«Экономиканы мемлекеттік реттеу»

Жер экономиканың аграрлы секторындағы негізгі өндіріс құралы ретінде. Ауылшаруашылығындағы жерлерді тиімді пайдалану проблемасы және оны өндірісті ұйымдастыру – технологиялық негіздерімен байланысы. Аграрлы сектордың көпукладтылығы және ауылдың интелектуалдық, материалды техникалық және жер ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз етудегі мемлекеттің ролі.

Ауыл шаруашылығының ерекшеліктері және оның салалары дамуының басынқылығын ғылыми негіздеу. Мемлекеттің аграрлы секторға қолдау көрсетуі механизімдері мен оның болашақтағы дамуын реттеуі. Агроөнеркәсіп кешенінің секторлары арасындағы шаруашылық – экономикалық байланыстарды нығайтудағы және олардың мүдделерін бір арнаға бағыттаудағы мемлекеттің атқаратын ролі.

Жерді пайдаланудың экономикалық және экологиялық тиімділігін арттырудағы және егін мен мал шаруашылығын ғылыми технологиялық қамтамасыз етудегі мемлекет мүдделерінің шеңбері. Ауыл шаруашылығы өнімі өндірісінің жоспарыл көлемін анықтауға мемлекеттік органдардың тигізетін әсері мен қолданатын әдістері. Аграрлы сектор өнімін тиімді өткізу мәселелері мен оның мемлекет тарапынан ынталандыру механизімдері.

Жерді ұтымды пайдаланудың экономикалық механизмдері және олардың кадастрлық бағалаудағы ролі. Жердің экологиялық жағдайын арттыру мен оның құнарлығын көтеру бойынша мемлекеттік ынталандыру механизмдері.

Валюталық саясатты мемлекеттік реттеу
Дәріс мазмұны
1. Валюталық жүйе және оның түрлері

2. Валюталық реттеу және валюталық саясатты жүргізу формалары

3. ҚР-ның валюталық саясаты
1. Валюталық қатынастар ұлттық шаруа-ң қызметтерінің нәтижнсінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтары валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді. Валюталық қатыеастардың жағдайы ұлттық және әлемдік эк-ң дамуына, саясаи тұрақтылыққа , елдер арасындағы күштердің шекті қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның ішінде валюталық байланыстарда саясат пен эк-ка, дипломатия мен коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-бірінен өзара байланысулы валюталық қатынастардың ұлттық және әлемдік шару-ғы орны ерекщелігін көрсетеді.

Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мем-т аралық келісім шарттармен бекітілетін валют-қ қат-ды ұйымдастыру және реттеу формасын білдіреді. Валюталық жүйелер 3 түрге бөлінеді:

1) ұлттық валюталық жүйе

2) д.ж. валюталық жүйе

3) аймақтық немесе мемлекетаралық валют-қ жүйе

Ұлттық валют-қ жүйе – халық-қ төлем айналымын жүзеге асыратын ұдайы өнд-с проц. қажетті валют. ресурсты құрайтын және оны пайд-ға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді. Ұ.в. ж-е елдің ақша жүйе-ң белгілер бір бөлігі. Оның ерекшеліктері:

• 
  елдің құрамдас эк-ң және сыртқы экономикалық байл-ң даму дәрежесі мен жағдайына бай-ты анықталады.
  

Аймақтық валюталық жүйе - өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік в.ж. төңірегінде құрылады. Мысалы, Европалық в. жүйе . Бұл Европалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылуы және экономикалық форм-ға қат-ды білдіреді.

Валюталық паритет – валюталық бағамның негізгі б.т-н заңды тәртіпте белгіленетін 2 валюта арасындағы шекті қатынас.

Бюджет жүйесінің қалыптасуы. Бюджеттің негізгі сипаттамасы. Экономикалық өсуге мемлекеттік шығындардың әсері және экономикадағы құрылымдық өзгерістер. Бюджет жүйесінің деңгейлері. Аумақтық бюджеттердің қалыптасуы мен қызметтері. Мемлекеттің фискалды саясатының негізгі мақсаты: салық-бюджет құралдарын тиімді пайдалану. Салық саясатының принциптері мен салық жүйесі. Лаффер қисығы. Салық жүйесінің экономикаға әсерінің құралдары.

2. Әлеуметтік саясаттың принциптері және моделі.

Әлеуметтік қолдау жүйесі дегеніміз – қоғамның табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек ретінде көрсетілетін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық б-ша жәрдемақы қарттар мен мүегдектерге берілетін зейнетақы және әл ауқаты нашар отбасыларға берілетін әлеуметтік көмектер жатады. Әлеуметтік қорғау жүйесі - әлеуметтік тәуекелділік п.б-н жағдайда тұрғындарды қолдаудағы экономикалық құқықтық және ұйымдастырушылық мінезді қамтитын мемлекеттік шаралардың кешені б.т. әлеу-к қорғау жүйесі адамның барлық өмірлік жолын қолдауды және барлық өмірлік жолда оның құқықтары мен қызығушылықтарын қорғауы керек.

Тұрғындардың әлеу-к қорғау жүйесі мемлекетті әлеум. саясаттарынңбасты бағыты болуы керек. Ал бұл жағдайда әлеу-к саясат мем-гі саясаттың бір бөлігі болып табылады және өз ішінде мынадай бағыттарды қосады:

1) жұмыспен қамту саласы және салалар б-ша жұмысшылардың кірістік қалалай теңестіру керек екендігін.

2) жекелей жұмыспен, категориямен қамтылғандардың кірістерінің деңгейін қалай өтелуін керектігін

3) тұрғындардың жұмыспен қамтылғандарды реттеудің белсенді әдістерін қолдану.

Кез келген елдің экономикалық жүйесінің функциясын қамтамасыз етуге басты рольді мем-т атқарады. Әлеу-к қорғаудың талай ғасырлар бойы негізгі субъектісі болып мем-т табылады, яғниолар әлеу-к қорғаудың қызметін жүзеге асыратын институттар мен ұйымдар.

Мем-т өзінің барлық өмір сүру тариихында ішкі тәртіпті, заңды сақтау, ұллтық қорғанысты ұйымдастыру сияқты бірқатар міндеттемелер мен бірге эк-ка саласында белгілі бір қызметтер атқарады. Яғни ақаш айн. реттеу, салық жинағын ұйымдастыру және т.б. Ал қазіргі жағд-да кез-келген дамыған нарықтық эк-ка мәні б-ша аралыс эк-ка мемл.сектордағы еркін кәсіпкерлікпен қатар мем-ң ұлттық шаруашылықты реттеуі де жатады.

ҚР әлеуметтік сфера құрылымы.

Әлеуметтік инфрақұрылым

денсаулық білім беру тұрмыстық көлік және тұрмыстық мәдениет,

сақтау ғылым номиналды байланыс қызмет өнер,

шаруашылық көрсету туризм

Әлеуметтік индикаторлар

еңбек тұрғындардың тұтынушы жұмыссыздық тұрмыстық білім берудің

ресурстық ақшалай нарығының деңгейі жағд. және мәдениеттің,

саны (экономикалық табыстарының жағдайы (кедейшілік) коммуналды денсаулық

белсенді және деңгейі қызмет сақтаудың және

белс.емес көрсетулер демалыс деңгейі

тұрғын

Әлеуметтік қорғау

• 
  міндетті әлеуметтік сақтандыру жұмыспен қамтылған тұрғ. барлығы.
  
• 
  әлеуметтік көмек – тұрғ. басқа категориясына әртүрлі көмек көрсетулер мен төлемдерді төлеуді жүзеге асырады.
  

Әлеуметтік саясат мыналарды қамтуы тиіс:

• тиімді демографиялық саясат

• адамдық капиталдың дамуы мен кедейшілікті төмендетуге жағдайлар жасау

• қоғамдық капиталды дамыту немесе халықтың қоғамдық өміріне қатысуы мүмкіндіктерін кеңейту

Осы спецификаға б-ты тұрғ-ды әлеум. қорғауда келесідей белгілерін бөліп көрсетуге б-ды:

1) Объективті негізделу-адам өмірінің анықталған деңгейін қам-з етуге және оны қолдауға бағытталған механизм.

2) Өмір сүру үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдерді ұсыну

3) Әлеу-к қорғауда ұсынылған ережелерді қорытындылау.

ҚР-дағы тұрғындардың әлеуметтік қорғау жүйесі

Әлеуметтік төлемдер Әлеуметтік қызмет көрсетулер

Әлеуметтік қам-з Әлеуметтік көмек Әлеу-к көмекті үйлерде

ету (зейнетақы- (адрестік әлеуметтік көрсету, дәрілік әлеу-к қамсыздандыру, суды

ларды,мемлекеттік жәр- көмек, тұрмыстық кө- өнімдермер қам-з ету протезна артепидиялық өн-

демақыларды төлеу) мек, туған балаға төле- імдермен қам-з ету және басқа да әлеу-к қызмет

нетін бір уақыттық тө- көрсету.

лемдер
Сондықтан әлеу-к қоғаудың құрылу принциптері:

• 
  Шаралардың адрестілігі
  
• 
  Көмектің түрін және өлшемін анықтаған кездегі дифференцияларын жағдай қолдану
  
• 
  Бірнеше түрлі ұсынатын әлеу-к көмектің кешенділігі
  
• 
  Әлеу-к қорғаудың мақсаттарын шешуге тұрғ-ң барлық деңгейлерінің әлеу-к бірігуі және кеңестілігі.
  

СӨЖ: ҚР-ң әлеуметтік саланы реттеу реформаларының негізгі бағыттары

Ақша нарығы және мемлекеттің ақша саясаты. Елдің ақша жүйесі және оның негізгі компонеттері. Экономикадағы ақша ұсынысына Ұлттық Банктің әсер ету механизмі мен құралдары.ҰБ қолданатын экономиканы реттеудің құралдары: есептік ставка, міндеті резервтер саясаты, депозиттік және валюталық саясат.Коммерциялық банктердің қызметін реттеу. Лицензиялар түрлері. Коммерциялық банктердің қызметінің экономикалық нормативтері.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысының унитарлығы мен оның әкімшілік аумақтық бөліндісі. Аймақтық (облыс, қала, аудан) даму аясындағы мемлекеттік саясаттың қалыптасуы мен оны жүзеге асыру әдістері.

Шағын және орташа депресивті қалалардың, әлеуметтік артта қалған аудандардың, облыстардың экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз етудегі мемлекеттік органдардың іс – әрекеті мен ұйымдастыру құрылымы.

Аймақтардың тиімді экономикалық мамандануын қалыптастыру және оның 2015 жылға дейін Қазақстанда аумақтық даму стратегиясында көрініс табуы.

Өндіргіш күштерді тиімді орналастыруда аймақтық және жалпы мемлекеттік мүдделерді үйлестіру негіздері. Жергілікті шаруашылық және жергілікті өзін – өзі басқару. Жергілікті мемлекетті басқару жүйесі. Арнайы экономикалық зоналарды ұйымдастыру негізі, мағынасы мен тиімділігі.

Аймақтық саясатты жүзеге асырудың мақсаты: аймақтар арасындағы әлеуметтік – экономикалық даму деңгейлері арасындағы айырмашылықты төмендету; әлеуметтік инфрақұрылымды нығайтуға мүмкіндік беретін басынқылықты инвестициялық жобаларды жүзеге асыру; аймақтарда сайлау саясатын халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту мен байланыстыру және тағы басқа.

Шағын қалалардың және болашағы бар ауылдық аймақтардың кешенді дамуына; Қазақстан шекарасындағы аудандардың экономикалық потенциалын нығайту бойынша мемлекеттік саясатты әзірлеуге және оны жүргізуге; өнеркәсіптің қайта өндеу секторын кәсіпорын дамытуының аумақтың инфрақұрылымын арттыру бойынша шараларды жүзеге асыруға мемлекеттік қолдаудың қажеттілігі
Тақырып 14. Мемлекеттің табиғатты қорғау және сыртқы экономикалық іс-әрекеттерін реттеу

Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты дұрыс пайдаланудың әлеуметтік –экономикалық маңызы. Табиғи ресурстарды қорғауды және оның ұтымды пайдаланылуын экономикалық реттеу.Экодамудың мемлекеттік менеджмент стратегиясын қалыптастыру. Экодамудың институттары мен механизмдері.Негізгі стимулдар: мүмкіндіктері мен шектеулер. Дағдарыс жағдайында басқару және экология СЭК МР түсінігі мен сипатамасы. СЭҚ реттеудің мақсаттары мен құралдары. СЭҚ ынталандыру. СЭ саясаттың мәні мен мақсаттары. СЭ саясаттың аймақтық

2. ҚР-ның инвестициялық саясатының негізгі бағыттарын қалыптастыру негіздері

3. Инвестициялық саясатты мемлекеттік құқықтық реттеу жолдары
1. Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметінің және нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік теңділікке толық жеткізілетін қызметін басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлері. Капиталдың өз ішіндегі эк-ға ұзақ мерзім жұмсалуы. Инвестициялар нақты және қаржылық инвестициялар б.б.

Нақты инвестициялар – капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, құрылысқа және т.б. жұмсалуы.

Қаржылық инвестициялар – мем-н басқа бір кәсіп-ң инв-лық қорларды, бағалы қағаздар мен инв-ды сатып алуға бағытталған.

Коммерциялық тәжірибелер мұндай инв-қ түрлері бар:

1) Табиғи активтерге инв-я

2) Ақша активтеріне инв-я

3) Материалдық емес активтерге инв-я.

1) Табиғи атив-ге - өндірістік ғиматтар мен құрылымдар қызмет ету уақыты 1 жылдан асатын әр түрлі машиналар мен жабд-р және өндіріс процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.

2) Ақша активтеріне – басқа да жеке және заңды тұлғ-н ақша қаражатын алуға болатын құқық жатады.

3) Фирма жұмыстарының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін жасау тапқыштың потентер мен лицензиялар. Өнеркәсіп өнімдерінің куәлік алу, өнімге сертификат алу. Олар жерді қолд. құқық алу арқылы алынған құндылықтар жатады.

1) Мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы

2) Ішкі несие қорларымен жеке, заңды тұлғ-ң өзіндік қаражаттарын тиімді қолд-ды ынталандыру арқылы

3) Шетелдік инв-р тартумен тиімді пайдалану механизмі арқылы.

Осы бағыттар ішінен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының барынша тиімді аймақтық-салалық құрылымын қолдау мақсатында олардың үлесімін қамтамасыз ету мем-ң инвес-қ қамтамасыз ету-мем-ң инв-қ саясатын негізін құрайды. Оны қалыптастыру барысында ҚР-ның президенті бөлетін күрделі ұлттық бағдарламаларды іске, асыру қажеттілігіне ескеріледі қазіргі жағдайда, ҚР-ң үкіметінің құрылымдық саясаты келесідей желеледі дамытуға тиіс:

1. Дайын өнім шығару арқылы ғы-ты арттыратын салалар дамуына басымд. беру.

2. Ішкі нарық талап-н қанағ-тын және шен-ты алмастыру өнім өнд-н кеңейту

3. Негізінен отандық өндіріс есебінен халық шаруа-ғы барлық салалардың өнд. аппаратын жаңарту

4. Халық қажеттіліктерін қанағ-ға бағытталған салалар дамуын қамтамасыз ету

5. Эк-ны аграрлық секторының дамуын тездетуге бағытталған қаржы және несие қорларын арттыру жәнеэк-ны тиімді басқару жүйесіне шетелдердің капиталын саналы тарту жатады. Өтпелі кезеңнің тарихи ерекшеліктерінің бірі – шетел инвестицияларындағы тарту мен пайданың оңтайлы жолын табу б.т.

Шетел инв-н пайд-у ел эк-ң, халықаралық еңбек бөлінісінің жүйксіне қатсуымен және капиталдың кәсіпкерлік үшін бос салаларға құйылуымен анықталатын объективті қажеттілік б.т. Қ-да басқа елдер сияқты шетел инв-н келесі факторлар есебінен қарастырады:

1) экономикалық және техникалық өзгерісті жеделдету

2) өнеркәсіптік аппаратты жаңарту және жаңғырту

3) өнд-ті ұйымдас-ң алдыңғы қатарлы әдістерін өңдеуі

4) нарықтық эк-ң талаптарына сай кадрлар дайындауды және жұмыспен қамтуды іске асыру.

Ең алдымсн аса маңызды скі моселсге ерекшс коңіл бөлу керек: біріншіден, халық шаруашылығының құрылымдық өзгерістеріне нарықтық механизм әсср етс алмайды, сондықтан бұл өзгерістерді мемлскет тарапынан реттеу қажет; екіншіден, өзгерістсрді инвестициялық процестермсн жәнс шаруашылық жүргізуші субъектілердің инпестициялық белсенділігін ынталандырумен тығыз байланыста қарастырмасақ ондірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында құрылымдық реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай-ақ, болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгсрістердің қажеттілігі - әсіресе экономиканы басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық шешімдер қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.

Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын корсеткіштер жүйссі мен дсңгейі кобінесс мсмлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мсн болашақтағы кезендерге белгіленген мақсаттарга қол жеткізу жөніндегі нақтылы макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік экономикалық саясат — макроэкономикалық, салық жәнс аймақтық дсңгейлердс құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі болып табылады.

Макроэкономикалық түрғыдан алғанда қүрылымдық саясатты қалыптастыру нсгізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамасыз ету жөніндегі бірқатар мәселелер жатады. Олар: қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы, аралық және дайын өнім, өнсркәсіптсгі өндіріс құралдарының өндірісі ("Л" тобы), үлттық табыстағы тұтыну қоры мсн қор жинау, өндірістік және өндірістік емес күрдслі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары мен өндіріс жабдықтарына шыпғын жұмсау арнларындағы қатынастар. Олардың негізінде тиімділікке қол жеткізу дсгеніміз - қоғамның табиғи-шикізат, материалдық-техникалық және интеллектуалдық қорларын қолдана отырып, халықтың материалдық жәнс мәдени қажсттіліктерін, жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету. Мұнда аталған мәселені шсшуді тездетудің, негізі әрдайым аз шығын жұмсап коп нәтижсге қол жсткізуге бағыттайтын шаруашылық жүргізудің нарықтық моделі.

Макроэкономикалық салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салапық құралымына: да әсер етеді. Өйткені мұнда өзгсрістсрді жүзегс асырудың маңызды тетігі - макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер етстін салалық басымдықтарды ғьлыми негіздсу болып табылады. Рсспубликамыздын, жағдайында салалық құрылымның тиімді жағдайын анықгау экономиканың шикізаттық бағытын жою және өнсркосіпті дамыту мәселслсрімсн тығыз байланысты.

Болашақтағы салалық өзгерістсрді нсгіздеудс есксрілстін маңызды фактор - жиыптық сүраныс құрылымы жайлы болжамды мәлімсттср. Олар ішкі қорлар мен импортты алмастыратып өндірісті ұйымдастыру сссбінен тиісті жиынтық үсыныс құрылымын қажст стсді. Әлемдік тәжірибс, басқа елдсрдсн алынатын ресурстар экономикалық егемеңдікті нығайтуға септігін тигізбсйтіндігін долелдеп отыр. Ал, егсрде мәселе азық-түлік онімдеріне деген сұранысты өтеу жонінде болса, онда импортқа бағытталу елдің азық-түлік бойынша қауіпсіздігін айтарлықтай нашарлатады.

- «Инв-қ жекешелендіру қорлары жөніндегі ереже» (1993ж.)

- «ҚР-ң шетел инв-ы б-ша ұлттық агенттігін құру туралы» ҚР-ң Президентінің жарлығы (1992ж.)

- «Инвестициялар б-ша ҚР-ң Мемлекеттік Комитетін құру жөніндегі ҚР-ң Президентінің жарлығы» (1996ж.)

- «ҚР-ғы инв. қорлар туралы ҚР Заңы» (1997ж.)

- «Шетелдік инв. туралы ҚР-ң Заңы» (27 желтоқсан 1994 ж.)

- «Тікелей инв-ды мемлекеттік қолдау туралы ҚР-ң Заңы» (28 ақпан 1997 ж.)

- «Инв-я туралы ҚР-ң Заңы» (8 қаңтар 2003ж.)

Инв-ды мемлекеттік қорғаудың мақсаты – эк-ң дамуы үшін қолайлы инв-қ ахуал жасау және осы замнғы техникларды қолдана отырып, жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту, жаңа жұмыс орындарын сақтауға сондай-ақ қоршаған ортаны қорғауға инв-ды ынталандыру б.т. Инв-ды мемлекеттік қолдау инв-қ референциялар:

• инв-қ-салықтық реф-р

• кеден баждарын салудан босату

• мемлекеттік заттай, гранттар

Инв-қ реформалар:

1) көзделетін инв-қ қызметтің басым түрлерінің тізбесіне сәйкес болған

2) осы заманғы технологиялар қолданыла отырып, ҚР-сы заңды тұлғасының тіркелген активтерінен жаңа өндірістер құру, жұмыс істеп тұруларын кеңейту және жаңарту үшін инв-р жүзеге асырылған

3) инв-қ жобаны іске асыру үшін инв-қ қаржылық , тех-қ және ұйымдастырушылық мүмк-ң болуын растайтын қажетті құжаттар табысы берілген жағд-да беріледі.

2. Қ-ның қоршаған ортаны, табиғатты қорғауға арналған заң шығарушылық базасы

3. Табиғатты пайдаланудағы экономикалық инструменттер

4. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ұйымдар

ҚР-ң министрлер кабинеті атқарушы орган ретінде ауылшаруашылықтың басқару салалары мен т.б. заңдардың орындалуы және т.б. мем-т қоршаған ортаны қорғау және табиғатты дұрыс пайдалану актілердің орындалуын және дұрыс бағытта жүлгізілуін қадағалайды. Сонымен қатар мемлекеттік комитеттердің және осы сұрақтарға б-ты облыс әкімшіліктердің істерін басқарады. Мемлекеттік орган білім беру және ғылыми министрліктері табиғатты пайд. саласында алты техника мен технологияларды жасау және енгізу, табиғи ресурстарды қорғау, оны сақталуы мен қайта қалпынр келтіоһру сұрақтарын басқарады.

Денсаулықты сақтау министрлігі-қоршаған ортаның жағд-н адам денсаулығына зиянды келтіру мақсатында ведомствалық бақылауды жүргізеді. Ауыл шару-қ химиялық жабдықтарды қолдануы, өсімдіктер мен миниралды ресурстарға зиян келтірмеуі, «Жер кодексі» б-ша сақталуына бақылау жүргізеді.

Ішкі істер министрлігі. Атмосфералық ауаның және су қойнауларын тұрақты техникамен қорғалуын, ережелердің сақталуын қадағалайды. Практикалық табиғатты қорғау ісінде мемлекеттік басқару және табиғат орталарын қорғау органдарымен қатар бұл істе маңызды орынды халықтық ынталы көмегіне сүйенеді.(жасылдар, табиғат достары, Green peace және т.б.) табиғатты қорғау ұйымдары бүгінгі таңда үлкен күшіне айналуда.

1. 1980ж. «Атмосфералық ауанын қорғау жағд-ғы заң»

2. 1990ж. «Жер кодексі»

3. 1991ж. «Қоршаған ортаны ұорғау туралы заң»

4. 1992ж. «Халықтың денсаулығын қорғау заңы», «Жер қойнауы мен миниралды шикізатты қайта өңдеу Кодексі»

5. 1993ж. «Орман Кодексі», «Су Кодексі», «Жануарлар әлемін қорғау, қолдану, қайта қалпына келтіру заң»

«Қоршаған орта Заңы», «Табиғатты қорғау» заңын бұзғаны үшін қоршаған ортаға залал келтірсе немесе оның болуына шынайы қауіп тудырса әкімш. және қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Қоршаған ортьа заңдарының тәртіптерін бұзған жауаптылар (қызметшілер), басшылар, ұйымдар, мекемелер дисциплинарлық жауапқа тартылады.

Негізінде бұл бұзушылықтар жеке және глобалды қатерлікті туғызбайды. Соның ішінде жаза түрлері: байқау, ескерту, қатаң ескерту, төмен жалақылы жұмысқа ауыстыру, жұмыстан босату. Бұл салалар көбінесе тәрбиелік мәнде өткізіледі. Қызметшілер және азаматтар табиғатты қорғау заңдарын және оған келтірілген залалдары үшін материалдық жауап-кершілікке тарталады. Қызметшілерге сыйақы бермеуімен шығынды төлеумен, ал азаматтарға штрафтарды төлеумен жазаланады. Бұл шаралар броканиерлермен табиғат қолдану ережелерін бұзу шараларға бағытталған. Әкімшілік жауапкершілікке қызметшілер мен азаматтар ластанған ортада стандарттардың жоғалуына рұқсат етсе броканиерлікті тартса және табиғатты, ресурстарды дұрыс пайдаланса осы әкімшілік жауапкершілікке тартылады.

Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен табиғи ортаның тұтастық даму заңдарын ескеруде сапалы жана сипаты қажет. Қажетті кешенді шаралар бүгіннің өзінде жүзеге асырылуда. 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны сактау жэне табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланудьщ мемлекеттік бағдарламасы әзірленді, онда табиғи ортаның қазіргі күй-жайына бағалау берілген. Табиғатты ұтымды пайдаланудьщ стратегиялық мақсаттары мен міндеттері белгіленген және жақын арадағы жылдарға қоршаған ортаны сауықтыру шаралары анықталған. Нарық жағдайында табиғи ортаның элементтері сатып алу-сату объектілерімен анықталады, шаруашылық қызметі өнімінің кұн формасы болатыңдықтан, оларды бағалау кажеттілігі бар, ал табиғат ресурстарының кептеген түрлері тек еңбек заттары ғана болып қалмайды, сонымен бірге оньщ нәтижесі де болады.

Ғасырлар тоғысында (XXI ғасырдың табалдырығында) Қазақстан экологиялык дағдарыс аймағында болып шықты. Арал Қазақстан табиғатын «экологиялық инфаркке» әкелді. Кәсіпорындар мен табиғат арасындағы байланыс жүйесін ашу тек адамды қоршаған ортаның өзгеруін болжап қана қоймайды, сонымен бірге оған парасатты әсер етуге мүмкіндік береді. Егер кәсіпорынның дамуы нарыктық қатынастарды ойдағыдай шешумен баштанысты болса, онда бүл процесте кәсіпорын деңгейімен қатар экологиялық проблемалар басынды орындардың бірін алады. Бүгінгі экологиялық жағдай экологиялық мәдениеттің төмендігін, біліксіздігін, адамның сезіну санасының таяздығын корсетеді. Қазіргі кезде биосфера табиғи тепе-теңдікті сақтай алмайтын жағдайда. Адам экологиялық факторларды реттеу атқарымын бірте-бірте өзіне алуда. Табиғатқа келтірген зияны үшін ешкім де дербес жауап бермейді.

Адам мен табиғат арасындағы қатынас үдерісі ең алдымен кәсіпорынның еңбек қызметімен реттелуге тиіс. Табиғи ортаның жағдайы нарыктық қатынастардың дамуын киындатады немесе тездетеді. Неғұрлым табиғи орта жақсы болса, солғұрлым нарық-тық қатьшастарды дамыту жағдайы жақсара түседі жэне өндірістің шапшаңдатылған түрде алға басуына әсер етеді. Кәсіпорынның өнім өндірудегі көлемі белгілі бір шамада қандай табиғи ортада өтуіне де байланысты болады. Сондыктан кәсіпорындар мен табиғи орта арасындағы қатынастардың нарыктық негізі болуга тиіс. Мұнда кәсіпорын тек өз мүдделерін ескеріп қана қоймай табиғи ортаға әсер етеді және оның ресурстарын ұтымды пайдаланады.

Табиғи орта кәсілорынға пайдасын тигізеді, бірақ дұрыс пайдаланбаған жағдайда ол теріс әсер етуі мүмкін. Осындай теріс жағдайды жою белгілі бір шығынды талап етеді. Қазіргі кезеңде кейбір табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін кәсілорындар төлемейді, олар ресурстарды ұтымды пайдалану мен болған шығысты үнемдеуді шарттастыратьш технологаяны әзірлеуге мүдделі емес. Мүның нәтижесінде бүгінгі күні топырақтың кұнарлылығының төмендеуі, оның құрылымыньщ нашарлауы, жүз мыңдаған гектар жерді істен шығаратын эрозияның дамуы, жердің сортаңдануы мен су айдынының ластануы сияқты үрдістер кауіп-қатер тудыруда. Қолайлы қоршаған ортаның материалдық қүндылыктарды үдайы өңдіру үдерісінде әрқашанда қажетті шарты және құрамдас элементі болды. Оның бұзылуы өндірістің шикізатпен қамтамасыз етілуін қысқартады.

Табиғатты пайдалану заңдары айппұл салу арқылы ғана емес, ол қоршаған ортаны ластанудан сақтайтын техникаларды енгізуі үшін мекемелерге әртүрлі жеңілдіктерді белгіленеді (қалдықсыз технологиялар), табысы аз шығынды кәсіпорында жоғартылған толық құнын төлеуі, оларды қолайсыз тұғырыққа әкелір тіреуі мүмкін, өйткені олардың тапқан табыстары басқа салаға жұмсалады, ал ірі кәсіпкерліктер экологиялық мәселелер туралы ойламай, айыппұл төлей салғанды жөн көреді. Өйткені олардың табысы шығындарынан әлдеқайда жоғары. Бұл жерде экономикалық санкцияларға мекемелердің «сезімталдық шегі» мүмкіндігін ескеру керек. Сондықтан әр мекемеге жекелей жан-жақты талдаудан кейін, оның экономикалық жағдайына қарй айыппұлды белгілеу қажет.

Ластау құқығын сатуда нарықтық механизмнін дамуына үлкен мүмкіншіліктері бар, Бұл нарық АҚШ-та белсенді дамуда. Мұндай нарықтық басты принциптерінің бірі қоқыстар мен лақтырулардың иелену құықтары б.т. Бұларға белгіленген мем-т (норма) енгізілген.
4. Табиғатты қорғау мәселелеріне арналған 1-ші халықаралық жиналыс 1971 жылдың сәуір айында Чехия елдерінде өткен. 1972ж. Стокгольм қаласында БҰҰ-ң «қоршаған орта жөніндегі» конференциясы ұйымдастырылған. Көптеген экол-қ мәселелерді бірнеше мемлекеттер қосылып, БҰҰ және халықаралық үкіметтік емес ұйымдарының басшылығымен шешуге тырысады. Ондай үкіметтік емес ұйымдар: Кеңес Одағы «Бағдарлама» деген атпен жұмыс істей алады:

1. «Халықаралық ғылыми Одағы». Бұл одақ әлемнің мемлекеттердің ғылыми одақтарымен академияларының қосады және ғарыштық-кеңестік Антрактиданы, әлемнің мұхиттарын зерттеумен айналысады. Қоршаған орта мәселелерін халықаралық бағдарламаларда қарастырады.

2. «Қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитеті». Осы комитет табиғи ортаны бақылау мәселелерімен айналысады және биохимиялық циклдарды, қоршаған ортаның токсикалогиясын құрастырады.

3. ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера» бағдарламасы. Тропикалық және субтропикалық эко жүйелрдің, орман ландшафтерінің, адам ісінен соң экологиялық зардаптардың күшеюін қарастырады.

4. «Халықаралық табиғатты қорғау одағы». Осы одақ табиғат байлықтарын ұтымды пайд-у және қорғау мәселелерін зерттейді.

5. «Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымы». Қоршаған ортаны санитарлық тазалық жөніндегі мәселелерді бағалайды және бақылайды.

6. «Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым». Жер шары ауасындағы құьылыстарды және өзгерістерді бақылайды.
СӨЖ: Қоршаған ортаға зиянды әсер етуді төмендетумен ресурстарды ынталандарудың негізгі жолдары және мемлекеттік шаралары.

СӨЖ: Ауыл шаруашылығындағы жерлерді тиімді пайдалану мен оның өндірісті ұйымдастыру технологиялық негіздермен байланысты мәселелер.

13. Дәріс. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу