 13.6 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтаудағы негізгі параметрлер: А) Баға және сапа B) Баға және сана C) Табыс және шығын D) Шығын және баға E) Сапа және саны 13.7 Қолданылуы бойынша сапа көрсеткіштері абсолюттік және ....... болып бөлінеді. А) ауыспалы B) біртексіз C) айнымалы D) мөлшерленген E) салыстырмалы 13.8 Тіркеу әдісі қай көрсеткішпен анықталуы мүмкін: А) Сұрыптылық В) Патенттік - құқықтық С) Жүстемелі D) Маркасы Е) Пайдалы заттың мазмұны 13.9 Сапа жүйелерінің бағытындағы ұлттық стандарттар алғашқы рет қай елде пайда болды: А) Францияда В) Ұлыбританияда С) Ирландияда D) Бельгияда Е) Ресей Федерациясында 13.10 Белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық қасиеті немесе ерекшелігі: А) өнім ассортименті В) өнім бағасы С) өнім шығындары D) өнім сапасы Е) өнім көлемі 13.11 Ерекше мәнді сатып алушыларға сауда жасауға қажетті басты критерий? А) баға
B) сапа C) құн
D) өнім E) сиымдылық. 13.12 Белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс - әрекет: А) Сертификаттау В) Өнімнің сапасын басқару С) Тұтынушыны қанағаттандыру D) Баға деңгейін бақылау Е) Стандарттау. 5-6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 13.1 Монополистің өніміне баға 4 000 а.б. 3 000 а.б. дейін төмендегенде оның өніміне сұраныс 3 000 данадан 4 000 данаға дейін өсті. Басқа жағдайлар өзгермегенде фирманың таза пайдасының қалай өзгеретінін табыңыздар 13.2 Жалпы шығындардың функциясы ТС = 100 Q –2Q2 +0,04Q3. Q = 12 болғандағы фирманың шекті шығынын табыңыздар. 13.3 Фирманың тұрақты шығындары 55 а.б. тең. Ал оның шекті шығындарының функциясы МС = 22 – 8Q +3Q2 + 2Q3. Өным көлемі 3 тең болғандағы фирманың жалпы шығынын есептеңіздер 14.4 Бәсекелестік фирманың шығындары 25+Q2. Бағаның қандай деңгейінен бастап фирма пайда ала бастайды? 14.5 Нарықта екі сатып алушы және монополия. Баға 10, 20, 30 болғандағы бірінші сатып алушының сұранысы, сәйкесінше, 5, 3, 1, ал екінші сатып алушының сұранысы сәйкесінше, 2, 2, 1. Монополияның тұрақты шығыны 5-ке және шекті шығыны 3-ке тең. Монополияның ең жоғарғы деңгейдегі пайдасын табыңыздар. 7. Ұғымдар мен терминдер Бәсеке Бәсекеге қабілеттілік Бағалық бәсеке Бағадан тыс бәсеке Жетілген бәсеке Жетілмеген бәсеке Монополия Олигополия Монополиялық бәсеке Сапа
Сапа жүйесі Стандарт
Сертификат Нысаналық сапа Орташа сапа Маркетингтік бәсеке Сараланған бәсеке
Өндірістік, инвестициялық және қаржылық іс-әрекеттер қаржылық нәтижелер түрінде байқалады. Нарық жағдайында әрбір шаруашылықпен айналысатын субъект өз алдына дара тауар өндіруші болып саналады, ол экономика және заңдылық жағынан тәуелсіз болады. Шаруашылықпен айналысатын субъект бизнес түрін таңдағанда, тауарлар ассортименте қалыптастырғанда тәуелсіз болады, шығындарды өзі анықтайды, бағаларды өзі қалыптастырады, тауарды сатқаннан түскен табысты өзі есепке алады, солай болғандықтан іс-әрекеттің нәтижесінен болған пайда немесе залалды айқындайды. Өндіріспен айналысатын шаруашылық субъектінің басты мақсаты: нарық жағдайында пайда табу болып саналады. Пайда өндірілген және міндетті түрде өткізілген қосымша затты білдіреді. Ол қайта жаңғырту циклінің барлық сатысында өндіріледі, алайда өзінің ерекше нысанын өнімді өткізу сатысында табады. Пайда таза табыстың негізгі түрі болып табылады. Пайда шамасына, оның өсу қарқынына шаруашылықпен айналысатын субъектінің қимылына байланысты және байланысы жоқ факторлар әсер етеді. Ішкі ортадағы факторлар көбінесе белгілі және оларды зерттеуге мүмкіндік болады, сондықтан пайданы өсіру мақсатында ықпал жасалынады. Ішкі факторларға шаруашылыкты жүргізу деңгейі, менеджерлердің біліктілігі, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, еңбекақының деңгейі, өткізілген өнім бағасының деңгейі, өндірісті және еңбекті ұйымдастыруы жатады. Іс жүзінде реттеуге келмейтін сырткы ортаның факторлары: пайдалануға қажетті ресурстар бағасының деңгейі, бәсекелік орта, нарыққа ену кедергілері, салық жүйесі, мемлекеттік басқару органдары, саяси, әлеуметтік, мәдени, діни мәселелері және т.б. жатады. Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында өндірісті қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тұғырында ұстап түруға, оның нарықта тұрақты жұмыс атқаруына мүмкіндік жасау үшін барынша көп пайда табуға тырысады. Бұл міндетті орындау үшін пайданың қалыптастыру көзін біліп қана қоймай, оларды қалай оңтайлы пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы басқару каржылық саясаттың іргелік бағыттарының бірден-бір негізі болып табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар көздерін барынша молайтудан басқа, сонымен қатар осы көздердің жалпы номенклатурасын ұлғайту керек болады. Қазіргі жағдайда пайданы кебейтудің бірден-бір кезі болып инновациялық іс-әрекет жатады. Бұл көзді іске асыру үшін өнімнің, жұмыстың және қызметтің тұтыну қасиетін тұрақты дамытып отыру керек.
Жылдық жиынтық табысқа келесілер кіреді: 1. Тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) сатудан түскен табыс. 2. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизацияға жатпайтын активтерді сатқандағы бағаның өсуінен түскен табыс. 3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс. 4. Күмәнді міндеттемелердің орындалмауына байланысты түскен табыс. 5. Мүлікті жалға беруден түскен табыс. 6. Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рүқсат етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар жасаған провизиялардың мелшерін азайтудан түскен табыстар. 7. Қарызды талап етуді баска біреуге тапсырудан түскен табыс. 8. Кәсшкерлік іс-әрекетті шектеу немесе тоқтатуға келіскеннен түскен табыс. 9. Ішкі топтағы құлдық теңдестігіндегі бағадан істен шыққан активтердің бағасының жоғары болуынан түскен табыс. 10. Кен орындарын игергенде пайда болған зардаптарды жою үшін кеткен нақты шығындар сомасынан оны жою қорына аударылған соманың асып түсуінен алынатын табыстар. 11. Ортақ меншікті бөлгендегі табыс. 12. Бұрын негізсіз үсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа, борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар жэне жазалау шаралардың (санкциялардың) басқа да түрлері, егер бүрын осы сомалар шегеріліп тасталмаған болса. 13. Бұрын жасалған шегерімдер бойынша өтелімнен түскен табыс. 14. Тегін алынған мүлік, орындалған жүмыстар, көрсетілген қызметтер. 15. Дивидендтер. 16. Пайыздар түріндегі табыс. 17. Оң бағамдық айырмасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып түсуі. 18. Ұтыстар. 19. Роялти. 20. Табыстың әлеуметтік саладағы нысандарды пайдалануға кеткен шығындардан артып түсуі. 21. Басқа да табыстар.
өндірілген өнім көлемінің өсуі; өнімнің өзіндік құнының төмендеуі; өндірістік негізгі қорлар мен айналым қаражаттарының айналым уакытының қысқаруы; пайда көлемінің өсуі; қорлардың дұрыс пайдалануы; құрал-жабдықтарға, ғимаратқа және құрылысқа деген бағаны дұрыс қалыптастыратын баға жүйесі; материалдық ресурстардың, аяқталмаған өндірістің және дайын өнімнің запас мөлшерлерін дұрыс анықтау және оны тиянақты ұстап тұру; жоспарлы және жүйелі тұрде ғылым мен техниканың алдыңғы қатарлы жетістіктерін ендіру; еңбек ресурстары мен өндіріс қорларын тиімді пайдалану. Санау әдісі бойынша халық шаруашылығында кәсіпорын табыстылығы Тбөнд және өнім табыстылығы Тбөнм болып екіге бөлшеді. Бірінші көрсеткіш пайданың П өндірістік негізгі қорлар НҚ мен айналым қаражаттарының АҚ орташа жылдық кұнына қатынасын білдіреді: Тбөнд=Пх100/(НҚ+АҚ),% (14.1) Екінші көрсеткіш пайданың П өнімнің өзіндік құнына ӨҚ қатынасын көрсетеді: Тбөнм=Пх100/ӨҚ, % (14.2) Табыстылықты анықтайтын әдістер көрсетіп отырғандай, табыстылықтың деңгейі және оның өзгеруі өндіріс өнімдерінің бағасына тікелей байланысты екенін көрсетіп отыр. Сондықтан бағаны қалыптастыратын жүйенің шынайы болғаны көп жағдайда табыстылықтың деңгейін дәлелді анықтауға мүмкіндік береді, сонымен катар оның өзгеруі өнімнің бағасына байланысты болады. Сөйтіп, табыстылықты анықтау және жоспарлау әдістерінің дәлелділігі баға қалыптастыру жүйесімен тығыз қарым-қатынаста болады. Пайда көлемі, сонымен қатар, табыстылық деңгейі де ең алдымен өнімнің бағасы мен өзіндік құнның өзгеруіне тәуелді. Табыстылықтың экономикалық мәні өнімнің бірлігіне кететін нақты және заттай еңбектің шығынымен ғана шектелмейді. Өндіріс үдерісіне қатынасатын қаражаттардың көлемі өнімді дайындауға кеткен шығындар қосындысынан елеулі айырмашылығы болады. Өндіріс үдерісінде ғимарат, құрылыс, құрал-жабдық және саймандар түрінде болатын негізгі қор біраз мөлшері қатысады. Өндіріс шығындарының құрамына тек амортизациялық аударымдар ғана қосылады, яғни белгілі бір уақытта өндіріп отырған өнімнің өзіндік құнына біртіндеп қосылатын олардың құнының белгілі бір үлесі ғана Айналым қорының құны өнімді дайындау кезінде пайдаланылган көлемінде ғана қосылады. Өнімнің өзіндік кұнының төмендеуі пайданы өсіруге алып келетін негізгі фактор болып табылады. Алайда пайданың көлеміне әсер ететін басқа да бірнеше факторлар бар, олар: өнім бағасының өзгеруі, өткізілмеген өнімнің қалдығы, өткізу көлемі, өндіріс кұрылымы және т.б. Бірінші фактор алдыңғы уақытта жоғары дәлелдігі бар бағаның өзгеруі белгілі болған жағдайда ғана ескеріледі. Өндіріс табыстылығының жоғарылауы алдын ала жұмсалған әрбір теңгеден түсетін қайтарымның өскендігін білдіреді, сондықтан оларды онан да артық пайдаланудың тиімділігі өседі деген сөз. Табыстылық көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық нәтижесі мен іс-әрекетінің тиімділігін көрсететін салыстырмалы сипаттама болады. Олар кәсіпорын іс-әректінің әрбір тұғырынан алынған табыстарды өлшейді және экономикалық үдеріс, нарықтық айырбастауға қатынасатын қатысушылардың мүддесіне байланысты топтастырылады. Табыстылық көрсеткіштері кәсіпорынның пайдасын (және табысын) қалыптастыруға әсер ететін факторлар ортасының негізгі сипаттамасы болып табылады. Сол себептен олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын салыстырмалы талдау мен бағалау үшін міндетті бөлегі болып табылады. Өндірісті талдаған уақытта табыстылық көрсеткіштері инвестициялық саясат пен бағаны қалыптастырудың аспабы ретінде пайдаланылады. Кәсіпорын деңгейінде қолданылатын табыстылыктың негізгі көрсеткіштері ретінде келесі топтарға біріктіруге болады: өнім табыстылығының көрсеткіштері; капитал (активтер) табыстылығының көрсеткіштері; қолма-қол ақшалар табысы бойынша саналатын көрсеткіштер. 2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар (14.1 және 14.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 14.1
Кесте 14.2
3. Иә/жоқ Кесте 14.3
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 14.1 Тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы: А) табыс
B) рентабельділік C) пайда
D) ұлттық кіріс E) жалпы өнім 14.2 Кәсіпорын қызметінің ең басты экономикалық көрсеткіші: А) тиімділік B) өнімділік C) сапалылық D) пайдалығы E) дұрыс жауап жоқ 14.3 Тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен ақшалай сомасы мен тауар бағасының көбейтіндісі: А) жалпы табыс В) орта табыс С) қолда бар табыс D) шекті табыс Е) жеке табыс 14.4 Өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың үстелуі (немесе өтуі): А) жалпы табыс В) орта табыс С) шекті табыс D) жеке табыс Е) дұрыс жауабы жоқ 14.5 Жалпы табысты өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу арқылы анықталатын табыс түрі: А) жалпы табыс В) орта табыс С) қолда бар табыс D) шекті табыс Е) жеке табыс 14.6 Сипатталатын ерекшеліктерінің санына қарай табыстылық көрсеткіштері қалай бөлінеді? А) Бірлік және кешендік В) Жалпыланған, интегралдық және индекстік С) Абсолюттік және салыстырмалы D) Абсолюттік және интегралдық Е) Кешендік және жалпыланған 14.7 Кәсіпорынның тиімділігін көтерудің жолдарына жатпайтын факторды көрсетіңіз: А) иновацияны қолдану; В) мүлікті тиімді пайдалану; С) қыметкерлер мен жұмысшыларды ынталандыру D) өндіріс көлемін ұлғайту; Е) жалақыны мөлшерін азайту; 14.8 Өндірістік кәсіпорын пайдасы қалай анықталады? А) кәсіпорын қызметінің ақырғы қаржылық нәтижесі; түсім мен шығын арасындағы айырма ретінде анықталады; В) кәсіпорында қалған жалпы шығындар сомасы мен бюджет төлемдері арасындағы айырма; С) жиынтық табыс пен көзге көрінбейтін шығындар арасындағы айырма; D) табыс пен альтернативтік шығындар және орналастыру мен төлемдер арасындағы айырма; Е) дұрыс жауабы жоқ. 14.9 Өндірістегі таза пайданың негізгі қорға қатынасы A) Өндіріс тиімділігі B) Өндіріс шығыны C) Өнд іріс табысы D) Өндіріс рентабельдігі E) Өндіріс өнімі 14.10 Рентабельділіктің қандай көрсеткіштері бар? А) Өнім және қор рентабельділігі В) Өнім және өндіріс рентабельділігі С) Өндіріс және қор рентабельділігі D) Шығын және қор рентабельділігі E) Өндіріс және шығын рентабельділігі 5. Шығарылуы келтірілген есептер 14.1 Жұмыскерлердің жоспарлы саны - 1000 адам, оңын ішінде негізгі жұмысшылар - 500, қосалқы жұмысшылар - 260 адам. Жұмыскерлердің нақты саны 1020 адам болды, оңын ішінде негізгі жұмысшылар - 580, қосалқы жұмысшылар - 280 адам.Жоспар бойынша тауар өнімінің көлемі - 20 млн теңге, нақтысы - 22 млн теңге. Еңбек өнімділігі бойынша жоспардың орындалуын және еңбек өнімділігін жоғарылату резервтерін аңықтаңыздар. Шешімі: Жоспар бойынша өнімділікті анықтаймыз: 20 000 000/1000 = 20000 теңге. Нақты өнімділікті анықтаймыз: 22 000 000/1020 = 21568 теңге. Жоспармен салыстырғандағы нақты көрсеткіштің % шамасы: (21568/20000)*100= 107,8%. Нақты көрсеткіш ненің арқасында ұлғайып отыр? Ол факторларға өндіріс көлемі мен жұмыскерлердің саны жатады. өнімділікті анықтау үшін жоғарыда көрсетілгендей өндіріс көлемін жұмыскерлер санына бөлеміз. Осы факторларды қолдана тізбектеу тәсілімен талдау жасауға болады: Өж = Q ж / Ж ж = 20000 теңге; Өшартты = Q нақты / Ж ж = 22000 теңге; Өнақты = Q нақты / Ж нақты = 21568 теңге; ∆ өн. өзг. = Ө шартты − Ө ж = 2000 теңге; ∆ жұм. өзг. = Ө нақты − Ө шартты = 432 теңге; ∆ өзг. = ∆ өн. өзг. - ∆ жұм. өзг. = 1568 теңге; Өнімділіктің өсуін өндіріс көлемінің өсуімен түсіндіреміз. 14.2 Магазин иесі жалдамалы жұмыскеріне 40 мың теңге төлеп отырады. Кредит үшін төлем 10 мың теңгені құрайды. Heгізгi капиталдың бастапқы құны 100 теңге болған, ал қазір 80 мың теңге. Амортизация нормасы — 20%, жылуға, жөндеу жұмыстарына, жарықтандыруға және тағы басқаларға шығындар 20 мың теңге. Магазин иесі басқа фирмада жұмыс істеп, 30 мың теңге табатын еді. Ал оныц әйелі осы магазинде жұмыс істейді, ал тура осындай жұмысты басқа жерде істеп 10 мың теңге табатын еді. Ол Heгізгi капитал негізінде алған 50 мың теңгелік банкілік саудасын қайтаруы керек. Басқа кәсіпорынға өзінің капиталын салса, онда ол 10% пайда алатын еді. Сатудан түскен түсім 140 мың теңгені құрады. Табу керек:
ә) экономикалық шығындар; б) бухгалтерлік пайда; в) экономикалық пайда; г) магазин иесі өзінің iciн жалғастырғаны дұрыстығын. Шешуі: а) 40 + 10 + 20 + 20 = 90; ә) 90 + 30 + 10 + 3 = 133 10%-дық кіріс капиталы бар фактіні береді; 80 — 50 = 30 мың теңге;
Табу керек: а) Кәсіппорынның пайдасын (теңге); ә) Өнім рентабельділігін (%). Шешуі: а) 495 теңге — бұл 125%, ал көтерме баға — бұл 100%, осыдан көтерме баға — 396 теңге. Егер 110% болса, бұл көтерме бағамен сататын ұйымның бағасы, ал 100% — кәсіпорында сатылу бағасы, бірак соңғысы мынаған тең (396 х 100) : 110% = 360. Егер 360 болса — 120%, ал 100% болса, онда бұл кәсіпорынның есептесетін бағасы, онда соңгысы 300 теңгеге тең болады. а) 300 - 250 = 50 теңге; э) 50 : 250 = 0,2 немесе 20%.
Анықтау керек: 1.Кәсіпорын пайдасын,теңге: 2. Өнім рентабельдігін,%. 14.9 Кәсіпорынның тауарына нарықтағы бағасы 6000теңгені құрады,тауарлы өнім көлемі – 40 дана,тауар бірлігінің толық өзіндік құны 4500 теңге,оның ішінде еңбекақы төлеу – 2000 теңге. Анықтау керек: 1. Өнімнің рентабельділігін,%; 2. Кәсіпорынның жалпы табысын (мың теңге); 3. Егер пайдаға салынатын салық 30%-ды құраса,онда қандай дәрежеде болады:өнімнің бағасы,сату көлемі,сатудан түскен таза пайда?
Анықтау керек: 1. Өнімніңтолық өзіндік құнын (млн теңге); 2. Баланстық пайданы (млн теңге); 3. Өнім рентабельділігін (%)
Акционерлік қоғамға кіретін екі кәсіпорын А және Б жарты жылдық жұмыс қорытындысында төмендегідей көрсеткіштерге қол жеткізді(млн теңге):
А және Б кәсіпорындары бойынша анықтау керек: 1. Бір теңге тауарлы өнімдегі шығын үлесін (теңге); 2. Өнім рентабельділігін; 3. Бірдей жағдайдағы кәсіпорынның қайсысында еңбектің қормен қарулануы жоғары?
Анықтау керек: 1. Тауар бірлігінің толық өзіндік құнын; 2. Кәсіпорынның есепті бағасын; 3. Кәсіпорынның босату көтерме бағасын.
Ақшалай табыс Мерзімді табыс Инвестициялық табыс Түпкілікті табыс Жанама табыс Ұлттық табыс Табыстылық Абсолюттік пайда Бухгалтерлік пайда Жалпы пайда Жылдық пайда Таза пайда Салыстырмалы пайда Жоспарлы пайда
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне кіретіндер: мемлекеттік қаржылар (республикалық бюджет,халықты әлеуиеттік сақтандандыру қоры және бюджеттен тыс қорлар:зейнетақы қоры,халықты жумыспен қамту қоры және т.б. ) жергілікті қаржылар(жергілікті бюджетке тусетін қаржылар). кәсіпорын қаржылары. Мемлекеттік қаржылар деңгейінде елдің біріңғай қаржылық саясатын жетілдіру жүзеге асырылады,бұл өз кезегінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне байланысты. Кәсіпорын қаржысы еліміздің қаржы жүйесінің құрылымында елеулі орын алады.Мемлекеттік қаржы қорларының басым бөлігі кәсіпорын деңгейінде қалыптасады.Республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің 70-80% салық түсімдері есебінен құрылады. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері: бөліп-тарату бақылау. Қаржының бөліп-тарату қызметі арқылы кәсіпорын иелігіндегі барлық ақшалай табыстыр мен қорлар қалыптыстырылады және пайдаланылады. Қаржылардың бөліп-тарату қызметінің орындалуы арқасында үзіліссіз өндірісті ұйымдастыру жолға қойылыды,сонымен қатар бұл құбылыстың басқа да сатыларғы әсер етуі қамтамасыз етіледі.Демек ақша қаражаттарының дұрыстаратылуы кәсіпорын жұмыстарын ынталандырыды,олардың барған сайын жақсара беруіне ыкпал етеді. Кәсіпорын жұмысында жұмсалалған қаржылардын кайтарымына бақылау жасау өте қажет.Бақылау қызметтерінің негіздері қаржы ресурстарының қозғалысынан түрады. Олар өз кезегінде қор ретінде және қордан тыс нысандарда құрылады. Бақылау қызметінің маңызды екі мәні бар:
бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептесулердегі қаржы көрсеткіштері; қаржылай ықпалдар. Егер бұрынғы орталықтандырылған бюрократтық жоспарлау жүйе кезінде кәсіпорынды басқару өнім шығару, пайда, өзіндік қүн және басқа да көрсеткіштер бойынша қатаң шектеулерге негізделсе, қазіргі нарықтық қатыныстар жағдайында ол экономикалық тетіктер арқылы салықтар, несиелер, мемлекеттік қаржылық қордау, түрлі жеңілдектер, сақтандыру және т.б. жүзеге асырылады. Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері: қаржылық шаруашылық қызметтегі дербестік; өзін өзі қаржыландыру және басқару; жұмыстың түпкілікті нәтижелерді еселей түсу; қаржы резервтерін жасау; қаржыны меншіктік және қарыз деп екіге бөліп ұстау; мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлардың міндеттерді бірінші кезекте орындау; кәсіпорын қызметтеріне қаржылық бақылау жасау. Қаржылық қатыныстар құрамы кәсіпорындағы ақша қатынастырының мына топтарымен тығыз байланыста болады: контрагенпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық белгіленген ішкі шаруашылық негізінде құру және пайдалану жарғылық капиталы, өндірісті дамыту қоры, көтемлеу (ынталандыру) қорларлары және т.б. жөнінде. кәсіпорындармен - қаржыларды бөлу тәртібі бойынша, қаржы ресурстарының қозғалысы қордан тыс нысанды жүзеге асады (келісім шарт міндеттерін бұзған жағдайда айыппұлдар төлеттіру және төлеу, әр түрлі пай жарналарын үлес еңгізу, бірлесіп тындырылған қызметтерден түскен пайданы бөлісіге қатысу, басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын пайдалану және соның негізінде дивидендтер алу және т.б.); өнімді түтынынушылармен жасалған шартатарды орындау барысында кәсіпорындар келісімдердің нысандары мен түрлерін өздері таңдайды, міндеттердің орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртіптерін аңықтайды, өзінің өнімдері мен қызметтеріне қарай бағаны қалыптастырыды және жеткізушілердің баға негіздерін де юағдарлайды; сақтандыру ұйымдарымен міндетті және ерікті сақтандыру түрлері бойынша; банктер жүйесімен алынған сомаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған проценттерді есеп айырысу-кассалық қызметтер қөрсету, сонымен қатар банктер ұсынған, нақты төлеммен уақытша бос ақша қаражаттарын пайдалану мәселелері бойынша; мемлекетпен бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру және пайдалану. Ақша қатынастарының бұл бағыттта жұмысы бюджеттік және бюджеттен тыс қорларға әр түрлі салықтар, алымдар, жарналар жүйесін енгізу арқылы жүргізіледі; бағынышты басқару құрылымымен ішкі салаларда қаржы ресурстарын бөлуде тікелей және көлденең өзра байланыста болуы. Ақша қатынастарының бұл топтары кәсіпорын қаржыларының тұтас мазмұнын құрайды. Шаруашылық субъектілерінің ақшалай табыстары және жинақтарының қалыптасуына қарай, олрды банк жүйесі алдындағы міндеттерін орындау, ағымдағы шығындар және өндірістің жұмысын кеңейту, еңбеккерлерді әлеуметтік қамтамассыз ету және материалдық ынталандыруды қаржыландыру қажеттіліктеріне пайдаланады. Қаржы механизмі – бұл қаржы ресурстарын ұйымдастыру,жоспарлау және тиімді пайдалануды көздейтін өзара тығыз байланысты мына төмендегі бес элементтердің жиынтығы: қаржы әдістері; қаржы тетіктері; құқұқтық қамтамасыз ету; нормативті қамтамасыз ету; ақпаратты қамтамасыз ету; Қаржы әдістері - бұл қаржы қатынастарының шаруашылық процестеріне ықпалы, яғни тигізетін әсері. Ол кезегінше мына төмендегі екі бағытта іске асырылып отырады: Бірінші, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жүйесі: Екінші нарықтық қатынастар бойынша. Қаржы әдістеріне бұдан басқа шығындар мен түпкі нәтижелерді салыстыра отырып саралау: материалдық ынталандыру; ақша қаражаттарын тиімді пайдалану жатады. Нарықтық қатынастардың даму деңгейіне қарай, қаржының өндіріс пен айналыс арасындағы қызметтері коммерциялық есеп айырысуға байланысты. Бұл қаржы-шаруашылық қызметтерінің шығындары мен өндірістің түпкі нәтижелерін ақшалай нысанда бағалау деген сөз. Жалпы алғанда, өндіріске коммерциялық есепті енгізудегі ең басты мақсат-шығынды аз жұмсап, жақсы нәтижеге жету, яғни жоғары деңгейде пайда табу. Қаржы тетігі - бұл қаржы әдістерін кәсіпорынның іс-әрекеттерінде қолдана білу. Құқықтық қамтамасыз етуге: заң актілерінің; қаулылардың; жарлықтардың; басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады. Нормативті қамтамасыз ету мыналар арқылы көрінеді: инструкция; нормативтер; нормалар; тарифтік ставкалар; әдістемелік нұсқаулар мен көрсеткіштер және т.б. Ақпараттық қамтамасыз етуге: экономикалық; коммерциялық; қаржылай; басқа да ақпараттар беру кіреді. Қаржылық ақпараттарда: қаржы тұрақтылығы жөнінде мәліметтер; әріптестер мен бәсекелестердің төлем қабілеттілігі, бағасы, курсы, дивидендтері: тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттері; биржалық және биржадан тыс нарықтағы істері жөнінде: шаруашылық субъектілерінің қаржылық және коммерциялық қызметтері жөнінде хабарлар болуы керек. Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бірден-бір пайдалы септігін тигізеді. Әр түрлі ақпараттар, мысалы, жеткізуші, сатып алушы жөніндегі хабарлар интелектуалды меншіктің бір түрі болып табылады және кәсіпорынның жарғылық капиталында белгілі бір үлеске ие. 2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар (15.1 және 15.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 15.1
Кесте 15.2
3. Иә/жоқ Кесте 15.3
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 15.1 Қысқа мерзімді несие қарыздарының ең өтімді активтердің үлес көрсеткіші: А) орташа өтімділіктің коэффициенті В) тез өтімділіктің коэффициенті С) баяу өтімділіктің коэффициенті D) өтімділіктің коэффициенті Е) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті 15.2 Өндірістік шығындарды қаржылық қамтамасыз етудің шығындар қайтарымы, төлем, мерзімдік шарттарда ұсынылған банк несиелері есебінен жабылатын тәсілі? А) несиелеу B) депозиттеу C) айыппұл төлеу D) сыйақы алу E) депозит ашу 15.3 Қарыз капиталының меншіктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейтін коэфицент: А) тез өтімділіктің коэффициенті В) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті С) несиелердің орнын толтыру коэффициенті D) несие қарыздарының айналым кезеңі Е) төлем қабілеттілігінің коэффициенті 15.4 Қазір қалыптасқан пайыз нормасында белгілі мерзім өткеннен кейін төленетін соманың қазіргі мөлшері есептелетін тәртіп? А) хеджирлеу В) дисконттау С) хронометраж D) икемділік E) жалпы сұраныс 15.5 Ол компанияның қызмет табысының неше рет (дивиденттермен толық есеп ажырасқаннан кейін) проценттік төлемақы соммасының және ұзақ мерзімді қарыздардың төлемақысының негізгі самасының асқанын көрсетеді. А) орташа өтімділіктің коэффициенті В) тез өтімділіктің коэффициенті С) несиелердің орнын толтыру коэффициенті D) өтімділіктің коэффициенті Е) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті 15.6 Тауарларды сатып алуға және қызмет көрсетуге байланысты жеткізушілерге және несие компаняларға қажетті ақы төлеудің орташа уақытын көрсететін коэфициент: А) тез өтімділіктің коэффициенті В) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті С) несиелердің орнын толтыру коэффициенті D) несие қарыздарының айналым кезеңі Е) төлем қабілеттілігінің коэффициенті. 15.7 Ол қарыз капиталының меншіктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейді. А) орташа өтімділіктің коэффициенті В) тез өтімділіктің коэффициенті С) баяу өтімділіктің коэффициенті D) төлем қабілеттілігінің коэффициенті Е) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті 15.8 Қаржы нарығы арқылы құнды қағазды тұрақты айырбасталуын белгілейтін басқару тәсілі: А) диверсификация В) монопсония С) индикативті D) свопинг Е) дисконттау 15.9 Айналымдық қаражаттарды талдау қандай мүмкіндік береді? А) кәсіпорынның оперативтік қызметіндегі ресурстарды пайдалану сапасын бағалау В) кәсіпорынның балансының төлемқабілеттілігін, яғни қысқа мерзімді міндеттемелерді уақытында өтеу мүмкіндігін анықтау; С) меншікті айналымдық қаражаттарға не салынатынын түсіндіру; D) айналымдық қаражатты эффективті пайдалану; Е) кәсіпорынның оперативтік қызметінде ресурстарды пайдалану эффектілігін, кысқа мерзімді міндеттемелерді уақытында өтеу мүмкіндігін бағалау, меншікті айналымдық қаражатқа не салынатынын түсіндіру. 15.10 Өндірістік шығындарды қаржылық қамтамасыз етудің шығындар қайтарымы, төлем, мерзімдік шарттарда ұсынылған банк несиелері есебінен жабылатын тәсілі? А) несиелеу B) депозиттеу C) айыппұл төлеу D) сыйақы алу E) депозит ашу. 5. Шығарылуы келтірілген есептер 15.1 Кәсіпорындағы есепті жыл қорытындысында өнімді сатудан түскен табыс 200 млн теңгені құрды, оның өзіндік құны – 152 млн теңге болып, акциялар құны бойынша тиісті алынған дивидент – 2 млн теңге. Акционерлік капитал 200 млн теңге құрды, ерекшелігі бар акцияны шығару – 10%, олардың дивиденті - 8%, пайдаға салық - 32%, кәсіпорынды дамытуға жұмсалатын пайдадан қаржы - 20%. Анықтау керек: 1.Акция бойынша дивидент сомасын (млн теңге); 2.Жай акцияның дивиденті, көрсетілген құн бағасында 2000 теңге.
Баланстық пайда: 200 – 152 + 2 = 50 млн теңге Таза пайда: 50 – 0,32 * 50 = 34 млн теңге Өндірісті дамыту қоры: 0,2 * 34 = 6,8 млн теңге Дивидент төлеу: 34 – 6,8 = 27,2 млн теңге
Дисконттірленгенсіз есепте 0,2 дисконт мөлшерінде дисконттірленген есепте: Есепті шығару үшін керекті мәліметтер кестеде келтірілген (мың, теңге): Кесте 15.4
Шешімі. 1.Жалпы күрделі қаржыны бөлу көлемі, мың теңге: а) дисконтірленбеген 5000+1000=6000 б) дисконтірленбеген есебінде 2.Жалпы пайда (сатылған өнімнің өзіндік құнын шегеруден кейінгі), мың, теңге: Бірінші жыл-4000-3000=1000 Екінші жыл – 8000-5500=2500 Үшінші жыл -10000-6000=4000 Төртінші жыл – 1000-6000=4000 3.Таза пайда (салықты шегергеннен кейінгі жалпы пайда), мың, теңге: Бірінші жыл – 1000-200=800 Екінші жыл – 2500-400=2100 Үшінші жыл -4000-500=3500 Төртінші жыл – 4000-500=3500 4.Таза табыс (таза пайда қосылған амортизация) мың теңге: Бірінші жыл – 800+300=1100 Екінші жыл – 2100+400=2500 Үшінші жыл – 3500+400=3900 Төртінші жыл – 3500+400=3900 5.келтірілген (дисконтірленген) табыс, мың теңге Бірінші жыл – Екінші жыл – Үшінші жыл – Төртінші жыл – 6. Салынған күрделі қаржының өтелу мерзімін анықтаймыз: а) дисконтірленгенсіз есеп бойынша: бірінші жылда 1100 мың теңге өтеледі; екінші жылда 1100+2500=3600 мың теңге өтеледі үшінші жылда 6000-36002400 мың теңге өтеледі; Бұл сома - Өтелу мерзімінің жиынтығы: 2+0,64=2,64 а) дисконттелген есепте. Бірінші жылы 917 мың теңге өтеледі; Екінші жылы 917+1736=2653 Үшінші жылы 4861-263=2208 мың теңге өтеледі Бұл сома - Өтелу мерзімінің жиынтығы: 2+0,98 үш жылда өтеледі. 15.3 АҚ жойылады деген шешім қабылдады. Оның жойылуы кезінде балансында келесі мүліктер тіркелді: Кесте 15.5
Кәсіпорын жойылған кезінде 80000 теңгеге машина және жабдықтар, 40000 теңгеге шикізат және материалдар сату мүмкіндігі бар. Жердің, үйлер мен ғимараттардың 150000 теңгеге бағаланды. АҚ жойылу кезінде шығын 10000 теңгені құрды. Акционерлер арасында тиісті соманы және бір акцияға келетін соманы, акция ұстаушыларға дивидент төлеуді анықтау керек. Шешімі : 1. Акционерлер арасында бөлінуге жататын сома:  - барлық жойылатын активтер сомасы – ұзақ мерзімге және қысқа мерзімдегі міндеттемесі – жойылатын шығындар (150000 + 80000 + 40000 + 40000 + 40000) – (20000 + 12000 + 45000) – 10000 = 227000 теңге.
2.Бір акцияға дивидент иелеріне төленуге жататын сома: 
3.Қорытынды: АҚ жойылу нәтижесінде қоғам мүшелері зиян шеккен жоқ, әрбір 10 теңгелік акция орнына төленген сома 22,7 теңгеге жетті, яғни әрбір акция пайдамен (12,7 теңгемен) аяқталды:  Дк = 22,7 – 10 = 12,7 теңге
6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 15.4 Жеке кәсіпкер банктен 8 пайызбен несие алды. Егер инфляция деңгейі биылғы жылы 7% болса, онда алған несиенің нақтылы пайыз ставкасы қандай болады? 15.5 Фирманың иесі құны 1000 мың теңге тұратын станок алуға шешім қабылдады. Өнімді өткізу шығыны 800 мың теңгені құрғанда, сатудан түскен түсім – 2000 мың теңгеге жетеді. Анықтау керек: А)жоба бойынша күтілетін таза пайданы; Б)күтілетін таза пайда мөлшерін; В)несиеге станок сатып алудағы несие ставкасын; Г)15% және 2)25% алуды қажетті немесе қажетті еместігін анықтау. 15.6 Фирма «Арман» - жылдық 12% есеппен депозитке ақша салды. Жыл бойы инфляция деңгейі 5% - ды құраса, онда пайыз ставкасы қандай көлемде болады? 15.7 Акционерлік қоғамда 100000 акцияның көрсетілген құн бағасы 10 теңге. АҚ өтіп бара жатқан жылы 400000 теңге пайда көрді. Бір акцияның табыстылығын анықтау керек, егер нарықта оның бағасы 15 теңгені құрғаны белгілі болса. 15.8 Акционерлік қоғам тұрақты 70% дивидент мөлшері осы жылда да сақталатынын хабарлады. Өтіп бара жатқан жылда банк ставкасы 60 % құрды, акцияның көрсетілген құны – 100000 теңге. Осы акционерлік қоғам акциясының нарық бағасын анықтау керек. 7. Ұғымдар мен терминдер Көрсеткіш Абсолюттік көрсеткіш Талдамалы көрсеткіш Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіші Өнім сапасының көрсеткіші Сандық көрсеткіш Өтімділік көрсеткіші Заттай көрсеткіш Салыстыпмалы көрсеткіш Есептік көрсеткіш Өніріс көрсеткіші Қаржы көрсеткіші Экономикалық көрсеткіш Жалпы өнімді талдау Жоспардың орындалуын талдау Пайда жоспарының орындалуын талдау Деректерді талдау Кәсіпорынның қызметін талдау Жұмсалған шығынды талдау Қаржы тұрақтылығы Қаржы олигархиясы Қаржы есептемесі Қаржы қолдауы Қаржы жүйесі Қаржы схемасы Қаржы тұрақтылығы Қаржыны қайта бөлу Қаржы делдалдығы Қаржы тобы Қаржы активтері Қаржыны бағдарламау
2. Оразалин К.Ж . Кәсіпорын экономикасы, оқу құралы, Алматы, 2007 жыл 3. Әбдікәрімова Г.И. Кәсіпорын экономикасы, Алматы 2008 ж. «Экономика» 4. О. Сәбден, Бәсекелестік экономика, Алм.: Экономика институты, 2007 ж. 5. Үмбеталиев А.Д. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік, Алм. 2006 ж. 6. Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А. Кәсіпорын экономикасы, Алматы, 2008 ж. 7. Молдахметова А.Б. , М.Ө.Өтебаев Микроэкономика, Астана: Фолиант, 2007 ж. 8. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, Алм. 2007 9. Құдайбергенова Г. Микроэкономика, Көкшетау, 2005 жыл 10. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Т.К. Микроэкономика, Алматы.: Экономика. КазГАУ 1997 11. Молдахметова А.Б., Өтебаев М.Ө.Микроэкономика, Астана: 2007 ж. 12. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған Стратегиясы, Астана, 2003 жыл 13. Экономика предприятия. Под ред. проф. В:Я:.Горфинкеля, М.,1997 г. 14. Экономика предприятия: Учебник / Под редакцией проф. О.И. Волкова. - М.: ИНФРА-М, 1997. 15. Экономика предприятия: Учебник / Под редакцией проф. В.Я. 16. Гусева Т.А. - Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деят-ти предприятия [2005] 17. Аврашков Л.Я. Экономика предприятия. М: Банки и биржи.1998. 18. Волков В.И. Экономика предприятия. М: Финансы и статистика.1996. 19. Мухамбеков М.М. Экономика и организация предприятия. Астана: Изд-во «Фолиант».2006. 20. Саймагамбетова Г.А. Организация и планирование производства. Алматы: Экономика. 2004. 21. Сафронов Н.А. Экономика организации. М: Экономист.2004. 22. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В. Горфинкеля, Е. Куприянова. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996. 23. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, жыл, 29 қаңтар, Астана қаласы 24. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы, Астана, 2003 жыл 25. Тезисы выступления акима Костанайской области С.В. Кулагина на отчётной встрече с представителями населения «Об итогах социально-экономического развития Костанайской области за 2009 год и задачах на 2010 год» 27.01.10. 26. Стратегия повышения конкурентоспособности Костанайской области в рамках вступления Казахстана в число 50-ти конкурентоспособных стран мира, Алм. 27. Досым Сәтбаев: Самат Рахимбаев, специально для Gazeta.kz 17.02.2010, иллюстрация: http://www.slon.ru 28. Канат Берентаев: Нашу экономику определяют иностранные инвесторы , газета Общественная позиция (Тас Жарган), 23.01. 29. ҚР Экономикалық даму және сауда министрі Ж. Айтжанованың Үкімет отырысында сөйлеген сөзі. Астана. 20 сәуір 2010 жыл 30. Саубетова Бибигуль Сулейменовна, Развитие инновационных процессов в нефтяном секторе Республики Казахстан, Автореферат, Алматы ж 31. Қазыбаев А.К. Формирование стратегии инновационного менеджмента в малом предпринимательстве: автореферат дис. к.э.н.,Аст. 2006,С 16-17. 32. Е.З.Сулейменов,Н.В.Васильева «Инновационная деятельность в РК»: аналитический обзор.- НЦ НТИ РК-Алматы 2006, С 7-53 32. Б.А.Алдашов, Е.В.Ткач «Инновационная инфраструктура: понятие,основные элементы и направления развития»//НПЖ «Транзитная экономика» №2 33. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ақпараттары 34. К. Т. Арыстанбеков, На пути вступления Казахстана в ВТО серьезные преграды есть, АльПари №2, 2005 г. 5. Азамат АРҒЫН, Қазақстан дағдарыстың алғашқы асуын еңсерді 03.10.2008 35. 5 батыл кадам, Қазақстан Үкіметінің дағдарысқа қарсы бағдарламасы, Астана, , қараша 36. http://www.weforum.org ВЭФ - Официальный сайт 37. т http://ru/government.kz Правительство Казахстана - Официальный сайт 38. http://www. weforum.org/documents/GCR10/INDEX.html(The Global Competitiveness Index 2010-2011) 39. http://www. ru.wikipedia жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
жылда өтеледі
жылда өтеледі