Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»

Ұлттық дамудың әрқилы қоғамдық қарым-қатынастары мен ерекшеліктері, қалай болғанда да, өнер туындыларының мазмұны мен нақты тарихын белгілейді. Мысалы, хандық дәуір – жыраулар поэзиясы, Абылай – Бұқар қоғамы мен Абай, т.с.с. Демек, тарихи дамудың түрлі кезеңдеріндегі қоғамдық таным аясының ұлғаюы әдебиетке өз ізін, сәулесін түсіреді. Бұл тұрғыда, яғни даму процесіндегі сабақтастық мәселесіне байланысты қарастырсақ, ғылыми-техникалық шығармашылық пен көркем шығармашылық арасында елеулі айырмашылық барын байқаймыз. Таным дамуы барысында ғылыми-техникалық өнімдер біртіндеп өз мәнінен айырылуы немес жаңадан пайда болған өнімнің жекелеген бөлшектеріне айналуы мүмкін. Ал шынайы өнер туындылары қай кезеңде жасалса да, қатар жасай бермек.

Өнер туындыларының озық үлгілерінің мәңгілік маңызын жоғалтпауының бірнеше шарты (мәні бар. Біріншіден, белгілі бір кезеңдегі ақиқат өмірдің және сол кезеңдегі нақты бір көркем туындыда көрініс тапқан адам санасы деңгейінің өзіндік ерекшелігі; екіншіден, уақыт жағынан айырмасына қарамастан, адам дамуының ортақтығы, яғни төменнен жоғарыға қарай өсу ерекшелігі.

Әрбір тарихи дәуірдің қайталанбас өзіндік ерекшелігі болатыны сияқты, белгілі бір кезеңге тән адамдардың ой-сезімдері де тура сол сипатта, сол қалпында ешқашанда қайталанбайды. Жеке адам болмысы да сондай. Сондықтан да әрбір саналы адам баласы адамзаттың тарихынан маңызды орын алған барлық рухани игіліктерді өзі бойына сіңіруге ұмтылады...

...Әдеби дамудағы сабақтастық дегенде, ескеретін жәйттер бар. Мәселен, әдебиеттегі идеялардың, көркем бейне – типтер мен бейнелеу құралдарының сабақтастығына қатысты сөз қозғағанда, олардың өзіндік ерекшеліктерін айыра білу қажет. Нақтылай айтқанда, идея сабақтастығын көзқарастары жағынан бір-біріне жақын қаламгерлерден байқасақ, бейнелеу құралдарының сабақтастығын түрлі идеялық бағыттағы қаламгерлерден де аңғаруға болады. Оның сыры әдеби суреттеу құралдары мен тәсілдерінің дамуындағы ішкі заңдылықтарға байланысты. Себебі – көркемдік құрал-тәсілдер (мысалы, тіл) түрлі идеялық мақсаттарға бірдей қызмет ете береді.

Идея сабақтастығы әлеуметтік күштердің дамуындағы жалғастық көрінісі болып табылады. Бұл дегеніміз жаңа дәуірде бұрынғы ой-идеялардың қаз-қалпында қайталануы емес, жаңа жағдайға байланысты жаңа түр иеленіп, бұрынғы идеяны тереңдете, толықтыра түсу екені түсінікті болса керек.

Қаһармандардың белгілі бір типі қоршаған дүниедегі шындықтан келіп шығады. Бір-бірімен тығыз байланысып, бір-бірінен туындап, өрбіп жататын әдеби типтерді кез келген ұлт әдебиетінен көре аламыз. Мысал ретінде барлық халықтың әдебиетінде кездесетін күрескер қаһармандар немесе түрлі кейіптегі ұнамсыз бейнелерді айтуға болады. Қандай сипатта болса да, әдеби қаһарманның жаңа типі өзінен бұрын жасалған бейнелердің бойындағы маңызды белгілерді, қоғамдық мәнді қасиеттерді өз бойына дарыту, дамыту арқылы туады. Бұл көп жағдайда әдебиет дамуына ықпал етті.

Идея сабақтастығы үздіксіз жалғасатын болса, әдеби типтер сабақтастығы кей тұстарда үзіліп қалып, араға уақыт салып жалғасуы да мүмкін. Белгілі бір тарихи жағдайда туған көптеген типтер қоғамдық өмір өзгерген тұстарда көркемдік сахнадан ығысуы немесе мүлдем кетуі ықтимал.

Көркемдік бейнелеу құралдары сабақтастығының дамуында да өзіндік ерекшеліктер бар. Әр қаламгер өз туындысының мазмұнын ашу мақсатында сан алуан тілдік тәсілдерді қолданады. Олардың идеядан басты бір айырмашылығы түрлі қоғамдық позиция ұстанған қаламгерлер туындыларында бірдей қолданыла беруінен шығады. Мысалы, Абай – Шортанбай, Сәкен – Мағжан, т.с.с. Қалай болғанда да, кез келген жаңашыл ақынның өзі өзінен бұрынғы қаламгерлер қол жеткізген тәсілдерді игеру арқылы дамиды. Шығарманың көркемдік бөлшектеріне де осы сипат ортақ. Идеялық алшақтығына қарамастан, қаламгерлер поэтикалық құралдарды бірдей пайдаланады. Оның мәнісі ұлттық мәдениеттің ортақтығына байланысты. Оған дәлел ретінде барлық халықтың өлең үлгісін алуға болады.

Сонымен, өнер мен әдебиет дамуындағы сабақтастық мәселесі әрбір қаламгердің қоғамдық қажеттіліктер арасынан өзі аса мәнді, маңызды, дәуірмен үндес деп таныған жағдайларына қатысты өрбиді. Нағыз өнер туындыларында бұрын қолданылған көркемдік бейнелеу құралдары өткенге оралу мақсатында емес, өз дәуіріне, келешек игілігіне пайдалану үшін қызмет етеді...

...Әдебиет дамуындағы дәстүр сабақтастығына баса назар аудару жаңашылдықты жоққа шығару болып табылмайды. Себебі, ұлы қаламгерлер көркемдік даму тәжірибесіне сүйене отырып, осы тәжірибенің қажетті тұстарын пайдалана отырып, өз туындыларында өздерінің жаңа пікірлерін жеткізеді. Өнердегі жаңашылдық жайын сөз еткенде, ғылыми ой дамуындағы тәрізді, өткен күндердің тәжірибелері жан-жақты игеріліп, сын сүзгісінен өтіп, толығып, байып, жаңа түрге еніп, жаңа көркемдік деңгейге көтеріліп отыратынын ұдайы есте сақтау қажет. Соған орай өткеннің озық дәстүрін жалғастырушылар көркемдік дамуға өзінің айрықша үлесін қосқан жаңашылдар болып табылады. Мысалы, Абайдың және М.Әуезовтің сыншыл реализмі.

Қаламгердің жаңашылдығы мен оның өз алдындағы ізашарлармен арасындағы сабақтастық байланысын танып-білудің маңызы зор. Мұны танып-білмейінше, қандай да бір қаламгердің әдебиет тарихындағы орны мен әдеби үрдістегі ролін айқындау мүмкін емес...

...Әдеби үрдіс мәселесін қарастыру көптеген күрделі проблемаларды шешуге ықпал етеді. Бұлардың негізгілері ретінде поэтикалық идеялар мен түрлердің бір-біріне ауысу (ұласу) заңдылықтарын, ескінің жаңаға орын беруін, соның әсерінен әдеби стильдердің, бағыттардың, ағымдар мен әдістердің, мектептердің, т.с.с. өзгеруін атауға болады.

Қаламгерлер адам мен дүниені танып-білу ұстанымдарын өзгертуге ықпалды жаңа көркемдік жаңалықтарымен әдеби үрдіске араласады. Бұл жаңалықтар тақыр жерде жасалмайтыны да түсінікті. Әр қаламгер адамзаттың көркемдік дамуында жинақталған дәстүрлерге, өз халқының және әлемнің әдебиетін қамтитын әдеби үрдіске қатысушылардың, уақыт жағынан замандас немесе мүлдем алшақ тұрған ізашарлардың тәжірибелеріне сүйенеді. Осыған орай әдеби үрдісті көркемдік идеялар күресі, нақтылай айтқанда, өз бойына өзі тақтан тайдырған ескінің жақсылықтарын дарытқан жаңа мен ескінің тартысы деуге болады...

Жалпы, әдеби-тарихи дамуда ірі суреткерлер шығармаларында бедерлене байқалатын жаңашылдық қырларының түп-төркіні олардың заманынан да ілгері кезеңдерде жасаған ақын-жазушылардың туындыларынан аңғарыла бастайды. Бұл бір жағынан – тарихи-әлеуметтік қатынастардың орнығу эволюциясымен, соған сәйкес қоғамдық пікірдің қалыптасуымен бастауымен байланысты болса, екінші жағынан әдеби дәстүр жалғастығымен де түсіндірілсе керекті. Қоғамдық сананың бір түрі болып табылатын көркемдік сананың осындай заңдылығы сөз өнеріміздің сан ғасырлық тарихында бірнеше тұста мейлінше ерекшелене көзге түседі.

Қазақ хандығы тұсындағы деп аталынып жүрген төрт ғасырлық тарихы бар жыраулар поэзиясында жауынгерлік пафостың орны айрықша. Дегенмен, Ақтамберді, Үмбетей, Марғасқа толғауларындағы әлгіндей идеяны бұл дәуір поэзиясының ең басты мазмұны дей алмаймыз, оған қоса ел бірлігі, өсиеттік- ғибраттық мазмұндағы толғауларды да атауға болады. Ал, жауынгерлік-күрескерлік поэзия дегенде санамызға Исатай бастаған көтеріліс, Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалыс төңірегінде туған әдебиет еске түседі. Осы тараптағы ақындардың бейнелеу арсеналында жыраулар дәстүрінің бірқатар көркемдік компоненттерін көруге боларлық. Сыншылдық, сынай отырып өнеге айту дәстүрі Абайға дейінгі дәуірде арысы-жыраулар поэзиясында, берісі - Дулат пен Шортанбай замандарында молынан көрінгені мәлім. Алайда, қоғамдық қарым-қатынастардағы келеңсіздіктерді сынау, жеке адам болмысындағы кемшіліктерді мінеу, олардан қорытынды шығара отырып, игі, ізгі, иманды қасиеттерге қарай бейімдеу, бағыттау қазақ әдебиетінде Абай шығармашылығында толымды сипатқа айналғаны да белгілі. Сондай-ақ, қазақ поэзиясында ертеден келе жатқан философиялық сарындар өзінің ұлы қорытындысын Абайдан тапты. Асылы, бастапқыда әдебиетке енген идея болсын, тақырып болсын пікір, алдымен ойтүрткі ретінде туады да, өзінің көркемдік қорытындысын келесі дәуірлерде тапса керек. Бұл әлгі идеялардың қоғам өмірінде кең орын алуымен және көркем түрдің жетілуімен байланысты болады деп ойлаймыз. Міне, осындай заңдылықты Мағжан Жұмабаевтың шығармаларынан да көреміз.

Отаршылдыққа қарсылық сонау Бұхар жырау заманынан, одан бері де зар заман ақындарынан құнарлы орта тауып, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Дулат, Мұрат, Шортанбай т.б. ақындардың шығармаларында кеңінен айтылды. Дулат пен Мұраттағы, Шортанбай мен Нарманбеттегі отаршылдыққа дегенге сын – дәстүрдің бұзылуы, жердің тарылуы, діннің әлсіреуі сияқты кері өзгерістерді бейнелеу арқылы, бүгінге өткенді қарама-қарсылықта көрсету арқылы көрінсе, ғасыр соңында мұндай қарсылық ағартушылық идеялармен сабақтастырыла бастады. ХХ ғасыр басындағы ұлтты ояту, рухани жаңғыруға үндеу бағытындағы А.Байтұрсынов, М.Дулатов өлеңдеріндегі ағартушылық пен сыншылдықта Абайдың дәстүрі сезіліп тұратын. Дегенмен ол қазақ қоғамындағы Абай заманынан түбегейлі айырмашылығы бар жаңа кезең еді. Жаңа кезеңнің жаңа сөзін дәстүр салтындағы қолтаңбасы қалыптасқан қаламгер емес, жаңа кезеңнің тарихи-қоғамдық жағдайында тәрбиеленген, қалыптасқан қаламгер айтуы тиіс еді. Ұлт-азаттық қозғалыстың идеялары Ахмет, Міржақып, Ғұмар т.б. шығармаларынан көрініс тапқанымен, оның көркемдігі кемел көрінісі Мағжан шығармашылығына тән. А.Байтұрсынов пен М.Дулатов саналы ғұмырларын ағартушылық, қайраткерлік жолға арнады. Ғ.Қараштың ақындық бетінде жырауларды үлгі тұтқан консервативті бағыт басым болды. Оны кезінде М.Әуезов пен Ж.Аймауытов жазған еді. Ал, М.Жұмабаевтың ақындық қабілеті ұлт-азаттық идеяны көркем кестелеуге бейім тұратын. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, Мағжанның табиғи дарынында ағартушылық рационализмнен гөрі, сезімшілдік, ағымдағы оқиғаны жылдам қабылдайтын ұшқырлық басым жататын. Екіншіден, ақын өлеңді үгіт-насихат құралы деп түсінбеген, оған қаламгер шығармаларындағы әдеби-эстетикалық танымның тереңдігі дәлел. Үшіншіден, оның болмысында өмірді романтикалық тұрғыдан бейнелеу қабілеті өзгелерден де терең болатын. Жалпы, әлемдік әдебиет тарихының тәжірибесі дәлелдеп отырғанындай ұлт-азаттық қозғалыс, ұлттық сананың ояну дәуірінде, әдетте, романтизм өркен жаятыны белгілі. Төртіншіден, жаңа дәуір өзінің жаңа идеяларын ала келсе, көркем әдебиет оларды табиғатына сай соны формада бейнелеуі заңдылық. Осы орайдан келгенде Мағжан шығармашылығының жанрлық болсын, тілдік-стильдік болсын қырларындағы жаңалықты аңғармау мүмкін емес. Бесіншіден, Мағжанның ұлт-азаттық тақырыбындағы шығармалары уақыт жағынан, кеңістік жағынан алғанда қазақтың қай ақынының болса да шығармаларынан кең. Рухани бостандық, ұлт бостандығы сонау Қорқыт, одан берідегі Абылай, Кенесары замандарынан өз дәуіріне дейін желі тартып жатыр. Алтыншыдан, жалпы бостандық, ерік, азаттық мәселелері – Мағжан шығармашылығының алтын арқауы. Осынша көлемде осындай іргелі тақырыптарды жырлаған ақын оған дейін де, оның заманында да болған емес.

Ілгеріде айтылған жайлардан шығатын түйін - әдебиеттегі тақырып пен идея бір кезеңнің ғана жемісі емес, үлкен әдеби процестің өнебойында байқалатын, ауқымды, бай дәстүрлі құбылыс. Алайда, өмір шындығының әдебиетке көшуі, автордың оған берген эстетикалық тұжырымы уақыт өте келе басқа авторлар тарапынан өзгере, өңделе, дамытыла береді. Мұндай процесс идеяның пікір жүзінде тууынан бастап көркемдікке қарай жетіле түседі. Кезінде тікелей айтылған ойлар бейнелі байламдарға айналады. Міне, осындай көркемдік сапаның артуы кезінде Бұхардан, Дулаттан бір байқалса, Абайда ірі көркемдік деңгейде көрінді. Ал, ХХ ғасыр әдебиетінде Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы әлгіндей көркемдік өсудің алғашқы толыққанды үлгісі болды. Бұл жалпы алғанда қазақ әдебиетінің соны көркемдік олжасы еді.

Жалпы, көркемөнердегі сияқты, сөз өнеріндегі жаңа бастаманың орнығуы адамды, адам мен қоғам арасындағы күрделі де, әрқилы қарым-қатынасты жаңа қырынан бейнелеумен байланысты. Міне, осы бір арналы тұстан өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыру, қоғамдық ортада болып жатқан өзгерістерді таныту, автордың суреттеп отырған объектісіне қатысы, адамгершілік, ізгілік көзқарастары, суреткерлік шеберлігі мен дүниетанымы айқындала көрінеді...

Бұл жағдайды пайымдағанда шектеулі дарыны бар адамның өзі нысанды әжептәуір көрсете алатынын байқайсың.

Мұндай нысандар әрқашанда көз алдыда болу керек, оларды ықшам түрде салқын сабырмен, сеніммен, бейнелеу керек.

Сөйтіп, мұндай бейнелеу - әдістеріне сабырлы, ынсапты, қанағатшыл адамдар кірісіп, өлі және жылжымайтын нысандарды көрсетеді ләзім. Өз табиғатында бұл тәсіл биік шеберлікке жетуге шідер салмайды...

Бірақ мұндай тәсіл суретшіні қымсындырады, толық разы ете алмайды. Бір картинаға – сиғызуға болатын көптеген заттардағы келісімнің жеке бөлшектерін түсіріп тастап табиғаттың ұлы әліппесінің жеке әріптерін қалдырып кеткеніне өкінеді, сөйтіп талай рет салған, тіпті көрмеген, ұмытылған нысандарды өзі тапқан ыңғайда, өзі шығарып алған тілмен бейнелеп береді.

Сонда өзін-өзі ұрымтал көрсететін тіл пайда болады. Әрбір ойлы жан адамгершілік турасында жеке пікір толғайтыны секілді. Мұндай бағыттағы әрбір суретші де дүниені өзінше көріп, қабылдап, қайта бейнелеп, құбылыстарды сергек оймен ұғынып, терең де жан-жақты көрсетеді.

Біз бейнелеудің бұл тәсілі ұсақ бөлшектерден тұратын ұлы нысандарды көрсетуге лайық деп білеміз. Нысанды толымды айқындау үшін майда-шүйдені қуып кетпеу керек. Мәселен, бір атырапты /ландшафты/ бейнелеген суретші ұсақ-түйекті шұқыламай, толық елестетуге күш салады...

Табиғатқа еліктеу, өзіндік тіл табу, нысанды дәл және жан-жақты зерттеу арқылы заттардың барлық қасиетін біліп алып, өнер бейнелер байланысын анықтап, санқилы тұрпаттарды дәл көрсете алатын деңгейге көтерілгенде адамзаттың ең үздік рухани сатыларының бірі – стиль қалыптасады.

Егер жай еліктеу салқын түрде, ыждағатпен көрсетсе, мәнер – дарынды қолдың шабытынан шықса, стиль – дүние табиғатын ашатын терең білім беретін, көз алдыңа түс, мұрныңа иіс, құлағыңа дыбыс әкелетін бейнелерге толы туындылар жасайды...

Cонымен, жай еліктеу стильге дейін қызмет етеді. Еліктеуші неғұрлым көргенін салқын қабылдап сабырмен бейнелеп, тиянақты, тыңғылықты болса, көлденең ойға берілмей, ұқсас, әртүрлі нәрселерді екшеп жинақтап берсе, көп нәтижеге жетеді.

Егер бұдан кейін мәнерге ден қойсақ, ол шырқап шыққанда, жай еліктеу мен стильдің ортасында тұра алады. Неғұрлым еліктеу тәсілдері дәлді болып, заттардың етене белгілерін дөп түсіріп берген кездерде мәнердің қуаты арта береді.

Суретші табиғаттан қол үзіп, бос қиялға берілсе, өнер тамыры суалып, еліктеуден де, мәнерден де айрылып, стильден жұрдай болып, айдалада қалады.

Мәнер сөзін биік және қастерлі мағынада қолданатынымызды қайталамай-ақ қояйық. Өнердің жеткен, жететін ең биік тұғыры – стиль, сондықтан ол сөзді ерекше құрметпен айтамыз. Шеберліктің бұл биік сатысын ұғу, білімпаздармен ол игілік туралы әңгіме-дүкен құру қандай рахат сезім десеңізші, әрқашан сол күйді кешу қандай ғанибет.

А.Байтұрсынов

Сөз талғау
Шығарма тілі екі түрлі болатындығы жоғарыда айтылған еді. Оның бірін ақын тілі деп, екіншісі әншейін тіл деп аталады деп едік. Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл көбінесе сөздің дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін талғайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекі, әуезді болу жағын да талғайды.

Шығарма сөз өңді, ұнамды болу туралы талғаудың қоятын жалпы шарттары мынау:

1. Сөз дұрыстығы

Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:

1. Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп әрқайсысын өз орнына тұтыну.

2. Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру.

3. Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс ойрайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орындастыру.

2. Тіл тазалығы

Тіл тазалығы – дейтініміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу.

Орыстың жақсы жазушыларын алсақ, олар көбінесе мынау түрлі сөздерден қашқан:

а. Ескірген сөздерге жоламаған.

ә. Жаңадан шыққан сөздерден қашқан.

б. Өз тілінде бар сөздің орнына басқа жұрттан сөз алудан қашқан.

в. Жергілікті сөздерге яғни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын сөздерге жоламаған.

Қазақ әдебиеті қатып-пісіп жетпеген уақытта біз қазақ сөзін ескі, жаңа деп талғамаймыз, жергілікті сөз екен деп, ол жағынан қатал қарап. Қашып тұрмаймыз. Жалғыз-ақ біздің мықтап қашатынымыз жатшылдық (жат сөзшілдік).

Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады.

3. Тіл (лұғат) анықтығы

Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек. Адам анық танитын нәрсесін анық атайды да, көмескі танитын нәрсесін көмескі, күңгірт атайды. Сондықтан біреудің айтқан сөзін анық түсінеміз де, біреудің сөзін анық түсінбей, жорамалдап, жорып, ұйғарып қана қоямыз...

4. 
   Тіл дәлдігі
   

Амәндес сөздер деп мағынасы жақын сөздер айтылады. Мәселен: батырлық, ерлік, батылдық, өткірлік, өжеттік деген сияқты сөздер. Мұның бәрі жүректілікті көрсеткенмен әрқайсысының өз алдында өңі бар. Өңін танымай яки аңғармай бірін бірінің орнына айтса лұғат дәлдігіне кемшілік келтіреді. Және де тіл дәлдігіне мынадай орындарда кемшілік келеді.

1. Сөйлем ішіне орын алып, оралғы болудан басқа қажеті жоқ сөздер кірсе.

Мысал:

б. Өз көзіммен көріп, көз алдымнан атқарып келіп отырмын.

П.Оның қалыптанған ерте тұратын әдеті бар еді.

Бұл үш мысалдың ішінде алып тастаса, орны ойсырамайтын сөздер: “Мал жиғыш”, “Пайда тапқыш”, “Көз алдымнан атқарып”, “Қалыптанған” деген лебіздер. Бұлар сөйлем ішінде тұрғанда да толық болуына келтіріп тұрған пайдасы жоқ.

т. Ойы қарайлас сөйлемдер қатар айтылғанда, мәселен, “Мен қартайған шағымда, байы жоқ деп баққан жоқ, күйі жоқ деп күйген жоқ, қайраты жоқ деп қарасқан жоқ, әлі жоқ деп асыраған жоқ” деген сияқты. Бұлай айтудың сырты көркем сияқты көрінсе де, ішкі мағынасы пікірді толықтырмай, тек сөздің, сөйлемнің қарасын көбейтеді.

5. 
   Тіл көрнектілігі
   

Тіл сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-сызу арқылы өседі. Бұл үшеуінің бірде-біріне көңіл аудармау ең үлкен қылмыс.

Салтыков-Щедрин ыза болады: ф әрпіне тілдерің еркін-ақ келеді. Солай бола тұра, неге “хунт” дейсіңдер? Х әрпіне де тілдерің келеді. Солай бола тұра, неге “фуост” дейсіңдер? – деп ызаланады. Мен де әуелі сол сөйлеу-сөйлесудегі дөрекіліктерден бастағым келеді.

Қазақстанның әр жерлерінде сөздің мағынасын бұзып сөйлеушіліктер бар. Солардан біраз мысал келтірейік.

“Өзіміз молдаға оқып едік, баламыз мектепте оқып жүр”.

“Қызым жетінші класс оқып жүр”.

Бұл сөйлемдер қайда, қайдан оқып жүр, нешінші класта оқып жүр деген сұраулардың жауаптары екенінде жұмыс жоқ. “Молдадан” оқыдық, “мектепте оқып жүр”, “жетінші класта” деуге тілі келмегендіктен емес, тіпті түсінбегендіктен де емес. Бұл баяғы “біздің ауыл осылай сөйлейдінің” салдары.

“Бұрын райкомтұғын. Осы күні совхоз боп қапты ғой”. “Болатұғын” деген сөздің бас жағы кесіліп қалыпты да, “болып қалыпты” делінетін сөздер ортасынан омырылған. Тегінде осы “тұғынды” тастап, болатын, келетін деп жазу дұрыс-ау деймін.

“Түске шекейін мағазиндерде жүріп ем, кешке шекем кір жудым”.

Осы “шекейін” мен “шекемдер” оп-оңай тұрған “дейіннің” айырбасы.

“Әне ерде отырған со ма десем; міне ерде отыр екен. “Ән жерде, мін жерде” деп те айта береміз.

Ана жерде, мына жерде делінетін ап-айқын, оп-оңай сөздердің қалай бұзылып кеткеніне таң қалғандайсың.

Менің бір қадірлі досым дастарқан үстінде – “жесей, ішшей, іштеңкі ғымайды”, деп отырады, әрі-беріден соң – “жемесің бар, кемесең етті” деп күштеңкіреп жібереді.

Күнбе-күнгі сөйлеу әдетімізде “барғам, жазғам, айтқам” дей береміз. Осы сөздердің аяғын осылай доғару елеусіз кіріп алып, ең көп тарап кеткен әдет. Елеусіз кірген дерт енді елемесек есейе бермек. Сондықтан мұны елемеуге болмайды. Сөйлескенде де, жазғанда да – барғамын, жазғамын, айтқамын – дейтін болайық.

Мен “оңтүстік, солтүстік” деуге де қарсымын. Бұл да бұзып алған сөздеріміз. Мұның дұрысы “оңтұстық, солтұстық” болу керек. Түстік емес, тұстық. Оң тұсымызда, сол тұсымызда... Түскиіз емес, тұскиіз. “Күн осы күні мына тұстан шығады, мына тұстан батады”. Түс кезі, түстік дейтініміздің өзіндік мағынасы бар.

Сөйлеудегі осы сияқты ерсі мысалдарды топтап әкелуге болады. Мұнда әдейілік жоқ, әрине. Сөз бен сөйлемге, оның аржағында ана тіліне мән бермеушілік бар. Олай болса, әдейілік жоқ болғанымен ана тілінің алдындағы күнәда олқылық жоқ.

Сөзді қалай болса солай пайдалана берсең, сөздің жүзі мұқалып, ұшы майрылады да, айтайын дегенің құлаққа қонбайды. Абай айтқандай, көңілдегі көрікті ойың айтуы келіспесе түкке тұрмай қалады.

Жиырмасыншы жылдардың ішінде әдебиетімізге “қайдам” деген сөз кірді. Қазір ол көп жазушылардың еңбектеріне кіріп алыпты. Тіпті орыс геройларына “қайдам” деген сөз беретін жазушыларымыз да бар. Бұл бір қия алмайтын құнды сөз емес, “қайдан білейін” деген сөздің заңсыз қосындысы. Бір сөздің соңғы әрпін жойып жіберіп (қайдан) басқа бір әріп қоса салсаң (қайдам) ол жаңа сөз болып шықпайды.

Сол жылдарда “құсап” деген бір құсық иісі келетін сөз қосылды: “ит құсап”, “жазушы құсап”, “адам құсап”... Адамға ұқсап, жазушыға ұқсап делінетін сөздердің тұрпаты бұзылды да кетті.

Осы күнгі оқушы балалар ең алдымен қай сөздің қалай жазылғанына қарап оқиды. “Қайдам” дегенді “қайдан білейін”, “құсап” дегенді “ұқсап” деген мағынада түсінетін болады. Оның аржағы түсінікті ғой...

Берірек келе – жазира, салиқалы, салауатты жыр, музыкалық хабар, қоғами, “сыни пікір”, “мақамшылық өнері” деген жаңылыс алынған сөздер қосылып келеді.

Жазира – арап тілінде “арал” деген сөз. Оны біздің жазушылар гүл бақшалы жер үйек мағынасында алып жүр. Бұл дұрыс емес.

Салиқалы деп мақтау үшін алдымен осы сөздің “салиқа” деген түбірі немене, соны білуіміз керек. Ондай түбір табылар емес. Ал, салиқалы деген сөздің өзін алсақ, бұл бір Шахмет мархұм айтқандай – ухам сомнение, құлаққа жағымсыз, мағынасыз сөз.

“Салауатты жыр” – тіпті өрескел алынған. Біз молладан оқып жүрген кезімізде бейсенбі күні салауат айтқызатын:

“Қайрауат, уа қайрауат,

Бір алладан шафағат.

Алламызға мүнәжат,

Пайғамбарға салауат...”

Сол салауат енді көркемдік түсінік орнына алыныпты. Поэзияның көркемдігін бағалау үшін салауатқа жүгірудің түк орны жоқ.

“Музыкалық хабар” деген де дұрыс емес. “Хабар” өз мағынасын дәл басып тұрған орнықты сөз. Музыка арқылы ешбір хабар ала да алмайсың, бере де алмайсың. Ән тыңдайсың, күй тыңдайсың, қысқасы ол хабаршы емес, көркем өнердің негізгі бір арнасы. “Музыкалық программа” деп алуымыз керек.

Соңғы жылдардың бірінде “қоғами” деген термин алынды. “Қоғамдық” деген, өз мағынасын дәл басып тұрған сөзіміз барда құйрық жағын аравизм мен фарсизмге қарай бұлаңдатып тұрған “қоғамиды” неге алғанымыз түсініксіз-ақ.

Осы “қоғами” алынғаннан кейін бір жас сыншы “сыни пікір” деп жазып еліктей кетті. Сонымен, аравизм мен фарсизмге қарай “қоғами” құйрығын екі рет бұлаңдатты. Тап осы “қоғами” керек емес.

“Гәкку” деген бір әншілер тобын басқарып телевидениеге шығып жүрген Әминә Нұғыманова қарындас “мақамшылық өнері” дегенді музыкалық термин ретінде жиі-жиі қолдана бастады. Тегінде ғылымдық еңбек жазып жүрген болар. Осынысына жұрттың құлағын үйрете берейін дегендей, ән салатын қыздармен шықса да, дауыстары барқыраған әлдекімдермен шықса да “мақамшылық өнерін” қайталап-қадағалап қояды.

“Мақам” ең алдымен құранды қалай оқудың сазы. Мысыр мақамы, Бұхара мақамы, Түркстан қазіретінің мақамы аталатын мақамдар болды. Ұйғыр халқында атақты он екі мақам бар. Бұл музыкалық әуендер екені даусыз. Бірақ қазақ тіліне “мақам” дегенді, әсіресе “мақамшылық өнері” дегенді кіргіземін деп ойлау әрі орынсыз, әрі өмірсіз талап. Өзімізде бар ән, күй, саз, әуен, әуез деген атаулар “мақамнан” анағұрлым түсінікті емес пе?

Діңкеге тиіп жүрген тағы да біраз жеке сөздер, сөйлемдер бар: “о да кеп пе?”, “Со ма екен кеген?” “Бұ да со ма?”, дей береміз. Жазылған еңбектерде “кеген” деп жазғанды кездестіргенім жоқ. Ал енді “кепті”, “бопты”, “о да”, “бұ да”, “со да”, “со малар” екінің бірінде кездесе береді. “Ол”, “Сол”, “бұл” дейтін жалғыз буынды сөздердің жартысын кесіп тастаған соң несі қалсын? Домаланып басы ғана қалмасқа шарасы не? Айтуға да, жазуға да жеп-жеңіл сөздер тал түсте қиянатқа ұшырап бейшара болып қалды.

Кейбір жазушыларымыз “содан соң” деген толық қанды, айқын мағыналы сөзімізді кескілеп-турап “сосын” деп жазады. Бұларынан жаңа ұғыныс туып тұрған жоқ. Бұрынғы бір дүдамалдау ұғынысты аша түсу де жоқ, мағынасы айқын сөздің тұрпатын бұзу ғана бар. Осы “сосын” Әбдіжәмілде көп, Асқар Сүлейменовте аяқ алып жүргісіз, Мұзафарда да баршылық.

Көркем әдебиетте әрбір сөздің өз тұрпаты сақталуға тиісті. Тілге бай, тілі жақсы дегенде ешбір жазушы жаңадан сөз тауып, сонысымен бай, сонысымен көркемдікке жетпейді. Халқының тіл байлығында бар сөздерді дұрыс тұрпатымен пайдаланып, сол қордан алынған сөздерден жаңа теңеулер, жаңа бейнелеулер арқылы тілге бай, тілге шебер деп аталады. Әсіресе, дауысты дыбыстар мен дауысты буындарды кескілеу сөздің тұрпатын бұзумен бірге сөйлемнің ішкі ырғағын да бұзады. Ат жорғалап келе жатып шауып кетсе, жетіп келе жатып сүрініп кетсе қалай көрер едік? Сөйлемнің ырғағын бұзу да соған ұқсайды.

Тіліміздің қорында бар сөздерге жаңа мағына беру жолындағы табыстарымызға мен Ісләм Жарылғаповтың “көрермен, оқырман, аялдама” деп қосқандарын орынды да орнықты көремін. Мұхтар Мағауиннің “ірінді суы” да сондай, белгілі түсініктің мағынасын дәл береді.

Бізде қақа аталатын, шалшық су, жайдақ су деп аталатын сулардың бәрін де ірінді су деген дұрыс көрінеді.

Біраздан бері жалпы мағынасындағы искусство дегенді өнер деп атап келеміз. Ана тілімізде сақина-білезік соғуды да өнер дейміз. Арба-шана істеуді де, үй жонуды да, етік тігуді де өнер дейміз. Туындысы - өнерші. Дұрысында искусствоны басқа өнерлерден айырып – көркем өнер деуіміз керек. Оның ішіне сурет, музыка, сахна, экран, би өнерлері ғана кіретін болсын. Көркем әдебиет деген сияқты көркем өнердің де өзінің асыл тегін көрсетіп тұратын атауы болғаны дұрыс...

... Оралхан Бөкеев үлкен үміт күтетін жас жазушыларымыздың бірі. Өнімді де ұтымды жазады. Тақырып шеңбері кең, айтар ойлары бар жазушы. Жақында оқырман қауымның тілегіне орай, Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығын да алды. Бірақ, өзінің тіл қорына Алта, Қытай қазақтарының ескіріп топастана бастаған тілдері әсер еткен бе, қалай, Оралханның тілінде шұбарлық түйіртпектері бар. Мысал келтірейік:

“Пошымы, нәшіні, албаты, кейуана, мүрлеу, бебежік, тоқайрау, самырсытып, көргейлеп, бейқара, бейнақақ, мауырт, сіңіртік, паруай... ” Менің ойымша, бұл сөздердің бірде-бірі бүгінгі өскен әдебиетімізге де, тілімізге де орналаса алмайтын болар...

...Бір кезде Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Мұхтар, Сәбит, Ғабиден, Ғали, Асқар, Әбділда, Жақан, Тайыр – бәрінің де қолжазбаларын баспаға берілмей тұрып оқып шығып, айтысқа, пікір алысуға салушы едік. Осы аталған аға жазушылардың бірде-бірінің бір кітабы баспаға дейін оқылмай кеткен емес десем өтірік айтқан болмауым керек.

Академиямызда, университетімізде, педагогика институттарында әдебиеттің ірі мамандары бар. Тіл-әдебиет факультеттерінде болашақта ақын-жазушы болатын студенттеріміз бар. Біз солардың ортасына бір түспей, жазғанымызды баспаға ұсына алмайтын едік. Соңғы жылдарда осы игілікті әдет біржола тоқталды десем, мұным да жапқан жала бола қояр ма екен!..

Сөйлеу, жазу жақтарымыздағы кемшіліктерімізді айта отырып, тіл мамандарына өтініш жасағым келеді.

Амангелді, Қарагөз, Зілғара, Меңдіғожа сияқты адам аттарын Аманкелді, Қаракөз, Зілқара демей-ақ, естілу тұрпатында жазсақ қалай болар екен? Екі сөзден тұратын адам аттарындағы сол екі сөздің түбірі сақталса да, оқушы балаларға қ әрпінің ғ әрпіне айналатын реттерін бәрібір үйретуге тура келер еді ғой. К әрпі мен г әріптерінің арасында да осы бар.

Мен тілші емес, тілді пайдаланушымын. Сол өз кәсібімнің мүддесінен қарағанда маған қ – ғ, к – г әріптерінің арасында недәуір әңгіме бар сияқты көрінеді.

Термин комитетіне де айтатын өтінішім бар. Бізде толып жатқан сөздердің орыс тіліндегі түсінігі бар да қазақ тілінде аталуы жоқ. Мысалы: тактичность, вежливость, учтивость, деликатность, обходительность, укоризно, укор, упрек, гордость, благородство, достоинство деген сөздерге атаулар табу өте қажет.

Бұл түсініктердің көбін “ізгілік”, “ізет”, “адамгершілік”, “сыпайылық” деген сөздермен, бір атауға бірнешеуін топтап сыйғызып келеміз. Мұндай өте керекті түсініктердің қазақ тілінде аталуын іздестіргеніміз дұрыс болар еді...


Б.В.Томашевский