Túrkologıa, № 6 (104), 2020 cүйгeн Aллaның ҽpбіp құлының жүpeгінe apcыздық бoйлaтпaйтұғын
acыл қacиeт.
Абай ұят туралы толғаныстарын, ҽсіресе, 36–38-қарасҿздерінде
кеңінен тарқатып айтқан. Ұялу – адамгершіліктің ҽділетті таразысы,
себебі ұяла білген адамнан ғана «толық адам» тұлғасын кҿруге болады.
Осы орайда тағы да ұлы ойшылға жүгінейік: «Біp ұят бap –
нaдaндықтың ұяты, жac бaлa cҿз aйтyдaн ұялғaн ceкілді, жaқcы
aдaмның aлдынa жaзықcыз-aқ ҽншeйін бapып жoлығыcyдaн ұялғaн
ceкілді. ...ұялмac нҽpceдeн ұялғaн мұндaй ұят шын ұялy eмec –
aқымaқтық, жaмaндық. Шын ұят coндaй нҽpce, шapиғaтқa тepіc, я
aқылғa тepіc, я aбиұpлы бoйғa тepіc біp іc ceбeпті бoлaды» [11, 187 б.],
– дeйді. Біздің пайымдауымызша ұят бар жерде адамдық қалып
сақталмақ. Ҽрбір адам ұяла білсе, яғни істеген ұятты қылығына соны
неге істедім деп іштей қиналса, күйінсе, ол іске екінші рет бармауға
ҿзіне-ҿзі серт байлап, ант етсе, ондай адам «толық адам» дҽрежесіне
кҿтерілуі сҿзсіз.
Жалпы ар, намыс сезімі адам бойына қолдан жасап орнығатын
нҽрсе емес, туа бітетін тума қасиет, ҿсе келе шыққан ұясына, ҿмір
сүрген ортасына қарай дамып, қалыптасатын адам мінезінің ең
жоғарғы кҿрінісі. Біз жоғарыда айтқандай, адамның сенімді серігі – ар-
намыстың аса маңызды кҿрінісінің бірі – ұят. Ол адамзат мінез-
құлқының ең биік шыңы, ҿйткені осы сезім, яғни ұят арқылы адамның
адамшылық қасиеті танылады. Бүкіл мұсылман қауымның рухани
таным бастауы болған Құран хадистерінің ҿзінде имандылыққа «Ұяты
бардың иманы бар» деп анықтама берілуінің зор мҽн-мағынасы бар.
Осы себепті қай кісі болса да ҿзіндік мінез-құлық сапасын ұятқа,
ұяттың биік дҽрежесіне қарап айқындайды. Ҿткендегі ойшылдар ұят
ұғымын ғылыми тұрғыдан жүйелеп, күнделікті ҿмір шындығынан ой
қорытып, қағаз бетіне түсіріп отырған. Осындай ғұлама ойшыл
ғалымның бірі – Дауани ұят турасында айта келіп: «Ұят адамдарды
теріс қылықтардан сақтайтын ең жоғарғы сенімді күш» [13, 64 б.] –
десе, Құранда ұяты бар адамның ҿмірінің ақырына дейін жаман
қылықтарға бармайтынын айта келіп, ұяттың адам баласы үшін
маңызы зор қасиет екендігін тағы да қайталап пысықтай түседі.
Ҽp зaмaнның ҿз caхнacы бap, aлaйдa coл ҿміp caхнacының
ҽpтіcтepінe бacты кepeгі aдaми бoлмыc. Oл eшқaшaн ecкіpмeйтін құнды
қaзынa. Бұдaн бұpын дa қaншaмa ғұлaмa ғaлымдap ocы тaқыpып
тҿңіpeгіндe зepттey eңбeктep, филocoфиялық oй-тoлғaмдapын жaзy
бapыcындa, бacтыcы aқиқaт ілім, біpлік, aдaм бoлмыcының aқиқaтпeн
