«Ең үздік ғылыми жоба-2014» байқауы (7-9 сыныптар арасында) Ел мұратын жырлаған- сартай ақын Орындаған: Наукенова Айнұр Нұрланқызы
жүктеу/скачать 1,2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.1 Жауынгер ақын (Құбайыс Қаратаев туралы сыр)
- Колхоздың бақа торы ат көлігі еді. Көлік-мал өндістің көрігі еді...
- 3.3 Сартай немересі Күләш Қаратаеваның өлеңі Бас иеміз сіздерге
- 3.4 Сартай ұрпағынан қалған жәдігер(Соғыстан қайтқан домбыра)
- Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
| Қаратайдан- бір бала бар аты ойыма түспей тұр. Оралда тұратын, бұрын Шыңғырлауда болды
Қартбайдан-Атаман, Атаманнан Қожағұл, қазір тұқым жоқ, қыздарынан жиендері бар Оралда тұрады. 3.1 Жауынгер ақын (Құбайыс Қаратаев туралы сыр) 
1903 жылы Қаратөбе ауданының Үшана ауылында дүниеге келген Құбайыс Қаратаев партия, кеңес қызметтерінде жасаған. Чапаев, Қаратөбе, Жымпиты аудандарында ақындығымен белгілі болған. Осының бір мысалы, 1939 жылы ел ақыны Кенжебай Бекмағамбетовтың жалғыз ұлы қайтыс болғанда айтқан көңіл айтуын кезіңде Оралдық ақын Қаташ Садықовтан журналист Хамидолла Қыдыров жазып алған еді. Қ.Қаратаев Чапаев аудандық газетінде редактор болыпты. Үшаналық ардагер-ұстаз Науша Төлеутаев Құбайыстың ақындығы жайлы еске алып, бір жылдары жымпитылық "Қызыл ту" газетінде "Басқарма мен торы ат айтысы" деген өлеңі шыққандығын айтты.
қызы Күләштің Қаратөбеге әкесінің, Сартай ақын атасының шығармашылық жолдарын іздестіріп келуімен тұспа-тұс келді. "Жүргенге жөргем ілінер" дегендей, апайдың бұл сапары сәтсіз болған жоқ. Сартай Көшкіншіұлының басында болып, ақын атасына құрмет көрсетті. Ал өз әкесі, жауынгер ақын Құбайыс Қаратаев Ұлы Отан соғысында опат болған. Ол жайлы өткен жылы Орал қаласындағы баспанаханадан шыққан "Боздақтар" кітабының 5-том, 155-бетінде былай деп жазылған еді: "Қаратаев Құбайыс, қазақ, лейтенант, 1943 жылы қазанда жарақаттан қайтыс болған. Новгород облысы, Иванов деревнясында жерленген". Ұзынқұлақтан Сартай ақынның баласы Райыстың ұрпақтары Ерген, Мерген, Мирзоян, Сәбила апайдың бірінде Құбайыс ақынның арабша жазылған қолжазбалары бар деп естиміз. Іздеп барайық десек, жер шалғай, Құбайыс ақын жайлы осы мақаланы оқи отырып, хабарласар деген ойдамыз. Жауынгер ақын туралы, кіндік қаны Қаратөбенің Батпақкөлінде тамған жерлесіміз жайлы осындай үздік сыр беруіміздің мақсаты осы еді.
ақын әке, жан әке, Төгуші едің маржан сөзді бал әке. Сұм соғыста қан кешсең де, жыр жаздың, Жете алмадың сол арманға, өр әке. Сол өрлікпен үш жыл ұдай соғыстың, Ортасында өмір-өлім ағыстың, Сұм фашистің қардай жауған оғынан, Сөнді өмірі талай жалын арыстың. Асы әке, етемін дер өрледің, Ел намысын көз жұмғанша бермедің. Фашистердің сұр жыландай қаптаған Ордасында жеңілгенін көрмедің. Алпыс сегіз жыл Жеңіс тойым жақындар, Жыр жазуға менің-дағы қақым бар. Тағзым етіп, бас иеміз сіздерге, Жауды жеңіп, майданда өлген батырлар. Қайран әке Қайран әке, қан кештің-ау соғыста, Өмір деген өткінші бір ағыс па. Артта қалған үш балаң мен жан жарың, Көздің жасын көлдеттік-ау, сол қыста. Сәйгүліктер шаналарға жегілді, Он адамға бір ат-шана берілді. Жер қайысқан азаматтар аттанып, Ілбішіннің қалған халқы егілді. Қайырыла алмай ет жүрегі-балаға, Дүние өтіп бастарыннан барама!? "Қаратаев командасы" дегенде, Қайран әке, жүгірдің-ау шанаға. Сол-ақ екен, кеттіңдер-ау алыстап, Қара боран қаратпады анықтап. Әке берген ұлы күштен нәр алып, Жүр ғой қазір ұрпақтарын шалықтап. Әкелермен жеңіс күні жақындар, Жыр жазуға менің-дағы қақым бар. Елдің туын ұстап қалған биікте, Топырағың торқа болсын, батырлар! 3.4 Сартай ұрпағынан қалған жәдігер(Соғыстан қайтқан домбыра) Құбайысқызы Күләш әжеміздің айтуынша, әкеден қалған қара домбыра сол сұрапыл соғыс жылдарында майдан даласын көріп қайтқан. Ол туралы Күләш әжей былайша әңгімеледі: - Пәбескі келіп, майданға аттанарда Чапаев ауданының орталығындағы халық әкемді жібермей, үш күнге сұрап алып, ән салғызды. Әкем де қасына Базар деген құрдасын бірге алып қалды. Үш күн бойы ән салғанда клубқа жиналған халық киноға барғандай шұбырып жүрді. Әкеміз аттанар сәт таяғанда шығарып салмаққа казармаға бардық. Казарма дейтіні – бұрынғы мектептің ескі ғимараты. Сонда әкем осы домбыраны қабына салып ала шықты. Казарманың ішінде партада отырған едім, майданға аттанатын жігіттерге «жүреміз» деген белгі болғанда жылап қоя бердім. Әкем мені көтеріп алды, Айсұлу анам домбыраны қолына алды. Осылай үшеуміз сыртқа беттедік. Есік алдына шыққанда әкем жүгіріп жүріп, мені бірнеше рет көтеріп, сәл аялдады да, атшанаға мінді. Домбырасын өзімен бірге ала кетті. Бір атшанаға он жігіттен тиеліп аттанғаны әлі есімде. Әкемнің құрдасы Базар ағаның үйінде бала да жоқ екен. Біздің үйде үш бала. Біресе бізде, біресе Базар ағаның үйінде болып, біраз жыладық. 1943 жылдың жазына дейін әкемізден өлеңмен жазылған бірнеше хат алдық. Әкемді соғыста домбырасымен көрген Бисенғали Имашев деген соғыс ардагері Тоғанас ауылында тұрды. Осы Шаған ауылындағы Базархан деген көршімнің құдасы еді. Әкемнің майдандас серігі болғандықтан, мен оны өз әкемдей көріп, ол мені қызындай көріп, жақсы араласып тұрдық. «Бірде тоғай арасында демалып отырып, Құбайысқа ән салдыра берген едік, әуеде жау ұшақтары пайда болып, үстімізден оқ атқылай бастады. Жан-жаққа бытырай жөнелдік. Сол сәтте ағашқа ілулі тұрған Құбайыстың домбырасын көзім шалды. Бұдан кейін Құбайысты қайта көрмедім», - деп әңгімеледі ол кісі. Бүгінде әкемнің сол майдандас серігінің Раушан есімді қызы мен күйеу баласы Серік Орал қаласында тұрады. Әкемнің домбырасы қабына салынған күйі Айсұлу анамның қолына қайтарылды. Менің ойымша, домбыраны әкем көзі тірісінде өзі беріп жіберген сияқты. Өйткені әкемнің майданда ерлікпен қаза тауып, Новогород облысының Ивашово деревнясында жерленгені туралы “қарақағаз” домбырадан кейін келгені бала болсам да, есімде. Құбайыстан қалған қара домбыраны, арап, латын қарпімен жазылған көптеген жазбаларды мұқият сақтап, кейінгі ұрпағына табыстаған жары - Айсұлу Сартай келіні. Құбайыс майданға аттанғанда жары Айсұлу 22 жаста екен. Ал Құбайыстың қызы Күләш, 8 жаста болыпты. Күләш әженің туған анасы, Құбайыстың бірінші әйелі Мәруә – атақты әнші Ғарифолла Құрманғалиевтің туған қарындасы. Мәруә өңеш ауруынан 24 жасында дүние салғанда қызы Күләш 3 жасар еді. Мәруә да жақсы әнші болған. «Анам науқастанғанда дауысы жоғалып кетті. Соның өзінде маған ән үйретіп, алдына алып, билететін. Ал анам қайтыс болғаннан кейін 4 жас шамасында болармын, әкем мені Алматыға, Ғарифолла нағашыма алып барды. Үлкен қақпаның алдына мәшинемен тоқтай қалғанымызда, ақ қалпақ, ақ костюм киіп, іштен шыға келген Ғарифолла нағашым мені көтеріп алды. Онда бірнеше күн болдық. Әкем мен нағашым қолыма бөтелке ұстатып, ауладағы құдықтан су әкелуге жұмсайтын. Мен суды алып, ішке енгенде есіктері жатақханадағы секілді қаз-қатар орналасқан ұзын дәліздің ішінен «өз үйімізді таба ала ма» деп, есіктердің қайырылысына тұрып, мені сырттай бақылайды екен. Мен кішкене болсам да пәтерімізді тура тауып барғанымда әкем мен нағашым риза болып, кезек-кезек көтеріп, еркелететін», – деп еске алады Күләш әже. Нағима апай (Құбайыстың ұлы Жанғали Қаратаевтың жары) 1964 жылы Құбайыс шаңырағына келін боп түскенде домбыра Айсұлу енесінде болыпты. Айсұлу әжей домбыраға ешкімнің қолын тигізбей, өзі ғана алып, шаң тигізбей сүртіп отырады екен. - Құбайыс атам мінезі жайлы, ешкімді жәбірлемейтін, кісіге қатты айтпайтын адам болыпты. Заң саласында қызмет еткен кезінде «Адам-ның қатесі болса да, соны мойындатуға аяймын» деп, өз еркімен басқа жұмысқа ауысыпты. Көпшілік Құбайыс атамның өнеріне ерекше тәнті болып, салған әнін, термелерін тыңдауға құмартады екен. Атам барып, ән салған жерде «Ауылға Құбайыс келіп жатыр екен» деп, сол ауылдың жұрты бар шаруасын тастап жиылады екен. Қайын атам 1941 жылы со-ғысқа өзі сұранып кетеді. Ас жоқ, киім жоқ қиын кезде домбыраны бір қап тарыға саудалап келгендер болыпты. «Аман-есен оралса, өзі тарта-ды, артындағы ұрпағы өссе, солар ұстайды» деп, аш жүрсек те, домбы-раны сатпадық,- дейді қайын енем. 1967 жылы Ғарифолла Құрман-ғалиев ауылымызға келіп, концерт қойды. Ол кезде Чапаевтың XXII партсъезінде тұрамыз. Әскербек Еңкебаев, Гүлнафис Баязитова сынды өнер адамдары біздің үйге Ғарифолла әншімен бірге келді. Қона жатып, қонақ болды. Сонда атамның домбырасын көрген Ғарифолла әнші ерекше тебіреніп, «Аяшым, жарадың, Құбестің көзін осылай жоймай, ұстап отырғаның – сенің азаматтығың. Ер адамға бергісіз екенсің» деп ризашылығын білдірді. Осы домбыра - Құбайыс атамыз 1937 жылы Алматы қаласында өткен республикалық халық өнерпаздары байқауына барғанда Ғарифолла Құрманғалиев екеуіне бірдей етіп, бір шеберге жасатқан екі домбыраның бірі екен. Мұны осы жолы Ғарекеңнің өз ауызынан естідік. Сөйтіп, атамның домбырасын Ғарекең өзі шертіп көріп, ән де салды. Шәкірті Әскербекке де ұстатты. Әскербек «Он алты қызды» орындады, – дейді келіні Нағима апа. Құбайыстың көзіндей сол қара домбыра бүгінде Тайпақ ауданының Базартөбе ауылында тұратын немересі Нұржан Қаратаевтың төрінде ілулі тұр. Қорытынды Қаратөбе топырағы өнер адамдарына бай. Мұхит, Ғарифолла, ескендірді елі қадірлейді. Ал Сартай ақынды білетіндер болса некен-саяқ. Сартай осы Қаратөбе өңірінде өмірге келген,-дейді аудандық "Еңбек туы" газетінің редакторы Қайыржан Хасанов. -"Сартай термесі", "Сартай сазы" атты әндері мен термелері күні бүгінге дейін халық ортасында, сахналарда орындалып келеді. Елбасының жарлығына сай үстіміздегі жылдың Мәдениетті қолдау жылы болып жариялануына байланысты есімін жұртшылық білң бермейтін Сартайдай ақынды халыққа жете таныстыру мақсатында Сартайдың ұрпағы Күләш Құбайысқызы Үшана ауылында болды. Сартай ақын жерленген зиратты Үшана ауылының тұрғыны, зейнеткер Науша Төлеутаев, осы тұрғыда ізденуші, Б.Аманшин атындағы орта мектептің ұстазы Аман Жүсіпқалиев көрсеткен соң, Қ.Құбайысқызы атасының басына дұға етіп ақтық байлады. Ақынды еске алып, халыққа таныстыру мақсатында жұмыстанған Қайыржан Хасанов зират басында Сартайдың өлеңдері, шығармашылығы бағытында атқарылып жатқан жұмыстар туралы айтып, естеліктерге тоқталды. Ұққанымыз Сартайды ақын, термеші, жыршы ретінде, елдегі жағдайларда ауылдарды аралап, халықтың көңілін көтере білетін сал-сері дәрежесінде танимыз. Алайда ақынның жазбалай өлең, термелері туралы мәліметтер өте аз. Сондықтан да келешекте елдегі белгілі азаматтар А.Жүсіпқалиев, Қ.Хасанов, Т.Отаровтар алдарына үлкен мақсат қоя отырып, Сартай ақынның өнер жолын, шығармашылығын зерттеуді басты мұрат етуде. Сартайдың шығармашылығы жайлы айтар болсақ, республикаға танымал әншілер Жақсылық Сәрсенғалиев пен Қалампыр Рахимованың орындауында үнтаспаға жазылған Сартай әндері, қазір аракідік қазақ радиосынан беріліп тұрады.Сондай-ақ әнші Қалыбек Ақтаев М.Ташмұханбетов атындағы Ташкент зауытындағы «Мелодия» деп аталатын Бүкілодақтық грампластинкалар фирмасынан « Сартай термесін» өз орындауында арнайы күйтабақ етіп шығарды. Пайдаланған әдебиеттер тізімі. Әр жылдарда газет беттерінде жарық материалдар («Орал өңірі», «Қаратөбе өңірі /Еңбек туы/ ») Қ.Хасанов «Ақындар» кітабы Орал қаласы "Полиграфсервис" баспаханасы 2008 жыл «Алаш айнасы» сайтының материалдары «Тоныкөк kz» сайтының материалдары жүктеу/скачать 1,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|