Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- ТЫҒЫ.
| !>■ I ■ІІИІІПІІII
Ономастикалык, терминдердің қысқаша сөздігі Микротопоним (шагынтопоним) - кең қауымға беймәлім географиялық объектілердің атаулары. Мифоним- мифтердегі, эпопея, ертегілердегі, жырлар- дағы кез келген ономастикалык кеңістік аясындағы атау, мыс., Қүлагер, Шалқүйрық, Қобыланды батыр, Қамбар ата, Шопан ата, Зеңгі баба. Некроним - топонимнің түрі; зират, бейіттер мен молалардың атауы, мыс., Кецсай, Ваганьковское кладбище. Номинация - атау беру үрдісі. Ойкодомоним - ғимарат атауы, мыс., Республика са- райы, Окушылар сарайы, Студенттер сарайы. Ойконим - топоним түрі; кез келген елді мекен (ауыл, село, кент, кала) атауы; ойконим астионим жэне комоним болып бөлінеді. Ойконимика (кара. Ойконим) - топонимиканын ойконимдерді зерттейтін саласы. Ойконимикон (кара. Ойконим) - ойконимдердің тізімі немесе сөздігі. Ойконимия (кара. Ойконим) - ойконимдердің жиын- ТЫҒЫ. Океаноним “күдай Мүхит”; 2) “шексіз теңіз”; 3) “Ат- лантикалық мүхит атауы” + оним) - гидронимнің түрі; мүхиттар атауы, мыс., Атлант мүхиты, Солтүстік Мүзды мүхит, Үнді мүхиты. Оним - қара. Жалқы есім. Онимия (кара. Оним) - жалқы есімдердің (оним- дердің) жиынтығы. Ономастика (кара. Оним) - тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы. ~ ономастикалык, - сын есім, ономастикаға қатысты. 182
Ономастикалык, кеңістік - белгілі бір жалқы есім- дердің таралу аймағы немесе жалқы есімдердің тобы; ономастикалык кеңістік топонимия, антропонимия, зоонимия, теонимия сияқты топтардан тұрады. Ономастикалык, әдіс - ономастика саласында атаулар сырын танудың жолы; ономастикалык әдістер бірнеше түрден түрады: стратиграфиялық, күрылымдық, ареалды, туыстық, типологиялық, этимологиялық; әр атаудың қалып- тасу жолдары мен ат берілу себептерін анықтауда осы әдістердің біреуін немесе бірнешеуін пайдалануға болады. Ономастикалык, зерттеудіц әдістемесі - ономастика саласындағы зерттеуде қолданылатын әдіс-тәсілдердің жиынтығы. Ороним (гр. oros “гора” + оним) - топонимнің түрі, тау, кырат, шың атаулары, мыс., Алатау, Хантәңірі, Алтай, Орал, Қаратау т.б. Оронимика - топонимиканың оронимдерді зерг- тейтін саласы. Оронимия - оронимдердің жиынтыгы. Патроним - әкесінің есімі немесе лақап атының дериваты: әкесінің немесе атасының есімі немесе лақап аты бойынша адамга лакап ат немесе фамилия беру. Пелагоним - океанонимнің түрі, кез келген теңіз немесе оның бөлігінің атауы, мыс., Каспий теңізі, Арал теңізі. Планетоним (лат. planeta + оним) - онимнің түрі, кез келген аспан денелеріндегі табиғи-физикалық объекттің жалқы есімі; нақты айтқанда, марсионим, селеноним, венусоним т.б. Полионимия (көпонимді) - көп атка ие болу, яғни бірнеше атауы болу. Порейоним - кез келген көлік түрініц атауы, мыс., Қазақстан поезі, Аврора крейсері, Восток-1 ракет асы. 183
Потамоним - топонимнің түрі; өзендердің атауы, мыс., Іле, Талас, Жайьщ, Шаган т. б. Прагматоним - оним түрі; адамның күнделікті қызмет аясындағы денотат атаулары, соның ішінде тауароним, прагмоним, эргоним, фалероним, хрематоним, порейоним т. б. Псевдоним бүркеншік ат - қара. Лақап am. Регионим (< лат. regio “ауқымды аудан” + оним) - тіл білімі, тарихи, географиялық, этнографиялық, лингвомәдени т.б. мәліметтер бойынша ономастикалык зерттеуге алынған белгілі бір аймақтың атауы, мыс., Шы- гыс Қазақстан, Өр Алтай, Ертіс қойнауы, Солтустік Қазақстан. Реликтілік қосымшалар - топонимдердің қүрамында кездесетін, бүгінгі тілімізде дәл сол күйінде қолданылмайтын көне гүлгалар, мыс., Жымпиты, Аңқа- ты, Булдырты, Қалдыгайты, Өлеңті, Шідерті то- понимдерінің қүрамында кездесетін -ты, -mi түлғалары реликтілік қосымшалар болып есептеледі. Реликтілік қурылымдар - реликтілік қосымшалардың қатысымен қалыптасқан жер-су атаулары. Селеноним - планетонимнің түрі; Айдағы кез келген табиғи объекттің агауы. Селенонимика (қара. Селеноним) - селенонимдерді зерттейтін ономастика саласы. Сөзжасам (ономастикалык) - онимдердің жасалу жолдары мен тәсілдерінің жиынтығы. Спелеоним - ороним түрі; кез келген табиғи жер асты объектілердің атауы, соның ішінде: үңгір, қүдық, жар, лабиринт, сифон, жер асты озен т.б. атауы. Спелеонимия (кара. Спелеоним) - спелеонимдер жиын- ТЫҒЫ. 184
CnupumoHiiM (лат. spiritus “аруақ” - оним) - аруақ аты. Мысалы: Ғайып баба, Оқшы ата, Райымбек ата т.б. Стратиграфия (топонимиялық) - топонимдердің қалыптасуын белгілейтін тарихи қабаттар. Тарихи-әлеуметтік фактор - жалқы есімдердің (топонимдердің, антропонимдердің, зоонимдердің, эргонимдердің т.б) қалыптасуында қоғамдық-саяси оқиғалардың, тарихи-әлеуметтік жағдайлардың себепші болуы. Теоним - кез келген пантеондағы қудай аты, мыс., Алла, Қудай, Зевс, Гера, Будда, Кришна. Теонимия (қара. Теоним) - белгілі бір аймаққа, халыққа, шығармаға, мерзімге қатысты теонимдер жиынтығы. Термин-индикатор - топонимдердің қүрамында келіп, олардың топонимдердің қай түріне жататынын анықтап отыратын географиялық термин; егер топонимдер су, сай, қамыс сөздердің қатысымен жасалса, ондай топонимдер гидронимдер тобына, ал тау, шоқы, қыр, асу сөздерінің көмегімен қалыптасса оронимдер тобына кіреді; термин- индикаторлардың детерминативтер, географиялық терминдер, халықтық терминдер деген атаулары да бар. Топоним - онимдердің бір түрі; топонимдерді, көбінесе, жер-су атаулары деп те атаймыз; топонимдер - жер бетіндегі табиғи объектілердің және адамдардың табиғат- ты игеру үрдісі нәтижесінде қалыптасқан объектілердің атаулары; топонимдер өз ішінен ойконимдер, гидронимдер, оронимдер, урбанонимдер, некронимдер т.б. түрлерге бөлінеді. ~ топонимдік - сын есім, топонимге қатысты; мыс.: топонимдік аймақ - белгілі бір жер-су атауларының таралу аймағы; 185
топонимдік карта - топонимдердің немесе олардың кейбір элементтерінің орналасу аймағын сипаттайтын географиялық атлас; топонимдік қатар - қүрылымы, топонимдік моделі бірдей жер-су атауларының тобы; топонимдік лексема — топонимдер қалыптастыруға қатысатын сөздер; топонимдік терминология - топонимдерді сипаттайтын ғылыми терминдердің жиынтығы; топонимдік уәж - жер-су атауларының қалыптасуына негіз болған жағдай, себеп. Топонимдену (қара. Топоним) - жалпы географиялық терминдердің (детерминативтердің) ешбір қосымшасыз топонимдерге айналуы; мыс., сын есім жіңіш- ке - бүлақ атауы Жіңішке, сын есім қақ - көл атауы Қақ. Топонимика (қара. Топоним) - ономастиканың топонимдерді зергтейтін саласы; топонимика жер-су атау- ларының қалыптасу себептерін, пайда болу ерекшеліктерін, даму жолдарын және қолданылу жайын тексереді. Топонимикой (қара. Топоним) - топонимдердің сөздігі немесе тізімі. Топонимист - топонимдерді зерттеуші. Топонимия (кара. Топоним) - топонимдердің жиын- тығы. Трансантропонимдену - трансонимденудің бір түрі; антропонимнің бір түрінен екінші түріне ауысуы. Транскрипция - қабылдаушы тіл графемасы арқылы шет тілді атау фонемасын жеткізу. Транслитерация (лат. trans “арқылы” + litera “әріп”) - белгілі бір әліпбимен жазылған жекелеген жалқы есімдерді 1 «А Ономастика: зерттеу мәселелері екінші бір әліпбидің әріптерімен таңбалау, мыс., қаз. Дәулет - орыс Даулет - ағылш. Daulet. Трансонимдену (лат. trans “арқылы” + онимдену) - жалкы есімдердің; мыс., антропонимдердің (кісі аттарының), ешбір косымшасыз басқа жалқы есімдерге, мыс., топонимдерге айналу үрдісі; трансонимдену тәсілі арқы- лы антропонимдерден жасалған топонимдерді антропотопонимдер, топонимдерден жасалған антропонимдерді топоантропонимдер, антропонимдерден жасалған космонимдерді антропокос- монимдер т.б. деп атайды. Транстопоонимдену - топонимдердің бір кластан екінші бір класқа ауысып, жаңа объектінің атауы ретінде жүмсалуы, мыс., Шыцгырлау - 1) өзен атауы, гидроним; 2) аудан орталығы, ойконим; Бүлдырты - 1) өзен атауы, гидроним; 2) кеңшар орталығы, ойконим т.б. Уәжді атаулар - ішкі уәжді формадан түратын, уәжі анық есімдер. Уранонимы (моңғ. урай, қаз. үран “рүчтандыру макса- тында айтылатын сөз” + оним) - кез келген рудың үран атауы. Мысалы: Аруақ-аруақ; Аблай. Урбаноним (урбоним) (лат. urbanus “қалалық” + оним) -топонимнің түрі; қала ішіндегі кез келген топографиялык объект атауы; соның ішінде агороним, годоним, хороним т.б. Фалероним (лат. phalera “ең ержүрек легионерлер ма- рапатталатын айылбас” + оним) - кез келген медаль, орден, ерекшелік белгілер атауы, мыс., Парасат ордені, Барыс ордені, Алтын алқа медалі. Фитоним - өсімдіктердің атаулары, мыс., раушангүл Виктория, лилия Венера. Фитонимия - фитонимдердің жиынтығы.
Халықтық географиялық термин - жергілікті географиялык терминдер, белгілі бір аймакта ғана колданылатын детерминативтер, мыс., қопа, самар терминдері Батыс Қазақстан аймағында жиі қолданылады. Хороним - топоним түрі; кез келген территория, облыс, аудан атауы, соның ішінде әкімшілік, қалалық, табиғи хоронимдер болады, мыс., Шыгыс Қазақстан, Орта Азия, Еуразия, Алматы облысы, Қызылжар ауданы. Хрематоним - оним түрі; материалды мәдениет затта- ры атауы, соның ішінде қару-жарақ, музыкалық аспап, зергерлік заттар т. б. атаулары. Хрононим - оним түрі; уақыт кесіндісі атауы. Эвфемистік атау - кез келген объекттің дөрекі естілетін бастапқы атауларын корғау мақсатында сыпайы түрімен ауыстыру. Экклезионим - топоним түрі; ғүрыпты өткізу орындары мен кез келген дінге багыну орындары атауы, соның ішінде мешіт, шіркеу атаулары, мыс., Орталың мешіт, Никольская церковь. Эпоним - аты шыққан кісінің есімі немесе лақап атымен баска кез келген онимнің пайда болуы, мыс., Менделеев кестесі, Боткин ауруы, М. Эуезов драма театры. Эргоним - оним түрі; іскер адамдардың бірігу, үйым- дар мен мекемелер, корпорациялар т. б. атауы, мыс., Таң телекомпаниясы, Қайрат футбол қогамы , әл-Фараби атындагы Қазақ үлттық университеті. Этимология - жалқы есімнің шығу тегі. Этнографиялық фактор - жер-су атауларының ха- лықтың түрмыс-салтына, әдет-гүрпына сәйкес қалыпта- суы. Этномаркерлі онимдер - күрамында этнографизмі бар мәдени-этнографиялық ақпаратқа ие жалқы есімдер, соның
ішінде этномаркерлі топонимдер (Қойтас, Сандьщтау, Айгыржал), этномаркерлі антропонимдер (Бөрібай, Жібек), этномаркерлі космонимдер (Жетіқарақшы, Есекқырган) т.б. Этноним - кез келген этникалық топ, халық, ру, үлт атаулары, мыс., қазақ, агылшын, орыс, қыргыз. Этнонимия (қара. Этноним) - этнонимдердің жиын- тыгы. Этнотопоним - этнонимдердің қатысымен қалыптас- қан жер-су атаулары, мыс., Қалмақңырган, Қоңырбулақ, Базар, Шуршүтсу. Этнотопонимия - этнотопонимдердің жиынтығы.
жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|