Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»

Лирикалық туындының бас кейіпкері – ақынның өзі. Мұны әдетте лирикалық кейіпкер деп атайды. Өлеңнің әсерлілігі мен оқырманның сезім түйсігіне жасайтын ықпалы осы лирикалық кейіпкердің таным-сеніміне, көңіл ауанына байланысты...

Өлеңнің лирикалық кейіпкері – туған жерін, елін сүйген, өзін елінің ажырамас бір бөлшегі санаған жан. Ол өзінің балалық бал дәурені өткен туған жерін аңсайды, оның топырағын анасының аялы алақанына балайды. Ол үшін атамекеннің тасы да қастерлі, алаулаған аспаны да аяулы. Ол туған жеріне “сағынышымды қанат қып саған қарай, балапандай талпынып ұшамын мен” десе, біз бұл сезімнің пәктігіне шынайы сенеміз. Өлеңді оқи отырып, оның сағынышын өз сағынышымыздай қабылдаймыз. Онымен қосыла іштей біз де тебіреніп, толғанып, сағынышын бөлісіп, “Мен ел кезіп кетермін отансыздай, үмітіңді ақтауға жарамасам” деп ел алдындағы жауапкершілікті де бірге бөліскендей күйге түсеміз. Бұл шынайы поэзия құдіреті! Лирикалық өлеңнің күші де осындай әсерлілігінде, сезіміңе от тастап, оятатын сиқырлылығында, шынайылығы мен суреттілігінде.

Лириканың негізгі жанрлары: ода (мадақ өлең), ән өлеңі, арнау, элегия, сонет, сатиралық лирика т.б...

Лирикалық шығармаларды тақырыптық тұрғыдан саралап, жіктеуге де болады. Мәселен, қоғамдық-әлеуметтік, саяси мазмұндағы өлеңдерді әдетте азаматтық лирика, өмір-болмыс сырлары жайлы толғанысқа құрылғанды пәлсапалық лирика, ғашықтық-сүйіспеншілік немесе жеке бастық сезім күйлерін толғайтын өлеңдерді ғашықтық әйтпесе интимдік лирика, көңіл-күй лирикасы, сондай-ақ табиғат лирикасы деп талдап-таразылау әдебиеттану ғылымында бұрыннан бар үрдіс.

ӘДЕБИ ПРОЦЕСС

А.Байтұрсынов

Жазу әдебиет
Жазу әдебиет деп жазылған шығармаларды айтамыз. Жазылған шығармалар қазаққа жазу тарай бастағаннан бері қарай шыққан сөздер. Қазаққа жазу дінмен бірге келген. Қазақ ішінде молдалық қылып, дін үйретушілер, бала оқытушы қожалар, ноғай молдалар болған себепті жазба сөзді шығарушылар да бастапқы уақытта солар болған. Қазақ ішінде олар көп тұрып, қазақтың тілін, мінезі жақсы білген. Қазақтың өлеңді, сөзді сүйетін мінезін біліп, дінді халыққа молдалар өлеңмен үйреткен. Шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлеңді хикая, өлеңді әңгіме түрінде айтып, халықтың құлағына сіңіріп, көңілдеріне қондырған. Басқа мұсылмандардың тіліндегі діндер түрде шығарған. Ертегі өлеңдерді қазақтың ертегі жырларының түріне салып, қазақ тіліне аударулары дін шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлең арқылы білдіру мақсатпен істелген іс. Бірақ қожалар, ноғай молдалар көбінесе ақын болмағандықтан қазақтың ертегі жырларындай келістіріп, мұңды, зарлы, әдемі қылып шығара алмаған. Шығармаларының сөзімен мәздемей, ертегінің жаңалығымен, әңгімесінің қисынымен қызықтырып, тамұқтың азабымен қорқытып, жұмақтың рақатынан үміттендіріп, дін арқылы тыңдаулы қылған. Қожалардың, молдалардың ісінен Шортанбай, Ақмолда сияқты ақындар шыққаннан кейін жазба сөздер бітегене дәмділенген. Бірақ қайсысында болса белгілі бағыт болмаған. Шығарған сөздері бағыт жағынан қарағанда, адасқан адамның ізі сияқты. Бәрінің де адаспайтын жалғыз жолы: дүниеге қызықпай, ақиретке азық жидеу, ғұшыр, зекет, пітір, садақа беру, жаназаға мал байлау, намаз оқу, ораза ұстау, қажіге бару жағынан ақыл айту бағыттары бәрінің де бірдей, бұл жағынан лақпайды. Басқа жағынан іздері былғалақ-шылғалақ, адам біліп болар емес. Домбыра тарту, ән салу, өлең айту сияқты халықтың үйреншікті зауықтарына дейін күнә деп тыйғысы келген. Бірақ ұзын арқан, кең тұсауға қалыптанған қазақ шариғаттың тар тұсауына үйрене алмаған, шыдатпай үзіп, өз жөнімен жүре берген. Сондықтан жазу әдебиетпен қатар қазақтың ауыз әдебиеті жоғалмастан түгел күйінде сақталған.

Молдалардан шыққан жазу әдебиет дінге қызмет қылса да, тілге қызмет қылмаған. Тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту орнына тілді бұзған, аздырған. Қазақтың тұтынған тілімен жазбай шығарушылар: “Кітаби тіл”, “Әдеби тіл” деп ноғай тілімен, яки сарт тілімен жазған. Қазақтың тілінде басылған бұрынғы шығармаларды алып қарасақ, қазақ тілі болмай, қазақ пен ноғай тілінің араласқан қойыртпағы болып шығады. Ол қойыртпақ тіл қожалар, молдалар шығарған сөздерінде де бар. Бұл кемшілік егерде баспа кітаптар жүзінде ғана болса, бастырған ноғайлар бұзды дер едік. Олай емес, жазу солай екендігін қазақ молдаларының өз қолымен жазған жазуларды көрсетеді. Әдебиетті молдалар дін бесігіне бөлеп, таңып тастаған себепті, әдебиет көпке дейін өңдеп өсе алмай, мешел болып аяғын баса алмай жатқан. Сол күйінде тұрғанда патша үкіметінің саясаты келіп килігеді. Қазақ діні шынығып жетпеген, шала мұсылман халық. Мұны мұсылман дінінен христиан дініне аударып жіберу оңай деген пікірмен, патша үкіметі қазақ пен ноғай арасында жік салып, екеуін айырғысы келеді. Оның үшін қазақ байлары ноғайша оқымай, орысша оқитын боларлық саясат жүргізеді. Қазақ балалары үшін школ ашады, ноғайға қазақтың жазу жағынан сорпасы қосылмас үшін араб әрпін қалдырып, қазақ тіліндегі кітаптарды орыс әрпімен басады. Орыс өзіне тартып, ноғай өзіне тартып, екеуі екі жаққа сүйреп жүргенде, қазақ орыс әдебиеті арқылы Европа жұрттарының әдебиеттерімен танысады.

Бұрын қазақта жоқ сөздердің түрлері шыға бастайды. Дін күшімен емес, тіл күшімен өзін тыңдайтын сөздер шыға бастайды. Бастапқы жазба әдебиеттің бас мақсаты – дінді жаю, дінді күшейту болса, соңғы әдебиеттің бас мақсаты – тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту болады. Сөйтіп жазба әдебиеттің өзі екі дәуірге бөлінеді: 1. Діндар дәуір.2. Ділмар дәуір. Діндар – діншіл деген мағынада, ділмар – тілшең деген мағынадағы сөздер.

Қазақ әдебиетінің діндар дәуірі де, ділмар дәуірі де халық әдебиетін дамытып, күшейтуден туған дәуірлер емес. Басқа жұрттардың әдебиетінің әсерінен туған дәуірлер. Діндар дәуір әдебиетімізге араб, парсы әдебиетінен үлгі алып, соларды еліктегеннен пайда болған. Ділмар дәуір орыс әдебиетінен өнеге көріп, үлгі алып соған еліктеуден пайда болып отыр. Мұндай бір жұрт екінші жұрттан әдебиет жүзінде үлгі алу жалғыз бізде ғана болған іс емес, барша жұрттың басында болған іс. Осы күнгі әдебиеттің түп үлгісі грек жұртынан алынған. Грек әдебиетінен үлгіні Рум алған. Европадағы басқа жұрттар алған. Біздің орыс та әдебиет үлгісін Европадан алып отыр, біз орыстан алып отырмыз.

Жазу әдебиетіне басқа жұрт үдгісі қатысқандықтан бізде жазу әдебиет шығармаларын – діндар дәуірдікі болсын, ділмар дәуірдікі болсын – ауыз әдебиетше тұтыну орнына қарай бөлмей, айтылу орнына қарай бөлеміз. Басқа жұрттардың әдебиеті де солай бөлінетіні “Дарынды сөз түрлері” деген бапта жалпы түрде ғана айтылып өтіп еді. Енді қандай түрге бөлінетінін, қандай сөз қай табына қарайтындығын толығырақ түрде баяндамақпыз.

Жазу әдебиеті негізінде үшке бөлінеді: 1. Ертек (әңгіме). 2. Толғау. 3. Айтыс-тартыс.

Жазу әдебиетінің ертек түріне кіретін сөздері ауыз-ертек, ертек-жыр, тарихи жыр, мысалдар сияқты сөздер. Толғау табына кіретін ауыз толғау, жоқтау сияқты көңіл күйінен шығатын сөздер. Айтыс-тартыс табына кіретін сөздер түрі ауыз әдебиетте жоқ, ашып айтқанда ауыз әдебиетте айтыс-тартыс түріндегі сөздердің ауыз әдебиетте айтысы бар да, тартысы жоқ. Айтыс-тартыс түріндегі шығармалар жалғыз қазақта ғана емес, басқа жұрттардың да ауыз әдебиетінде болмаған. Айтыс-тартыс шығармалар өте шеберлікті керек қылғандықтан, өнер күшейген кезде шыққан...

Р.Мәрсеков

Қазақ әдебиеті жайынан
Бұ күнгі жиын кітапша айтқанда әдебиет кеші деп аталады. Мұндай жиынның болуының, осындай ізгі іс жасауының қазақ ортасында бұл тұңғышы да шығар. Мемлекетімізді жан-жағынан жау қаптап қоршап тұрғанда, төгілген қан дария болып ағып жатқанда, Россия панасында тұрған қазақ халқы, біздің бұл жасаған жиынымыздың асыл тегі аз да болса, мемлекет пайдасына істеген біз қызмет. Оның бер жағында біздің қазақта мұқтаж шәкірттер көп. Олар ескерусіз. Соларға да жәрдем болсын деген мақсат. Әдебиет деген сөз айтылған соң, әдебиет деген не нәрсе, ол қазақ жұртында өткен замандарда қандай еді, осы күні қай қалыпта, бұл турасынан біраз сөз айтып мағлұмат беруді жөн көрдік. Қазақша қысқасынан айтсақ, әдебиет “сөз” деген мағынада. Сөз дегенмен сөздің сөзі болады. Сөздің сырты шырайлы, сынды болып, іші мағыналы, ойлы болса, сонда ол әдебиет болып табылады. Өлең, жыр, мақал, жұмбық, ертегі, хикая баршасы әдебиетке қосылады.

Бұл сөздің қай түрін алсаңыз да әр қайсысында мағына бар. Халықтың ойлаған ойын, пікірін білдіретін, мұңын, мұқтажын көрсететін осы әдебиет. Бұл жұрттың айнасы. Халықтың түрі, қалпы, салты бәрі сонда көрініп тұрады. Біздің қазақ әдебиетінің осы кезге шейінгісін үш дәуірге бөлуге болады: Бірінші дәуірі – ескі замандағы қазақ арасына жазу таралмай тұрғандағы кез. Ол заманда қазақ өз алдына тұрып, кең далада еркін дәурен сүріп, көк орай шалғын жерлерде, шалқыған көл, сарқыраған өзен жағасын жайлап жүрген күндері. Кеңшілікте туып, бар керегі өзінен табылып, төрт түлік малдан бәрі шығып тұрған мезгіл, ойлауға уақыты кең, сөз сөйлеуге тілі еркін болған заман. Біреумен біреу кез келіп, сөйлесе қалса, жай сөз қылып өлеңмен, жұмбақпен, пернемен сөйлескен. Бой болса, жиын болса, ақынсыз, өлеңсіз болмаған, айтысу парыз сияқты болған.

Ол замандарда еркек, әйел демей, бәріне де шешендік салыстырып айтыспақ, бірін-бірі жеңіспек бір мерей болып саналған. Қыз-қатындар ол кезде еркін өскен. Жиын болса, қыз-келіншек, боз-баласыз қызығы, сәні болмаған. Сөз білген, өлең білгендер ол заманда ел ішінде қадірлі болған. Бұлардың қадірлі болу себебі сөз бағалы болып, өлең мен күй адам баласының өнерінің зорына саналған. Осы айтып өткенімізді әспеттеу үшін өткен замандарда айтылған бір-екі ауыз сөз келтірейік.

Мұнан 193 жыл бұрын, 1722 жылда, біздің осы төңіректі (Семей маңын) жайлайтын орта жүздің қазағы Сырдария бойын жайлаған екен. Сол уақытта тобықты деген таптан Қалқаман атты батыр шығады. Ол батыр бір байдың Мамыр деген қызын алып қашпақ болып, жиылған көп қыз, бозбаланың ішінде отырған Мамыр қызға “айтатын жауабың не” деп ымдайды. Сонда Мамыр қыз толып отырған жұрттың көзінше өлеңдетіп, пернелеп айтқаны мынау:

Бүрсікүннен арғы күн болады алыс.

Жас кісіде бар болса жігер намыс,

Болып кетіп жүрмесін жатпен таныс”.

Бұл сөздің шешуін “Қалқаман - Мамыр” деген Шәкәрім қажының кітабында былай айтады:

“Жауап берді солайша Қалқаманға,

Байқалмады бұл сөзі басқа жанға.

Бүрсікүні қамыстан жолықпасаң,

Мен саған жоқ деді ғой байқағанға”.
Бұл қыз бен жігіт сөйлескендегі сөз. Қыз елеусіз қылып өлеңмен ойындағысын айтып, жігіт оны тапқаны. Қазақ қарияларының, билерінің бас қосқанда сөйлескен сөздерін байқасақ, аз сөзбен келітіріп, көп сөз айтады екен. Бірінің ойындағысын бірі тауып, тез жауап беріседі екен.

Киіз туырлықты қазақ үшке бөлініп, үшеуі үш жүз деп аталады: Ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз. Бұлар бұрын өз алдына тұрып, үшеуі үш жанға бағынған. Ынтымақтары келіспеген соң ескі заманның билері үшеуінің басын біріктіреміз деп, үш жүзден үш би шығады. Ұлы жүзден үйсін Төле би, Орта жүзден Қаз дауысты Қазыбек би, кіші жүзден Қаражігіт би.

Үш би бас қосып сөйлеседі. Сөйлескенде айтады. Үшеуіміз үш ауыз сөз айталық. Үшеуіміздің сөзіміз бір жерден шықса, үш жүздің баласының біріккені. Үшеуіміздің сөзіміз бір жерден шықпай, үш түрлі болса, онда үш жүздің ынтымағы келіспегені деген екен.

Сонда үйсін Төле тұрып айтыпты: “Аларма еді бұ көлдің қуын атып”. Қазыбек жұлып алғандай мынаны айтыпты: “Жазым болып жүрмесе, суын атып”. Қаражігіт би айтыпты: “Ұлы жиын, үлкен той боп жүрмесін, суда жүрген перінің қызын атып”.

Үшеуі осыны айтып тарқасыпты. Бұ билер не айтысыпты, бұлардың қуы не, суда жүзген перісі не, үшеуінің сөзі бір жерден шықты ма, жоқ үш түрлі болды ма? Бұл арасын әркім әр түрлі шешеді. Біз мұны шешуін айтайық деп айтқан сөз емес. Біздің мақсұт қазақ әдебиеті бұрынғы кезде қандай болғанын көрсетуге мысал келтіру. Бұрынғы заманда сөз қымбат, өлең қадірлі еді деп, жоғарыда айтып едік. Сөйлей білмек өнер еді. Өлең білмек жігіттің көркі еді. Ол кезде атағы алты алашқа шыққан ақындар да болып еді. Орымбай, Кешімбай, Өтеұлы. Әйелдерден: Айман, Шолпан, Болық ақындар шықты. Бұлардың өлеңдері барша қазаққа жайылып үлгі болды.

Бұл ақындардың ішіндегі жүйрігі Орымбай ақын еді. Осы Орымбай ақын кез келіп, Ерден батырға көргеннен-ақ кідірместен айтқаны мынау:

Ассалаумағалейкум, батыр Ерден!

Кетіп тұр бақ дәулетің тағы керден.

Ішінде көп қарғаның бір бүркіттей,

Көзіме көрінесің келген жерден.

Өлімнен қарсы келген қорықпас серім.

Қарындас қадыр білмес тірлікте,

Арыстандай асып туған есіл еріс.

Ақылдың көз жетпейтін зерегімсің.

Қазақтың қазақ исі тұрған шақта,

Алаштың баласына керегімсің.

“Бозінген” деген күйді шерткенде ботасын алмай тұрған інгендер иіп, ботасын алыпты деген ескі сөз бар. “Қоңыр қаз” деген күйді шерткенде аспандағы ұшып бара жатқан қаз, ілгері ұшып кете алмай, төмендей-төмендей жерге түсіп, жер бауырлап жата қалыпты дейді.

Бұл сияқты сөздер әрине ертегі сияқты асырып айтқан сөздер. Бірақ бұл домбыра тартқанда адам түгіл хайуан құлағына да дауыс жағады деген сөз. Бұл қазақтың сөзді қандай қымбат көрсе, домбыраны һәм сондай көретіндігінің белгісі.

Ілгеріде айтқанымыздың бәрі қазақ әдебиетінің әуелгі дәуірі болған ескі замандардағы қалпы.

Енді әдебиеттің екінші дәуірі келеді. Бұл екінші дәуірі жазудың халық арасына көбірек таралған заманы. Әр жақтан әр түрлі халықтың, адамдары келе бастап, қалың қазақтың ортасына орнап қалғаны да болған. Осындай адамдар өлең айтып, сауық қылу, домбыра шерту дұрыс емес деген. Бұл “дұрыс емес” деу қожа, молдалар көбейген сайын молайған. Сөйтіп, жұртқа тыю салына бастаған. Түрлі-түрлі кітаптар таралып тіл кітапшаға айналып, ескі сөздер жазбаға түсіп, мирас болып қалмай. Бұрынғы тілге бұрынғы жақсы сөзге жұрт жаман көзбен қарап, кітапшаны үлгі қыла бастаған. Домбыра шертпек, күй тартпақ, ән салмақ – мұның бәрі сыпайы кісілерге лайық көрінбей, ерсі көріне бастаған. Өстіп әдебиетіміз төмендеп, тіл болса, кедейленіп бара жатқан уақытта ардақты Абай марқұм шығады. Қазақ әдебиетін көркейтіп, түрлендіріп, сөз қадірі кетіп бара жатқан уақытта сыртына өң беріп, ішіне жан кіргізіп, сөз қадірін танытқан осы Абай болады.

Абай бұрын қазақта жоқ өзендерді (қалаулар)білгізді, неше түрлі мақаммен таныстырды, сөздерін, ойларын жұртқа мирас қылып қалдырды.

Абай марқұмнан бері қарай қазақ әдебиетінің үшінші дәуірі басталды. Өлең мен сөз турасындағы Абайдың айтқаны еске түседі.
Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

Ол ақынның білімсіз бейшарасы.

Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,

Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы.

Сонда да солардың бар таңдамасы.

Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын

Қазақтың келістірер қай баласы?

Мақалдап айтады екен сөз қосарлап.

Ақындары ақылсыз надан келіп,

Көр жерді өлең қыпты жоқтан қармап.

Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап,

Әр елден өлеңменен қайыр тілеп,

Кетірген сөз қадірін жұртты шарлап.

Былжырақ көрінеді соларды аңдап.

ХХХ

Ескі бише отырман бос мақалдап,

Сөз түзелді тыңдаушы сен де түзел,

Сендерге де келейін енді аяңдап.
Бүгінгі жиында айтылатын өлеңнің көбі Абайдың сөзі, бірсыпырасы Абай аттас қыпшақ Ыбырай Алтынсарин деген кісінікі. Бұл кісі де сөзге ажар берушінің бірі. Ыбырай Алтынсарин Абайдан азырақ бұрын туған болса да, Абайдың замандасы. Алтынсариннің заманына қарай шығарған бір өлең мынау:
Өнер, білім бар жұрттар,

Тастан сарай салғызды,

Айшылық алыс жерлерден,

Көзіңді ашып жұмғанша,

Жылдам хабар алғызды.

Мың шақырым жерлерге,

Аты жоқ құр арбаны,

Күн жарымда барғызды.

Адамды құстай ұшырды,

Мал істейтін жұмысты,

От пен суға түсірді.

Отынсыз тамақ пісірді,

Сусыздан сусын ішірді.

Теңізде жүзді балықтай,

Дүниені кезді жалықпай.

Білгендерге осылар.

Бәрі-дағы анықтай.

Білмегенге танықтай.

Біз де бекер жатпалық,

Осыларға таныспай,

Ат өнері білінбес,

Бәйгеге түсіп жарыспай.

Желкілдеп шыққан көк шөптей,

Жаңа өспірім достарым!

Қатарың кетті-ау алысқай,

Ұмтылыңыз қалыспай!

Біз надан боп өсірдік

Иектегі сақалды.

Өнер жігіт көркі деп,

Ескермедік мақалды.

Біз болмасақ, сіз барсыз,

Үміт еткен достарым!

Сіздерге бердім батамды.
Осы айтқан Абайдың һәм Алтынсариннің өлеңдері қазақтан шыққан жас ақындарға үлгі болды. Сөз түзелді, үздік оңдалды. Қазақтың әдебиеті бүгін кеш жарыққа шығып, жұрттың сынына түсіп тұр. Әдебиет те жас баламаен бірдей, сүйеу кетеді. Халық жақсы көзбен қараса, әдебиетке демеу болып, әдебиет өрге басады.

Абайдан бері һәм одан үлгі алған кейінгі жастарымыздың ыждақатымен әдебиетіміз түзу жолға түсті. Енді мұнан былай сөз қадірі ұлғайып, өлең керектігі байқалып, өзге жұрттар да қандай болса, бізде де сондай болар деген үмітпен сөзді аяқтаймыз.

Романтизмнің аса ауқымдылығы мен формаларының көп түрлілігі зерттеушілерге қиындықтар туғызуда. “Романтизм” терминінің тарихына, оның мазмұнын ашуға арналған талай еңбектер жазылғанымен де күні бүгінге дейін оның анықтамасы жайла ортақ пікірге келе алмады. Бізде романтизм анықтамасының жақсы зерттелінген тарихы бар да қазіргі ой-пікірдің қажетін өтей алатын оның түрлі жақтары күштеп қойылып келді. Ондағы бастысы қайсы, қосалқысы қайсы дегенді оның тарихи дәуірінің нақтылы саяси және әлеуметтік негіздерін ескере отырып анықтауға болады.

Романтизмнің таралған уақыты – ХҮІІІ ғасырдың соңғы жылдарынан бастап ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін. Оның шарықтауы түрлі елдерде түрліше уақыттарда өтеді. Романтизмнің ең жақсы дәуірі деп, Еуропада үлкенді-кішілі революциялар, ұлт-азаттық қозғалыстары болып өткен 1796-1830 жылдардағы кезеңді атауға болады. Бұл революциялардың аралығында саяси тынышталулар, қираған ескі жүйені қалпына келтіруге әрекеттер жасаған, не қауіп төнгенде оны нығайтуға ұмтылған сияқты әрекеттер жасалынған жылдар ұзақ уақыттар жатты. Романтизм жақтастарының да, қарсыластарының да әсерінде болып, революциялардан, талай-талай реставрациялардан өтті. Дегенмен де романтизм – француз революциясының жемісі, өйткені оның түпкі табиғаты, негіз осыны аңғартады. Реставрация романтизмнің, ондағы бастамашылықтың өңін айналдырды. Реставрацияның әсерін артық бағаламай дұрыс түсініп, оны оның тарихындағы қосымша, екінші кезектегі салдарлар деп ұғынған дұрыс.

Романтизм романтизмге келіп, оның жалпы жүрісін өзгертуге әрекет жасап, шамалары жетпей, кейін одан кетуге мәжбүр болған романтиктердің өздерінің жеке бас тарихтарымен де сәйкес келе бермейді. Романтизмді қозғалыстың рухани биографиясын тұтастай емес, оның жекелеген өкілдерінің биографиясын қарастырып, теріс түсіндіретіндер де кездеседі.

Романтизмге толығырақ анықтама бергендердің бірі жас кезінде Германиядағы романтизмнің “Иен мекбеті – мен” байланысты болған Шеллинг еді. Романтик Иенді еске ала отырып Шеллинг: “Тамаша бір уақыт еді... адам рухы барынша ашылып, өзін өмірдегі бар еркіндікке және оның не нәрсе екендігін емес, не істеуге болатындығын сұрауға толық хұқылы еді” – деп жазды.

Ұлы француз революциясының тура тұстастары дерлік және олардан тәрбиеленіп шыққан алғашқы буын романтиктерде бар мүмкіндіктерге ұмтылушылық басым болды. Олардың сөздерімен айтқанда, олардың “энтузиемі” осында жатыр еді. Романтиктер үшін мүмкіндік барлық уақытта да өмірдегіден алда жүрді. Олар бүгінгі өмір шындығын ескере бермей, әрбір құбылыс туралы оның қазіргі қалпымен санаспай, оның алдағы уақыттарда қалай болуға мүмкіндігі бар, оны қалай қайта құруға болады деп сұрайтын. Неміс романтизмі теоретиктерінің бірі Шлегель толық мағынада романтик деуге де келмейтін панегрик Лессингке оны бүгінгі Лессингтің не істеп, не қойғандығы емес, болуға мүмкін, әлі бар мүмкіндіктері ашылмаған Лессинг қызықтыратынын жазады.

Романтиктер әлі өмірге енбегендерге ерекше ықылас қойды. Олар үшін жаңа ғана туып, әлі формаға түсіп, кейіпке келмеген, қалыптасу, жасалу үстіндегілераса маңызды. Жас Шеллингтің философиясы бойынша, бүкіл әлем, табиғат пен адам мәңгі жетілу үстінде деп ұғынылатындықтан оның философиясы да негізінен романтикалық философия болды. Шеллингтің соңынан оның натурофилософиялық негізгі идеяларын қағып алып, ғылымның түрлі салаларына ендірген жас биологтар, физиктер, геологтар ерді. Әрине, бұл бағытты ұлы тарихи сілкіністерді басынан өткізгендер ғана мойындады: өйткені қатып қалған өмір, өзгермейтін форма жоқ, жасампаз өмір, бір-бірін ауыстырып отыратын форма бар; догматтар, мәңгілік шындық жоқ, заттар әлеиі мен ойлау әлемінде мәңгілік жаңғыру бар...

Романтикалық эстетика әсемдіктің өзіндік өлшемдерін жасады. Романтиктер үшін жаңа нәрсе сонымен бірге әсем де. Романтик суреткердің дарыны адамзат әлеміндегі жаңалықты көре білу, өмірге енді ене бастаған жаңаны сезе алу қабілетіне байланысты. Әдеттен тыс, өзгеше, беймәлім – романтикалық поэзияның қайнар көздері. Романтиктердің ұғымынша, өмірге әлі кірмеген, енді енуге тұрған, утопиялық ойлар, өмірден туындаған түсініксіз жәйттер – осылардың барлығы да әсемдік, поэзия әлеміне жатады. Новалистің философиялық фрагменттерінен мынадай жолдарды оқимыз: “Өнер бізді жағымды образдарымен таң қалдырады, предметті өзгеше етіп көрсеткенімен де таныс бейтаныс қылып көрсетуді – романтизмнің поэтикасын осылар құрайды”.

Романтиктер өздерінің кереметтер мен қиял-ғажайыптарға құштар екендіктерін ашық айтады. Белгілі бір сатыға жетіп, өзінің жаңашыл қасиеттерімен көріне бастаған жаңа атаулыны керемет, ертегі санап, одан поэтикалың бастапқы принципін көреді. Сол Новалис “Әдеттегі өмір мен тағдырдың өзі романтикаға толы. Үлкен болсын, кіші болсын, біз үлкен бір романның ішінде өмір сүріп жатырмыз” – деп жазады. Новалис одан әрі әдеби және философиялық тұтас бір бағдарлама дерлік... айналамызда болып жатқан оқиғаларды сезіну. Адам өмірін романтикалық бағдарлау, романтикалық түсіндіру және талқылау” – деген пунктті алға тартады.

Жаңаны, ғажайыпты, өзгешені романтиктер нәрсенің өзінен де, оны қарастыру тәсілінен де көреді. “Романтикалық бағдарлау” белгілі нәрсенің өзінен де жаңа, әлі белгісіз байланыстар табады. Нәрсені жаңаша ой елегінен өткізу оған романтикалық калорит береді; біз оны білетін де боламыз, толық біле де алмаймыз; жаңаша түсіндіру жаңа калорит, өзгешелік, ғажайыптық. Таныстың таныс емеспен, белгілінің белгісізбен, анықтың құпиямен араласып келуін романтиктер поэзиядағы, кескін және саз өнеріндегі аса бағалы бейнелегіш құбылыс санайды...

Романтиктер тарих сахнасын әр түрлі кездерде кетті: бір елдерде оның ықпалы 20-шы жылдардың өзінде-ақ тоқталса, енді бірінде бұл жылдар үлкен жетістіктерге жеткен уақыт болды: бірақ та ғасырдың ортасына қарай оны реализм ығыстырып шығарып, өткеннің естелігіне айналды.

... Романтизм буржуазиялық дамудың революциялық жағдайында пайда болды да оны түсіндіру буржуазиялық мәдениет өзінің өміршең дамуын жоғалтып, өмірдің кез-келген саласын жақсартуға ұсынылған максималистік бағдарламаларға утопиялық алға шақыруларға күдікпен, сенімсіздікпен қарай бастаған кезде қолға алынды.