Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
М.Базарбаев Ұлттық сипат, мазмұн және форма
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| М.Базарбаев
Ұлттық сипат, мазмұн және форма Дәстүр деген ұғым мазмұн, формамен бара-бар емес. Мысалы, “Ұлттық дәстүр” мен “ұлттық форма” бір дүние емес, бір-бірінің синонимы болып табылмайды. Формаға қарағанда дәстүр кеңірек мағынаны білдіреді. Оның мезгілдік, мекендік айырымы үлкен. Дәстүр белгілі бір дәуір барысында өзгермейтін болса, немесе аз өзгеріске ұшырайтын болса, форма мен мазмұн олай емес, көркем шығармада айтылмақ ойдың мән-мағынасына қарай, идеясына қарай өзгеріп отырады. Яғни өркендеген әдебиеттің мазмұны жаңа екені сияқты, форма да жаңа болуға тиіс және солай да. Ал дәстүр ұлттық шығарманың қалпын байқататын көне элемент ретінде мазмұнды да, форманы да қамтиды және ұзақ эволюцияны басынан кешіреді. Жақсы дәстүр ұлттық көркем шығарманың қаны мен сөлі сияқты оның жақсы мазмұнын да, оған лайық формасын да аңғартады. Бұл жолда дәстүрдің кейбір тұрақты түрлері де, немесе, ұлттық психикаға, мінез-құлыққа байланысты алуан түрлі көріністерінің жиынтығы да белгілі қызмет атқарады. Мазмұн мен форма бірлікті байқатса, ұлттық дәстүр сол бірлікті айқындай түсетін, бекіте түсетін фактор. Мұның басты себебі ұлтты мінез-құлықтың психиканың ұзақ тарихтық түзілісте белгілі бір тұрақтылыққа ие болуынан дәстүр осының сәулесі, яғни характердің көрінуі. Мұнан дәстүрдің сана мен ақылда болатын, яки болмақ өзгерістерден бұрын тұратын, сондықтан оған біраз әсер ететіні ұғылады. Дәстүр алдымен тек әдебиеттік, өнерлік көрініс емес. Дәстүр, әдет, салт, үрдіс, тіпті дағды, ғұрып деген сөздер кең мағынада адам мінезі мен тіршілігіне байланысты қанға сіңген қылықтар. Демек, ұлттық дәстүр тез өзгеріп, немесе жоғалып кете қоймайтын құбылыс. Ұзақ уақыт бойына, тіпті таптық формациялардың ауысуына қарамастан өзгермей қалатын кездері де бар. Мұндай әдет-ғұрыптар адам санасының жаңалануына біраз уақыт кедергі жасауы да мүмкін. Бірақ бұл жерде әңгіме озат дәстүрлер мен әдеттер, немесе, кертартпа, зиянды дәстүрлер мен әдеттер жайында болып отырған жоқ. Бұған кейін тоқталамыз. Әңгіме мезгіл мөлшерімен алғанда дәстүрдің ұзақ дәуірдің нәтижесі болуында, сөйтіп адамдар тіршілігінің түрлі сферасында байқалуында. Үрдіс, дәстүрдің, салттың адам психикасына, мінезіне байланысты түзіліп қаралатын тұрақты құбылыс екенін В.Г.Белинский даусыз нәрсе деп қарап, әдебиет туралы былай дейді: “...әдебиет қолдан жасалынбайды; оның жасалуы халықтың ырқынсыз, көңіл қалауынсыз, ниетінсіз болатын тіл мен дәстүрлердің жасалуы сияқты”1. Демек әдет, салт дегендер ұлттың көп ғасырлық өмір тіршілігінен шығып, миға ғана емес, қанға сіңіскен қылықтар. Бұл пікірді В.Г.Белинскийдің мына тұжырымынан анығырақ байқауға болады: “... барлық қауымға бірдей түсінікті тілі жоқ халық болады деу қиын; сондай-ақ тек өзіне ғана тән айрықша дәстүрлері жоқ халық болады деу онан да қиын. Бұл салт, дәстүрлерді елдің табиғатына қарай тігілген киім-кешектерден көруге болады, түбірлі халықтың нанымында, сенімінде және жалпы ұғымында жататын от басындағы көне қоғамдығы өмірінің түрлі формаларынан көруге болады... Салт, дәстүрлер көнелігімен берік; уақыт елегінен өткен сайын нығая бермек, әрі рудан руға, буыннан буынға, атадан балаға мұра ретінде жалғаса өтіп отырады. Олар халықтың сыр-сипатын байқатады, онсыз халықтың өзіндік кейіп-қалпы байқалмас еді; керісінше ойлау құрғақ, еш уақытта жүзеге аспайтын қиял. Халық неғұрлым жасаң болған сайын, оның салт, дәстүрлері де сол ғұрлым айшықты, көп бояулы болып келеді және мұны өзіне бірден-бір жарасқылықты көреді; уақытқа, сауаттың ашылуына байланысты мұның бәрі бірыңғайланады; әйтседе олардың өзгеруі тек ақырын ғана, білінер-білінбес түрде ғана жүріп отырмақ, онда да біртіндеп, бірінен соң бірі. Асылында халық ол салт, дәстүрлердің кейбіреулерінен өз еркімен бас тартқаны мақұл, сөйтіп жаңа салт, дәстүрлерді қабылдағаны дұрыс; бірақ бұл арада да әр жақтың күресі, өлермендік күресі, әр жақтың өзінің не ескіні ұстанатыны, не жаңаны қалайтын жақтаушылары, классиктері мен романтиктері болмақ. Халық өзінің салт, дәстүрлерін қасиетті қазынасындай, өзінің еркінсіз оны кенеттен бұзамын, немесе шұғыл реформамен өзгертемін деушілерді қас жаумен тең көреді”1. Әдебиет пен көркемөнерде, халықтың жалпы мәдениетінде бұл шындық сәулеленіп көрінуі тиіс. Яғни белгілі ұлттың, халықтың өмір тануы, оны қабылдауы өзі тұратын ортаға, қоғамдық хал-жағдайға, георгафиялық, климаттық тұрақтылыққа байланысты туып қалыптасып жататыны сияқты оның образды ойы да, көркемдік түсініктері де әлгімен тығыз сабақтас. Күнделікті өмір, тіршілікте, іс қимылында ғасырлар бойы танымалы болған, дағдыға айналған әдіс, айланы қолданатын сияқты көркемдеу құралдарында да сондай етене болып кеткен, образ бейнелерді көп қолданады. Бұған қарап, әрине, әдебиет пен көркемөнердегі барлық өрнек, нақыштар, көркемдік бояулар түгелдей дәстүр болады екен деген ой тумауы керек. Ұлтқа, халыққа тән өзгешеліктер, айырым белгілер ең алдымен мазмұн, мән-мағына ретінде қаралуға тиіс. Өйткені басқалық, өзгешелік сол мазмұнға байланысты ғана байқалып танылмақ. Әрине, оның өзі белгілі форма, түр арқылы жүзеге асып жатады. Дәстүр, салт, әдет-ғұрып дегендер жаңағы мән-мағынаны, түбірлі, түпкі мазмұнды аңғартатын, байқататын белгілер сияқты. Бірақ соңғының өз мағынасы кең, ролі күшті, тек белгі болумен, форма болумен шектелмей мазмұнды, заттың, құбылыстың мәнін білдіретін реттері көп. Мұнда дәстүр мазмұнын да, сыртқы форманы да қамтиды. Дәстүрдің тез өзгеріп, не жойылып кете қоймауының басты себебі мазмұндық функциясының мол болуынан сияқты... ... Поэзияның фольклорлық түрінен бастап, негізін Абай қалаған жазба поэзияға дейінгі, онан соң бүгінгі дәуірдің поэзиясына дейінгі ұзақ творчестволық жол дәстүрге, жаңашылдыққа бай. Көне заманнан бері бар сөздік өнерін поэзия түрінде сақтап келген халықтың қалыптасқан ұлттық дәстүрі мол. Сол ұлттық дәстүрлердің арқасында ғана бүгінгі ұлттар әдебиетінің қатарында қазақ әдебиеті, әсіресе қазақ поэзиясы өзіндік түр, сипатпен көрініп отыр. Оның ұлттық дәстүрі жалпы әдебиеттің сырын, бояуын байытады, жаңа өмір құбылыстарын реалистік жолмен суреттеу арқылы оның мазмұнын тереңдетеді, реализмнің жаңа белестеріне қарай сілтейді. Ұлттық дәстүрлердің көрінуі, байқалу жайлары сан алуан. Ең алдымен көзге түсетіні тұрақты ұлттық психикаға, мінезге байланысты туған белгілер. Ал психика да, мінез де аспаннан бүтін күйінде түспей, белгілі халықтың, ұлттық белгілі мекенде, белгілі мезгілде, белгілі қалыппен өмір сүруіне байланысты түзілетінін жоғарыда айттық. Психика дегенде өмір тану, өмір білу, тіршілік қамына, табиғат жайына байланысты орныққан мінез-құлықты, түсінікті айтамыз. Бұған орай адамдардың бір-бірімен өзара қатысы да қағыс қалмайды. Поэзиядағы ұлттық дәстүр болып ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан сарын, мотив, тұрақтанған бейнелеу құралдары да осыдан таралмақ. Дидактикалық сарын, халық түсінігі мен үлгісіндегі ақыл, өнеге, үгіт, насихат сарыны, суреттен гөрі хабарлауы, баяндауы басым сарын, кейін шығыс әсері, әсіресе, ескіше оқуға, ілімге байланысты үлгілер көбейген кезде этикалық, тәрбиелік тақырыптардың қанат жаюы, тарихи, немесе, негізінде реалистік өлең, поэмалардың сюжетінің көбіне-көп фольклорлық, аңыз, әңгімелерге, яки ғажайып оқиғаларға құрылуы – міне осындай және басқа да ерекшеліктер бұрынғы поэзияда көп орын алған. Бейнелеу құралдарының бар арсеналы – қазақтың кең даласы, ондағы табиғат көрінісі, жан-жануарлардың өмір тіршілігі, күн сәулесі, айлы түн келбеті, соққан жел лебі, қамысты көлдің айдыны тағы басқалар. Қысқартып айтқанда, қазақ ұғымының маңызды факторлары болған табиғат пен қауымдағы типтік көріністер. Өлең мен жырдың, халықтық поэмалардың түр, формасына байланысты ерекшеліктер өз алдына бір сала. Жыр, толғау, желдірме, қара өлең, айтыстың сан алуан түрлері, тақпақ жаңылтпаш тағы басқа формалар өзінің бағыт, мақсатына қарай қазақ поэзиясында белгілі ұлттық ерекшеліктер қалдырған... жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|