Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
А.А.ПотебняОй және тіл Сөзден біз: сыртқы формасын, яғни айқын дыбысты, дыбыспен нысаналанатын мазмұнын және ішкі формасын немесе мазмұнды аңғартатын тәсіл – сөздің жақын этимологиялық мағынасын білеміз. Сөздің мазмұнын ішкі формасымен араластыруға мүмкіндік жоқ. Мысалы, әр түрлі мазмұнды жалованье, аппетит, pensio, gage секілді сөздерге ой жіберсек, бұларда ортақ түсінік бар екені, ол төлем мағынасына саятыны аңғарылады, бірақ бұл ортақтық сөзбен бейнелеуде ұқсамайды: аппетит – бір жылға бөлінетін, pensio – мойынға ілінетін, gage ... алғаш – аманат, қолғабыс ету, сыйақы және басқа, жалпы өзара келісім нәтижесі, жалованье – сүйіспеншілік әрекеті /мұның синонимдік сөзі-миловать, миловать-жаловать, соңғысы сүю деген мағына береді/, сыйлық, заңды сыйақы емес, “legitimum vadium” емес, екі жақты келісімінен туған нәрсе емес1. Осы сөздердің ішкі формасы ойды басқа жаққа бағыттайды... Сыртқы форма ішкі формамен байланысты болады, сонымен бірдей өзгереді, онсыз форма болудан қалады, сөйте тұра бөлектігі бар. Мұны әр түрлі текті, бірақ уақыт өте келе айтылуы ұқсаған сөздерден көруге болады. Малоростар үшін мыло мен мило – сыртқы емес, ішкі формасы жөнінен бөлек сөздер. Осындай жағдай өнер туындыларында да бар. Мысалы былай деуге болады: “Мынау – семсер мен таразы ұстаған /ішкі форма/ әділеттілікті көрсетеді /мазмұн/”. Өнер туындысында бейне /образ/ мазмұнға жатады. Көркем шығарманың мазмұны дегеннің орнына – үйреншікті сөз – “идеясы” деп қолдануға болады. Бұл жағдайда идея мен мазмұн теп-тең ұғымда, мысалы, суретте салынған бейненің түпнұсқаға қатысын, сапасын, романдағы характерлер мен оқиғаларды біз мазмұнға емес, образға, мазмұнның көрінісіне жатқызамыз. Сурет, роман мазмұнының астарынан оқушы мен көрермен санасында туған бейнелерге, немесе суреткердің туынды жасауда темірқазық болған пікірлерге себепші ойларды аңғарамыз. Бір ғана шығарма, бір ғана бейне әр адамға әр түрлі, тіпті әр кезеңде әр түрлі әсер етеді. Бір сөз әр қилы ұғынылады. Мазмұнның өзгерісшілді кезінде бейне тұрақтылығы салыстырмалы түрде ғана. Сөйлеуші айтқан сөздің ішкі формасы тыңдаушы ойына бағыт береді, бірақ ол оны қоздырып қана қояды, тек мағына дамуының алдарын да береді, алайда сөзді түсінуінің шегін көрсетпейді. Сөз сөйлеуші мен тыңдаушыға да ортақ, сондықтан ол сөйлеуші үшін ғана белгілі бір мағынаға ие болып қалмайды, ол жалпы мағынаға ие. Сөз мазмұны өрістетуге қауқары болғандықтан, сөз басқаны түсіну туралы бола алады. Сөз секілді, өнер де – шығармашылық. Өнер – суреткердің тілі. Сөзбен біреуге өз ойыңды бере алмайсың, тек оның өзінің ойын ғана оята аласың. Өнерде де осы сияқты. Сондықтан мазмұн енді суреткерде емес, түсінуші ойында дамиды. Тыңдаушы айтушыдан гөрі әр сөздің астарын жақсы түсінуі мүмкін, оқушы ақыннан гөрі шығарма идеясына дендеуі мүмкін. Мұның мәні автордың не айтқандығында емес, оқушы мен көрерменге қалай әсер еткендігінде. Сондықтан оның мазмұны түгесілмейді. Бұл біз ұғылған мазмұнның ішкі формамен шартты түрде ғана байланыста болуы мүмкін, автор олай болады деп ойламауы да мүмкін. Автор көбіне өз өмірінің, немесе уақытының сұранымын ғана қанағаттандырып шығарма тудырады. Суреткердің еңбегі шығарма жасардағы типтік мазмұн жасуында емес, бейненің /образ/ белгілі икемділігінде ішкі форманың әр түрлі мазмұнға қозғау сала алатын күшінде. “Одно каже: “світай боже”, друге каже: “не дай боже”, трете каже: мені все одно” /терезе, есік және жинамалы/ делінген қарапайым жұмбақ халықтың әр қатпарының ой тұрғысынан саяси, иманды, ғылыми идеяның шарықтауына қарым-қатынасын көрсетсе керек. Біз осы жұмбақты көңіл-күйімізден емес, ұғымға объективті мағынасына сай шешсек, түсінік жалған болмақ. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|