«Ең үздік ғылыми жоба-2014» байқауы (7-9 сыныптар арасында) Ел мұратын жырлаған- сартай ақын Орындаған: Наукенова Айнұр Нұрланқызы

Қазақ тарихында есімдері елге танымал Сартай атты адамдар өмір сүрген. Бірі оңтүстікте батырлығымен танылған болса, бірі батыс өңірінде ақындығымен танылған.

Оқушы зерттеуіндегі Сартай Көшкіншіұлы - Батыс Қазақстан Облысының Қаратөбе ауданындағы, Батпақкөл елді-мекеніне қарасты Үшана ауылында дүниеге келген – ақын. Сартай Көшкіншіұлы - жыршы-термеші, елдің мұңын жырлаған ел аузында термелері қалған тарихи тұлға. Қазіргі кезде Сартай туралы зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді.

Алайда бұл ғылыми жұмыс - оқушының өзіндік ізденісінің нәтижесінде дүниеге келген еңбек.

Жетістіктері : оқушы Сартай Көшкіншіұлының туған жерінде болып, немересі Күләшпен кездесіп тың мәліметтер жинап, сұхбатын сәтін бейнетаспаға түсіруі.

Зерттеу жазбасында бұрын жарияланбаған суреттер пайдаланды

Зерттеу жұмысын жүргізу барысында тақырып аясында слайдтар құрастырып, әр қилы мәліметтерді суретке түсірген.

Қорыта айтқанда, оқушының ғылыми жұмысын жоғары бағалаймын.

0

Мазмұны

1.2 Тар заман......................................................................................5

2 Зертеушілер еңбектерінде

2.1 Қайыржан Хасановтың зерттеу деректерінен..........................9

2.2 Жүсіпқалиұлы Аман жинаған деректерінен...........................11

2.3 Мерғали Жұбандықовтың айтқандары....................................12

2.4 Нұртас Набиоллаұлының («Орал өңірі» тілшісі)

жазбаларынан............................................................................14

3 Ақын ұрпақтары

3.1 Сартайдың ұрпақтары туралы дерек көздері..........................17

3.2 Жауынгер ақын (Құбайыс Қаратаев туралы сыр)..................18

3.3 Сартай немересі Күләш Қаратаеваның өлеңі).........................19

3.4 Сартай ұрпағынан қалған жәдігер

(Соғыстан қайтқан домбыра)..........................................................20

Неге керек жігітке

Айт дегенде бұлданған.

Мінезім емес құлданған

Әр жерде жүйрік бар шығар

Алқаға түсіп жүлде алған

Томағамды ал да, топқа сал

Бәйгемді алмай құр қалман.

Сартай ақын заманында өте белгілі болған. Тіпті жыраудың « Тар заман» толғауы Ұлы Отан соғысына дейінгі және кейінгі жылдарда мектептің қазақ әдебиеті оқулығына енгізілген. Өкінішке орай, бүгінгі таңда Сартай туралы жазылған дерек жоқтың қасы. Тек өлкетанушы, жазушы, журналист Қайыржан Хасановтың және Ғарифолла Құрманғалиевтің шәкірті, әнші Серік Әбдірахмановтың еңбектерінен кейбір мәліметтерді кездестіруге болады.

Қаратөбе топырағы көптеген өнер адамдарын өмірге әкелген. Мұхит, Ғарифолла, Ескендірлерді ел біледі, өнерлерін қадірлейді. Ал Сартай ақынды білетіндер сирек кездеседі.

Сонымен Сартай ақын деген кім? Осы сауалға өзімнің ізденісім бойынша жауап беріп көрейін.

Сартай осы Қаратөбе өңірінде өмірге келген. "Сартай термесі", "Сартай сазы" деген ән, термелері күні бүгінге дейін сахналарда орындалып жүр.

Сартай Көшкіншіұлы Қаратөбе ауданының Батбақкөл ауылына қарасты Үшана өңірінде дүниеге келген. Ол ақын, термеші және жыршы. Оның 1916 жылғы ұлт - азаттық көтерілісті жырлаған "Тар заман" атты толғауы Қазақстан ҮҒА-ның қолжазбалар қорында сақтаулы. Сондай-ақ "Сартайдың термесі", "Тойбастар",т.б. өлең- термелері ел ішінде кең тараған Үшана ауылының маңындағы "Бәймен" қорымына жерленген.

Сартай бабамыздың еңбектері туралы "Батыс Қазақстан облысының энциклопедиясында"жарияланған.

Ғылыми жұмыстың мақсаты:

Мақамы ел аузында, әйтсе де өмірі көмескі тартқан жерлес ақын- жырау Сартай өмірін басылым беттерінде әр жылдары жарық көрген материалдарды пайдалана отырып және ақын ұрпағы мен кейбір дерек жинаушылармен кездескен кездегі деректерді келтіре көпшілікке жеткізу.

Сартай шығармаларын жыраулар поэзиясының жинағынаенгізуге ықпал ету.

1. 
   Ізденіс жолында
   

Сартай ақын қоңыр үнді домбырасын қағып-қағып жіберіп өзіне тән сазды мақамынына салып, тыңдаушы жұртшылыққа өзін:

Менің атым Сартай,

Сөйлесем сөзім сары май.

Қылпылдатып сөйлейін,

Қысырдың емген тайындай.

Жылпылдатып сөйлейін,

Жіліктің аққан майындай.

Ауабасы Қарасай

Алты Алашқа белгілі,

Кішкенемнен біздің жай. - деп толғап, таныстырады екен.

1916 жылғы халық көтерілісін жырлаған ақын. «Тар заман», «Сартайдың термесі», «Той бастар», т.б. өлең-толғаулары қалған. Сартай Көшкіншіұлы туралы белгілі ақын-жыршы Құбайыс Қаратаев былай деп таныстырады:

Заманында бұл адам,

Белгілі болған халыққа.

Өтірік емес, анық та.

Өзі надан, тіл жүйрік,

Қараңғы болған қалыпта.

Шу дегенде, іркіліп,

Тарықпа, тілім, тарықпа.

Сөйлейтұғын кезінде,

Жалықпа, жайна, жалықпа.

Алтын сөзін ақынның

Жазып бердім халыққа.

Аса артық дерегі,

Болмаса да тарихта.

Жүйткітіп жүйрік қиялды,

Шарықта, көңілім, шарықта.

Талай жыр саған жіберем,

Шығарам десең жарыққа.
ТАР ЗАМАН

Қазақ даласын дүбірлеткен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс Қаратөбе өңірін де дүр сілкіндірген тарихи оқиға болды. Езілген халық өзінің азаматтық ар-намысын қорғау үшін екі жақты қанауға ұшыратқан ұлттық-әлеуметтік езушілікке қарсы бас көтерді. Қаратөбе өңіріндегі Соналы болысының бір топ жігіттері алаша-аталық-байғабыл Сенғали Дауешов ұйымдастырған көтеріліске қосылып, бас көтерді. Мақсаты – патша үкіметінің 1916 жылғы 25 маусымдағы «Бұратана елден қара жұмысқа адам алу туралы» жарлығына байланысты Соналы болысы бойынша жасақталған тізімді жойып, жігіттерді майдандағы қара жұмысқа жібермеу. Соналы өңіріндегі тар заман кезінде болған осы оқиға зауалын көзімен көрген ақын Сартайды да ойландырып, толғантса керек.

1916 жылғы көтерілісте – патшаның бұйрығы бойынша қазақ халқынан окоп қазуға жігіт алғаны, патшаның қысымдағы жайлы қазақтың бас асаулығына жазылған өлең.

 

2 Зертеушілер еңбектерінде
2.1 Қайыржан Хасановтың зерттеу деректерінен
Қаратөбе аудандық « Еңбек туы» газетінде редакторлық қызмет атқарғанымда, Алматы қаласына өз шаруасымен бара жатқан зейнеткер Мәрбан Бекмағанбетов ағамызға ҚР Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасына, Әдебиет пен өнер институтына соға келуді

сондағы Сартай Көшкіншіұлының қысқаша өмірбаяны туралы мына деректі өзгертпей сол күйінде келтіріп отырмын:

« Кіші Жүз оның ішінде Байұлы Алаша-Шотқара деген ру болады. Патша заманында езілген, аз-ұсақ ұру болған. Кедей адам, өзінің ақындығы, тілінің жүйріктігімен қатарға ілескен адам.

Негізгі мекені: Күнбағыс Қазақстан, Қаратөбе ауданы, Батпақкөл ауылы болады. 1923 жылы дүниеден қайтыс болды. Бұл кісінің өмір тарихын толық түрде кейін жазып жіберермін. Қазір жол үстінде кетіп бара жатқасын асығыс жазып отырмын.

Осы Алматы қаласында менен де жақсы білетін ауылдан қызметкер адамдар бар, мүмкін солар арқылы Сартайдың өмір тарихын түгел алуыңызға болады. Қалғанын, басқа да өлең жинақтарын тағы да жіберермін, жүзеге асыру үшін.»

Өкінішке орай, бұл адамнан осы жолдардан басқа мәлімет түспеген және деректі келтірушінің кім екені беймәлім. Сартайдың өмір тарихын толық жазып беруге, өлең жинақтарын толықтырып тағы жіберуге берген уәделері не себептен екені белгісіз, әйтеуір орындалмаған.

Кәріқұлақ шежіреші Аманкелді Нұриденовтің сілтеуімен өлең – жырды, ескі әңгімелерді жақсы білетін қалдығайтылық Мұзайыр Бердіғалиев ағамен 2002 жылдың қараша айының 14-і күні Мұзаханның өз үйінде кездестік. Мұзайыр ағамыз (1930-2003ж.) көп жыл «Қалдығайты» кеңшарындағы шеберханада жұмыс жасапты. Ауыл молдасы болған. Естігендерін жадында жақсы ұстайтын зерек Мұзафар аға бізге Сартайдың Бәйменге жерленгенін, Кенжеғара Ақшолақ болысқа баласы Жәңгірдің өлімін естіртіп айтқан Сартай өлеңінің тарихын әңгімеледі. Мұзайыр айтқан әңгімені, естірту жырдың сазы мен мәтінін диктофонға сол бойда жазып алдым. Естірту жырының тарихы былай болған екен.

Көп жыл Соналы болысын билеген, «Ресей патшасының құрметті мирасқоры» атағын алған Мұқамеджан Сарғожин (1844-1916) ауыл-аймаққа Ақшолақ атымен белгілі болыпты. Осы кісі Орынбор қаласына Соналы болысынан алты баланы өз қаражатынан оқуға жібереді. Бір жылдан соң әлгі алты баланың үшеуі орысша жүрген оқу бағдарламасын меңгере алмай, ауылға қайтып келіпті. Ал оқуда қалған үшеудің біреуі ата-анасы еркелетіп Жәңке деп атайтын Ақшолақтың баласы екен. Оның азан шақырып қойған шын аты Жәңгір екен.

Жазғы демалысқа келе жатқанда Жәңке жолшыбай қатты ауырып, Теке қаласына келгенде қайтыс болып, ыссыда ауылға апаруға жарамай, оны Хан тоғайына жерлепті. Баласының өлімін Ақшолаққа барып естіртуге ешкімнің дәті бармаса керек.

Ақшолақ Сартай ақынды не ауылына шақыртып, не өзі барып, жыр-әнін тыңдап, оның өнерін қатты сыйлайды екен. Байғұтты-Шолаққамыс ауылының тұрғындары шотқара Сартай ақынға шұғыл хабар жеткізіп, Жәңкенің қазасын Ақшолаққа естіртуге өтініш жасапты. Сартай келіп, өлеңмен естірткенде, Ақшолақтың көзінен жас парлап, ізбасар баласының ойда-жоқта сырқаттанып қайтыс болғанына қатты қапаланып, « Өлген артынан өлмек жоқ. Тірі адам тіршілігін жасайды ғой. Ризамын, Сартай!» - деген.

2000 жылдың маусым айының 11-і күні менің қызметтік кабинетімде шежіреші Мәрбан Бекмағамбетов, өлкетанушы Тілек Сағынов, сазгер Әлеумет Мәмбетов, ақын Күләш Қаратаева апай бәріміз бас қосып, Сартай ақын жөнінде ой тербедік. Жергілікті « Дала дидары» телеарнасы осы кездесуді бейнетаспаға түсіріп, тележурналист Тәтті Өтеғалиева кезекті хабарында ақындар Сартай мен Құбайыс жайлы тың деректермен қаратөбеліктерді таныстырды.

Сартайұлы Райыстың айтуынша, Сартай 1922 жылы 60 жасында жайлауда отырғанда, пішендік кезінде көршиқан деген аурудан қайтыс болыпты. Қаншама қазақы ем жасаса да қонбапты. Ақынды Бәймен атасының қасына (қазір «Бәймен» деп аталатын қауым) арулап жерлепті. Қазір құлпытасы бар.

Жүсіпқалиұлы Аман жинаған деректерінен

(Айтушы Бердіғалиев Мұзайыр ақсақал, жазып алған Серік

Әбдірахманов.)
 

Ақшолақ болыс болып Соналыны билеп тұрған кезде ақындығымен танылған адам. Ақшолақ болыс кезінде Санкт-Петербургке осы өңірден алты жас өренді оқуға жіберген. Сол алтаудың үшеуі бір жылдан кейін оқуын үлгере алмай елге қайтып келген. Қалған үшеудің бірі Ақшолақтың баласы Жәңгір екен. Олар оқуын бітіріп елге ораламыз деп тұрғанда елге үшеуі де қайтыс болды деген хабар келеді. Осы хабарды Ақшолаққа бес-алты шалдар келіп естіртіп отырады. Ақшолақ сонда: «Ойпырмау, мұны енді анасына естіртпейсіңдер ме?» – дейді. Содан қарттар үндемей (амал таба алмай) отырып қалған уақытта Ақшолақ өзі айтқан екен. «Сендер Сартайды алып келіңдер, естіртсе тек Сартай ғана естірте алады», – дейді. Содан Сартайды алдыртып жағдайды түсіндіреді. Сартай келсе Ақшолақтың бәйбішесі міндетті түрде соның жырын тыңдайды екен. Яғни еркектерге қосылмай бөлек отыратын көрінеді. Жағдайды түсінген Сартай жырға басады.

Ақшолақтың көзінен жас парлап отыр екен.

Сартай жөнінде руы Байторы Қабдеш ақсақал мынадай дерек айтқан екен:

«Сартайдың үйі Төлендегі мешіттің қасында болды. Қазір үйінің жұрты жатыр. Сартай ұзын бойлы, сақал – мұртты, ат жақты адам болды. Қайда барса да, қоңыр мақпалдан тіккен қабы бар, қой шегінен жасаған қос шекті домбырасын қолынан тастамай, үнемі бірге алып жүретін еді», - дейді екен Қабдеш қарт.

Жас кезімде Сартай әншінің ат арбасын айдайтын делбешісі болып әншімен үнемі сапарлас болдым. Сартай салған ән-жырды жол үстінде де, барған ауылында да тыңдадым. Оның тереңнен шыққан құдық суындай тұнық та мөлдір қоңыр даусына, қазақтың бай, небір асыл теңеулерімен әдемілей салған әндерін, толғауларын жыр сүйер ауыл тұрғындарымен қосыла тыңдап, өнеріне риза болатынмын. Таңертең қосшы бала, ат арбаны жек, Княз жаққа барамыз дегесін осы ауылды бағыттап, жолға шығамыз. Атымызды қинамай, өз бабымен жүреміз. Біз барған ауыл адамдары ақын келген үйдің қасына жиналып, оның айтар әнін, толғайтын жырын асыға күтеді. Сүт пісірім уақытта олар Сартай түскен үйге кіріп, барлығы үй ішіне  жағалай отыратын. Әншіге шөлін басуға, жолсоқты болып шаршап келді дей ме, кім білсін, сәл тынығып алуына мүмкіндік беретін. Жыршы ауқаттанып, шәйін ішіп алғаннан кейін домбырасын күйге келтіріп, үстіндегі шапанын шешіп, алдына жайып, аламан бәйгеге түсер тұлпардай даярланып, ащы тері алынғанша әуелі түрікпен жырымен бастап, тыңдаушысының назарын өзіне аударып алатын. Толғап-толғап, әбден бабына келген жыршы айтқан жырын бар ынтасымен тыңдап отырған ауыл адамдарын шетінен небір асыл сөздермен сыйпаттап мақтай жөнелетін. Мақтаулы сөзді естіген атқамінерлер, байлар, ауыл белсенділері, жаюлы тұрған шапанға алып келген шәй-пұлын салады. Бұл көріністерді жыршы тамақ асыраудың «әдістері» емес, өзінің өнеріне тыңдаушының берген бағасы, ыстық ықыласы деп қабылдайтын. Сол уақытта өнер адамына деген қошемет, ынталандыру осылай жүрсе керек. Айтқан ән-жырын тыңдаушысы марғаулау қабылдаса, Сартай да самарқауланып, кеңінен көсілмей, айтып отырған жырын тез бітіретін. Тыңдаушылар «қиқулап» отырса, жыршы да маңдайдан аққан терін сүртер сәт таппай, ұзаққа шапқан тұлпардай бауырын жаза түсетін еді. Сартай ән-жыр айта отырып, айналасын көзімен шолып, тыңдаушысының көңіл-күйін, сол сәттегі ахуалын байқайтын еді. Осылай ел аралап, ән салып, жыр жырлап өнерімен ауыл-аймаққа танымал болды. Оның өзіндік мақамы, сөз саптауы қаратөбелік өзге әнші-жыршылардан бөлек, тыңдаушысының құлағына жағымды келетін. Айтқан әні мен толғауы күнделікті өмірдегі тыныс-тіршіліктен туындайтын еді. Бұл Сартайдың суырып салма ақындығын, ал өзіндік сазы – халық сазгері екендігін, орындауы – әнші-жыршылығын дәлелдейді.

Сартайға ақындық өнердің қо­нуы жайында Қаратөбенің ба­йыр­ғы тұрғындарының, ақын ұрпақтарының арасында түрлі әңгімелер айтылады. Бұл жа­йын­да Сартайдың немересі Ерген Сартаев былайша әңгімеледі.

- Әкемнің айтуынша, ол кезде қозы көгендеп, қой сауады екен. Қозы қайтаруға кеткен 6-7 жасар Сартай жоғалып кетеді. Айналада құдық не жыра жоқ, тегіс дала. Ел болып екі күн іздеп, таба алмайды. Үлкендер «баланы жын-пері көтеріп кетті» деп топшылайды. Үшінші күн дегенде Тайпақ бетінен келе жатқан бір жолаушы қыстан қалған шөмеле шөптің үстінде талықсып жатқан баланы көріп, ауылға алып келеді. Бала тірі болғанмен, көзін ашпайды. Сонда көзі қарақты бір үлкен кісі «Мынау тегін бала емес, бірдеңе байлап жатыр мұны. Дені сау, ештеңе қаққан жоқ. Оянғанда бірдеңе айтар, не деп оянар екен, сұрағанын тауып бере алар ма екенбіз» дейді. Бірер сағаттан кейін бала тұрып, бұрынғыдай емес, тілі бұралып, түсініксіз сөйлей бастайды. Сонда алғашқы сөзі «Домбыра» деп шыққан екен. Сөйтіп, 6-7 жасынан ақындықты Алла беріпті оған. Кейін үлкендер «Далаға қалай кетіп қалдың, не көрдің, біреу апарды ма?» деп сұрағанда Сартай: «Бір қара құс келді» деген екен. Басқа ештеңе білмепті. Сартайдың әкесінде, аталарында ақындық болмаған. Ол ақындығымен Ұлы жүзді де, Орта жүзді де аралаған, - дейді Ерген аға.

Сартай ақынның тағы бір не­ме­ресі облыс орталығының ір­ге­сін­дегі Шаған ауылында тұ­ра­тын Күләш Құбайысқызы ке­лер жылы сексеннің сеңгіріне тол­мақ. Әйтсе де, әжеміз әлі күнге тың. Бізге атасы туралы әңгіме­леп те, домбырасын қолына алып термелеп те берді.

- Әкемнен 7 жасымда қалдым. Ол кісіден өлең-жыр, қандай да бір әңгіме жадыма түйіп қалмаппын. Аталарым туралы білетін әңгімелерімнің бәрі өзім қолында өскен, әкемнің ағасы Дәулетиярдың айтуымен есімде қалды. Сартайдың бір термесінде былай деп келеді:

- Малды бір жисаң қойды жи,

Май кетпейді шарадан.

Итті бір жыйсаң сырттан жи,

Қой бермейді қорадан.

Құс ұстасаң, жігіттер,

Бүркіт деген құсты ұста,

Қыс киерің түлкі етер.

Қас патшаның баласы,

Ауызына салмас парадан.

Қас батырға оқ тисе,

Мыңқ етпейді жарадан.

Алғыншық алсаң тектіні ал,

Өсек те жүрмес арадан,

Басыңды қоссаң, жігіттер,

Жақсыменен қосыңдар.

Жаманмен қоссаң басыңды,

Табалап жүрген дұшпандар,

Өле-өлгенше күлкі етер, - дейді. Дәулетияр көкем әндетпей, тақпақтап айтатын. Арасында ға­на ыңылдап отырғанда «дәй­дай-ау, дәйдай-ау, кәкемнің са­зы еді» дейтін. Әкелерін «кә­ке» дейді екен, - дейді Күләш апа.

Бұл термені бүгінгілер біле бермейді. Бұрын-соңды жа­рық­қа шығып, таралмаған. «Ел іші өнер кеніші» емес пе, осы ма­қа­ланы жазу кезінде «Құбайыс Қа­ра­таевтың айтыскер ақын Жан­ғали есімді ұлынан туған, Ақ­ж­айық ауданының Базартөбе ауы­лында тұратын Нұржан Қа­ратаевтың үйінде араб қар­пімен жазылған көне жазбалар бар. Сартайдың термелері болса керек», дегенді естідік.

Түсінікті болу үшін Құбайыс Қаратаев туралы тоқтала ке­тейік. Құбайыс – Сартай ақын­ның ұлы. Сартайдың Қаратай есімді батыр ағасы болған. Сол Қаратайдың жалғыз ұлы жастай дүниеден өткенде Сартай Құбайысты соңынан ерген тұяғы болсын деп ағасына беріпті. Құбайысқа өз әкесінің өнері қонып, ақын, әнші болған. Оның өнері жоғары бағаланып, Ұлы Отан соғысына жібермей, алып қалу жайы сөз болғанда, «Менің өнерім – халық алдына шығып, ән салу ғана емес» деп, өз еркімен соғысқа аттанған екен. Қайран Құбайыс... Сол кездің өзінде Сартайдың көптеген мұраларын, ел ішіндегі өзге де қызықты әңгіме, өлең-жырларды қағазға түсіріп үлгерген екен. Жоғарыда айтылған Нұржан Қаратаевтың үйінде сақталған бір шамадан толы құнды мұраның дені Құбайыстың жазбалары болып шықты. Дәптерге жазылған 400 беттің үстіндегі арабша жазуды фотосуретке түсіріп алдық. Олардың ішінде бізге белгілі болғаны – «Қыз бен молданың айтысы», «Әбубәкір молданың өлер алдында айтқан толғауы», «Кәмпескеге ұшыраған байдың елімен қоштасқанда айтқаны» сынды ел ауызынан жиналған мұралар бар. Бір әттеген-айы, бүгінде мұндай ескіше жазуды жетік оқи алатын арнайы мамандар немесе жалпы хабары бар адамдар қат болып отыр. Әзірге табылған мұраны жергілікті медреседе сабақ беретін діни ұстаздар ептеп оқып көруде. Ескіше хат танитын кісілер болып, редакциямызға хабарласса, нұр үстіне нұр болар еді. Нұржанның үйінде Құбайыс атасының латын қарпімен жазылған өлеңдері мен әңгімелері де көп сақталған. Сондай-ақ 1922 жылы Ташкент қаласынан шыққан, араб қар­пі­мен басылған, Халел Дос­мұхамедов құрастырған «Абай» кітабы бар.

Нұржан атадан қалған құнды мұраны көзінің қарашығындай қастерлеп сақтап отыр. Құбайыс ұстаған домбыра да сол ша­ңы­рақтың төрінде қабымен бү­тін­дей сақтаулы екен. Құбайыс дом­бырасының тарихы ерекше қызық. Ол жайында газетіміз­дің алдағы сандарының бі­рі­не шығатын «Соғыстан қайтқан дом­быра» атты мақаладан оқи аласыздар.

Құбайыстан қалған араб қарпімен жазылған жазбаларды 1965 жылы Сәрсенғали Нетәлиев деген адам оқып, біздің қазіргі жазуымыз кириллицамен 70 беттейін қалың дәптерге көшірген. Бірақ жазу мәнері өте түсініксіз екен. Осы себепті дәптердегі өлең-жырларды толығымен түсініп, оқып шығу мүмкін болмай отыр. Дәптердің Қат тізімі деп басталатын алғашқы беті «Орыстың тәржімә еттім мысалдарын, Әзірге қолдан келген осы барым» деп келетін өлең жолдарымен басталады. Сондай-ақ Сартайдың қазір белгілі «Тар заман» толғауы кейбір бізге жетпеген жолдарымен толық нұсқада жазылған. Замандасы Мұхамбетжан Сарғожаұлы(Ақшолақ) туралы жазғаны, бір жолы патшаға барған қазақтың үш жүзінің белді адамдары (қазақтардың 1894 жылы II Николай патшаның таққа отыру рәсіміне барғаны болуы мүмкін), Кіші жүз руларының мықтылары, дін оқуын терең игеріп, мешіт ұстаған заманының зиялылары туралы, Сартай ақынның өз руының мекен еткен жерлері жайлы толғаулары бар екен. Бұл дәптерді қалаға іргелес қазақ ауылында тұратын, Сартайдың Құбайыстан туған немересі марқұм Жанғалидің жары, жоғарыда аталған Нұржанның анасы Нағима ападан алып, қараған болатынбыз.