Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Бірінші тарау. Мотив және сюжет
Әдеби сюжеттердің тарихы туралы сауал қай мөлшерде және қандай мақсатта тарихи поэтикаға қатысты қойылуы мүмкін? Оған жауапты параллель арқылы әдеби стильдің тарихынан береді. Бұл стиль типтік образ символдардың, мотивтердің, оралымдардың, параллельдер мен теңдеулердің комплексінен көрінеді. Ал, олардың қайталанушылығы немесе ортақтығы мына себептерге байланысты: а. өздерінде көрініс тапқан психологиялық процестердің бірлігі; б. тарихи әсерлер /мыс.ортағасырлық европа лирикасындағы классикалық ықпал, физиологтағы образдар т.б./. Ақын бұл стилистикалық сөздікті міндетті түрде пайдаланады / сөздік әзірше жасалған жоқ/; бұл салада оның өзіндік тапқырлығы шектеулі, оған себеп – қайсыбір мотивтің дамуы /басқа сипат алуы: аса үлкендігі/; я болмаса, ол мотивтердің комбинациялары; стилистикалық жаңалық дәстүр орнықтырған кадрларға бейімделу қолданылады. Осы көзқарасты әдеби сюжеттер мен мотивтерді қарастырғанда да ұстануға болады; олар мифтен эпосқа, ертегіге, жергілікті және романға көшіп отыратын ортақтық пен қайланулықтың белгілері болып табылады; мұнда да типтік схемалар мен жағдаяттардың бар екенін айтуға болады, фантазия белгілі бір мазмұнды баяндау үшін осыларды пайдаланады. Мұндай сөздікті жасауға талпыныс та болды /ертегілер үшін – V.Hahn, Folk-LoRe societу, драма үшін – Poltil, Les situations dsamatiques tiques, т.с.с./, бірақ ол талаптарға сай болмады, соның салдарынан баяндаулар тақырыптарының пайда болуы мен қайталануы мәселесін шешудегі кемшіліктер мен келіспеушіліктер жойылмады. Талап мынау еді: мотив мәселесі мен сюжет мәселесін ажыратып шектеу болатын. а. Мотив деп мен алғашқы қауым санасы мен тұрмыстық бақылаудан туған әртүрлі талаптарға бейнелі түрде жауап беретін ең қарапайым баяндаудың бір ғана бөлшегін айтамын. Адамзат дамуының алғашқы кезеңдерінде тұрмыстық һәм психологиялық жағдайлар ұқсас болған. Осындай жағдайда әлгіндей мотивтер өз-өзінен туындауы әрі бір-біріне ұқсас болуы мүмкін. Мысалға мынаны көрсетуге болады: 1/ нағыз әпсана /Legendes osigines/: күнді-көз; күн мен айды – ағасы мен қарындасы, күйеуі мен әйелі деп түсіну; күннің шығуы мен батуы, айдың бетіндегі дақтар, тұтылулар жайындағы мифтер; 2/ тұрмыс жағдайлары: қызды-әйелді алып қашу /үйлену тойының эпизоды/, одан айырылып қалу /ертегілерде/, т.с.с. ә. Сюжет деп әртүрлі жағдаят/мотивтер араласып жүретін тақырыпты айтамын, мысалы: 1/ күн /және оның анасы/ туралы ертек; /гректер малайлардың адам жегіш жалмауыз күн туралы әпсанасы/; 2/ алып қашу жайындағы ертегілер. Мотивтердің комбинациясы неғұрлым күрделі болса /өлеңдер стилистикалық мотивтердің комбинациясы болатыны сияқты/, неғұрлым ол комбинациялар қисынсыз болса және неғұрлым құрамдас мотивтер саны көп болса, солғұрлым, айталық осындай әрқилы тайпалар ертегілерінің ұқсастығын психологиялық ұқсастықпен біркелкі ұғымдар мен тұрмыстық негізбен түсіндіру қиын. Бұл жерде бір халықта пайда болған сюжетті екінші халық өзіне ауыстырып алған, яғни ауыс-түйіс нәтижесі деуге болады. Мотивтер де, сюжеттер де тарих айналымына түседі: бұл өрістен келе жатқан идеал мазмұнды берудің формалары. Осы талапқа сай бола отырып, сюжеттер варианттар тудырады: сюжеттерге әлденеше мотивтер кірігеді, я болмаса сюжеттер өзді-өзімен араласқа түседі /ертегілер мен эпикалық схемалар: Язон туралы миф пен оның ертегілер элементтері: а/ Фрикс пен Гелланың өгей шешеден қашуы және алтын жүнді тоқты дәл сондай жағдайға дәл солай қашу туралы ертегілер: жәрдемші аңдар; б/ қиын тапсырмалар мен Язон туралы мифтегі және ертегідердегі қыздың көмегі, кіндік тип пен типтері /Фауст/ басқаша ұғынғаннан жаңаша түсіну пайда болады. Міне, жеке ақынның дәстүрлі типтік сюжеттерге қатынасы, яғни оның шығармашылығы осымен анықталмақ. Мен бұл жерде әдеби акт типтік сюжеттердің тек қайталануы мен жаңа комбинациялар жасауы ғана арқылы жүзеге асады деуден аулақпын. Фабуласы, немесе бас кейіпкері қызғылықты бір кездейсоқ оқиға тудырған анекдоттық сюжеттер бар. Мәселен: 1/ типтік сипаттағы камаондар ертегілері мен жергілікті аңыз-әпсаналар. Анекдот сипатты сагаға /өзінің, немесе сырттан келген/ типтің әсері: жабайылардың ертектері формасыз; типтік ертегілер оларға қайсыбір форманы береді, сөйтіп олар сол форманың қалыбында жойылып, кетеді /қараңыз: Перро ертегілерінің ағылшын халық ертегілеріне ықпалы/. Жергілікті аңыздаулар кірме, мазмұны ұқсас, бірақ белгілі бір типтің тікелей әсерімен қалыптасады /псковтық Судоме тауына бір кездері “билік” туралы әңгімелер делінген болуы керек, әйтпесе, дәл осы мекенге Соломон “билігінің” делінуін түсіндіру қиын/. 2/ Осы күнгі роман типті емес, өзек фабулада емес, типтерде, бірақ көп хикаялы роман, /авантюралық роман/ мирасқа қалған схема бойынша жазылған болатын. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|