Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Бақылау сұрақтары

1. Мал азықтық дақылдардың жоғары және сапалы өнім беруінің теориялық және практикалық маңыздары.

2. Мал азықтығын дайындаудың алға қойған міндеттері мен мақсаттары, осы туралы тарихи деректер, әр кезде даму сатысы.

3. Мал шаруашылығын сапалы азықпен қамтамасыз етуге, астық және дәнді бұршақтұқымдастарын жоғарғы өнімін өндіруге қол жеткізу.

Көпжылдық астықтұқымдас шөптердің негізгі түрлерін өсімдіктердің вегетативтік (сабағы, жапырағы, тілшігі, құлақшасы т.б.), генеративтік (гүл шоғырлары, масақ, құрылымы, жемістері, дәншіктері үлкендігі т.б.) мүшелері арқылы сипаттауды үйрену және осы ерекшеліктердің арқасында өсімдік түрлерін анықтай білу.

Жемшөптік жерлерді тиімді пайдалану, оларды жақсарту жөнінде шаралар жоспарлауды, сондай-ақ жерге орналастыруды, жерді және жер кадастрын мемлекеттік есепке алуды қамтамасыз ету мақсатымен аудандар, облыстар бойынша жайылымдарды геоботаникалық тұрғыдан тексеру материалдарын жинақтап қорыту үшін класқа бөлудің принципі қажет.

Жайылымдарды класқа бөлу негізінде осы жерлердің сапасын анықтайтын топоэкологиялық және шаруашылыө көрсеткіштер (климат, жер бедері, сол жерлердің гидрологиялық жағдайлары, топырақ қасиеті, өсімдік құрамы т.б.) алынады.

Тапсырманы орындау әдістемесі. Класқа бөлу үшін Қазақстан аумағын табиғи аймақтардың екі тобына және таулы белдеулер бойынша үш тобына бөледі.

1. Орманды-далалық және далалық аймақ. Орманды-далалық аймаққа сұр орманды топырақ, күлгін, тұзы шайылған және кәдімгі қара топырақ, далалық аймаққа – оңтүстік қара топырақ, қуаң далалық аймаққа – қара, қызыл қоңыр топырақ және қызыл қоңыр топырақ жатады.

2. Шөлейт және шөл аймақтар. Шөлейт аймаққа – боз қызыл қоңыр және қоңыр топырақтар, шөл аймаққа сұр қоңыр және тақыр тәрізді топырақтар жатады.

Белдеулердің таулы топтары: шоқылар (аласа таулы) және тау етегі; орташа немесе биік таулы жерлер.

Класқа бөлудің жүйелік өлшемі мынадай төмендеген бағытта болу керек: класс, класс тармағы типтер тобы, тип түр өзгерушіліктер.

Жемшөптік жерлер класы – класқа бөлудің жоғарғы жүйелік өлшемі табиғи аймақ немесе тау белдеуі шегіндегі жайылымдарды жалпы алғанда аймақтық климат, геоморфологиялық, топырақ жағдайлары, өсімдіктер тұрғысынан біріктіру керек. Әрбір табиғи аймақта жазықтық, ойпат жер, қысқа уақыт су жайылатын алап, ұзақ уақыт су жайылатын алап және батпақты табиғи жемшөптік жерлер кластары болып бөлінеді.

Таулы облыстарды таулы белдеулік (аймақтық) белгілері бойынша ойпат сазды және өзендер бойындағы су жайылатын жерлер кластарына бөлінеді.

Жемшөптік жерлердің класс тармағы класқа бөлудің ең жоғарғы жүйелік өлшемі, бұл жер бедері, ылғалдану дәрежесі, топырақ тпі және оның механикалық құрамы, сортаңдауы жағынан ұқсас келетін табиғи жемшөптік жерлерді біріктіреді.

Класқа бөлудің мынадай индекстері қабылданған (аймақтар мен тік белдеулерді бас әріптермен белгілейді):

Д – орманды-далалық және далалық; Ш – шөлейт және шөл; А – аласа шоқырлар мен тау бөктерлері; Т – таулы (орташа таулы); Б – биік таулы.

Жергілікті жемшөптік жерлердің ерекшеліктерін нағыз класқа бөлуден кейін қосымша класс тармақтары бөлуге рұқсат етіледі. Бөлінген кластар мен класс тармақтары ұсақ жүйелік өлшемдерден тұрады – типтер топтары және типтер, түр өзгерістеріне бөлінеді.

Жемшөптік жерлердің типтер тобы – класқа бөлудің орташа жүйелік өлшемі. Бұл ылғалдану, топырақтың механикалық құрамының немесе сортаңдау дәрежесінің және экологиялық тұрғыдан жақын өсімдік қауымының ұқсас жағдайымен біріктірілетін жемшөптік жерлер типтерінің жиынтығы.

Жемшөптік жер типі – класқа бөлудің бірсыдырығы ұсақ жүйелік өлшемі. Экологиялық жағдайлардың біртектілігімен; топырақ түзу мен ылғалданудың су-тұз режимінің бірдейлігімен және пайдалану мелиорациялау ерекшеліктеріне бірдей әсерленетін өсімдіктер-индикаторлардың ұқсастығымен сипатталады.

Жемшөптік жерлер типінің түр өзгеруі – шаруашылыққа пайдалану нәтижесінде өсімдік түрлрі өзгеретін жемшөптік жерлер учаскелері.

Типтер топтары және түр өзгерісін бөлу ісі жемшөптік жерлерді нақтылы кең көлемді геоботаникалық тексеру негізінде ғана жүргізілуі керек.

Нақтылы бір аумақта табиғи жемшөптік жерлердің зерттеуіне байланысты класқа бөлудің жалпы схемасының құрамында (класс тармағы, типтер тобы, тип немесе түр өзгеруі) тиісті баға беру үшін өлшемдерді таңдап алады. Қабылданған бағалау өлшемдерін топырақтың жалпы қабылданған топтарымен байланыстырады.

1. 
   Андреева Н.Г. Луговое и полевое кормопроизводство. М., Агропромиздат, 1989.
   
2. 
   Асанов К.А. Кормопроизводство с основами земледелия. Алматы, 1984.
   
3. 
   Жамбакин Ж.А. Пастбища Казахстана. Алматы, 1995.
   
4. 
   Зыков Ю.Д. Полевое кормопроизводство. Алматы, 1985.
   
5. 
   Кузьмин Н.А., Новиков Н.Н. Кормопроизводство. Л., Колос, 2004.
   
6. 
   Можаев Н.И, Серикбаев Н.А. Луговое и пастбищное кормопроизводство. Астана, 2002.
   

Бақылау сұрақтары

1. Әр аймақта табиғи шабындық пен жайылымның негізгі типтері.

2. Мал шаруашылығында шалғынның мал азығын өндірудегі орны.

3. Бүгінгі кездегі табиғи шабындық пен жайылымның жағдайы.

4. Мал азықтық жерлерді жіктеу және оның көлемі. Әртүрлі аймақтарда таралуы.

5. Табиғатта өсу жағдайына және оны пайдалануына қарай шабындық пен жайылымның өсімдік қауымының өзгеруі.

Бұршақ тұқымдас шөптердің шаруашылық және мал азығы үшін құндылығын бағалау.

Бұршақ тұқымдас шөптердің түрлері сабағының әртүрлі құрылымымен, жапырақтарымен, жапырақшаларымен, гүлшоғырының формасымен және гүлдерінің бояуымен жақсы ажыратылады. Сабағы тік болуы, аз немесе көп жапырақты, төселе жатуы мүмкін. Жапырақтары бойынша бұршақ тұқымдас шөптер үш тармақты және қауырсын жапырақты деп топтанады. Анық айрықша белгілері болып гүл шоғыры, гүлдерінің орналасуы мен бояуы саналады.

Астық тұқымдас шөптердің көп түрінің әртүрлі құрылымдағы гүл қауызына оралған дәнектері бар; тұқымның түрлік негізгі белгісі – мөлшері, тұқымының формасы, қылтығының бояу – болмауы немесе қылтық сияқты үшкірдің бояу – болмауы. Ерекше белгісі болып өзекше саналады – ол төменгі гүлде қалып қойған келесі гүлдің сабағы, масақшада жоғары орналасқан гүлдің өзекше дәнектің ішкі жағында орналасады. Оның формасы мен орналасу жағдайы астық тұқымдас шөптердің көбіне қалыпты.
Астық тұқымдас шөптердің түрлері өсімдігінің құрылымы мен сипатына қарай бөлінеді. Түрдің негізгі белгілеріне жататындар: сабақ пен жапырақтың құрылымы, гүлшоғыры мен масақшаның құрылымы мен түрі. Дұрыс анықтау үшін жақсы орындалған гербарий болуы шарт.

Тапсырманы орындау әдістемесі. 1) коллекциялық үлгідегі тұқымдар мен жемісті байқап, сипаттамада келтірілген белгілермен салыстыру керек;

2) тұқымдар мен жемістердің қосындысының үлгісін талдап, түрін анықтап, келесі схемаға жазу керек:

3) кілтті пайдаланып, шөптердің түрлерін анықтау керек;

4) келесі форманы пайдалана отырып, түрлерді сипаттау керек:

1. 
   Андреева Н.Г. Луговое и полевое кормопроизводство. М., Агропромиздат, 1989.
   
2. 
   Асанов К.А. Кормопроизводство с основами земледелия. Алматы, 1984.
   
3. 
   Жамбакин Ж.А. Пастбища Казахстана. Алматы, 1995.
   
4. 
   Зыков Ю.Д. Полевое кормопроизводство. Алматы, 1985.
   
5. 
   Кузьмин Н.А., Новиков Н.Н. Кормопроизводство. Л., Колос, 2004.
   
6. 
   Можаев Н.И, Серикбаев Н.А. Луговое и пастбищное кормопроизводство. Астана, 2002.