Экономикасы озьщ мемлекеттердің қүқықтық жүйелерінде жерге жеке меншік институты жетекші қүқықтардың бірі болып табылатындығы

Адам қүқықтарының жалпыға бірдей декларациясы сияқты негізгі халықаралық құжаттарда кез-келген адамның мүлікті, соның ішінде жерді де иелену қүқығы айтылады. Әлеуметтік прогресс және даму туралы Біріккен Үлттар Үйымының Декларациясы бүл қүқықты жер иелену және жер пайдалану жүйесінде әлеуметтік әділеттік пен экономикалық даму мақсаттарына неғүрлым жақсы орайда қызмет ететін, аграрлық реформаны қамтамасыз ететін негізгі шарт деп атайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен азаматтың басқа да қүқықтары мен бостандықтары арасында жерге жеке меншік қүқығын бекітті.

Алайда, бүгінде тек жерге жеке меншік қүқығын ғана емес, сонымен қатар оны пайдалану қүқығын да айту маңызды. Жерді иелену мен пайдаланудың принциптік мүмкіндігі жаңа заң айтісін қабылдау арқылы жерге жеке меншік институтын іс жүзінде енгізуді қажет етеді.

Жерді еркін иелену мен иелік етудің қүқықтык кепілі болатын жер туралы жаңа заңға - Жер кодексіне қажеттілік ауылды өркендету мен көтеру процесі соңғы кезең болған Қазақстанда реформалар жүргізудің стратегиялық дәйектілігінен туындағанын баса айтқым келеді.

Экономикасы озьщ мемлекеттердің қүқықтық жүйелерінде жерге жеке меншік институты жетекші қүқықтардың бірі болып табылатындығы.

Тарихи жақтан ол жоғары өндіріс еңбегіне қызығушылықты қолдады, оның нәтижелерін тиімді пайдалануды жүйеге келтірді. Экономикалық дамуды, прогресті әрқашан жеке меншік иелері қамтамасыз еткені шындық.

Ауылдық жерлерде түратын, жерге меншік қүқығынан айрылган, нарықтық экономиканың өндірістік ықпалынан тыс қалған біздің еліміздің азаматтары Қазақстандағы ең аз қажетті ауылшаруашылық деңгейін ғана емес сонымен қатар түрмысының қарапайым деңгейін де қолдай алмайтынын айтуға тура келеді. Бүгінде ауыл халқы материалдық түрғыдан, білім, денсаулық сақтау, мәдениет, өркениеттің басқа да ресурстарының жетіспеушілігін бастан кешіруде. Ауыл түрғындарының бостандығын бүдан әрі шектеу оны күйзеліске, шектеулілікке, өндірістік және адамгершілік әлеуеттің жоғалуына әкеп соқтырады.

Қазіргі экономикалық болмыста біздің жер туралы заңдарымыз жеке өмірді, жеке мүддені, жеке экономикалық табысқа, бастамаға, кәсіпқойлыққа және іскерлікке үмтылысымызды қанағаттандыра алмайды.

Түбегейлі әділетті жер қатынастарын белгілей отырып, жаңа заң адамдарды ауылдағы тиімді өндірістік еңбекке жоғары бейімдеу үшін жағдайлар туғызады, оның әлеуметтік-экономикалық дамуына күшті серпін береді.

Жер кодексін қабылдаудың экономикалық жағынан тек рентабельдік салдарлары ғана болмайды. Өз жерінің заңды қожасы болатын адамдардың санасында да өзгерістер болуы да неғүрлым маңызды. Өзінің жеке жер учаскесін иелену дербес адам мен еркеше ортаның, меншік иелерінің қатарын, ауылда кәсіпкерлік тапты қалыптастырудың іргетасы болады. Бүл - пайдалы күш. Барлық қазақстандықтардың қоғамдық игілігі де әрбір жер иесінің жеке үмтылысы үшін Жер кодексі қаншалықты қүқықтық кеңістікті кеңірек ашатынына байланысты болады.

Жер кодексінің нормалары (3, 12, 16-25, 43, 47, 50, 63, 78-баптар) адамның жерге меншік қүқықтарының шекараларын айқын белгілейді және жеке мақсатта өзінің учаскесін басқара алатын шекте салаларды шектейді. Осылайша оның бостандығының заңдастырылған саласы белгіленеді. Осындай заңдастырылған бостандық адамға жерге табиғи, айырылмайтын, туғаннан оған тиесілі өз қүқығы ретінде қарау адамның санасына орнығатыны туралы тарихи деректер куә.

Жерге меншік қүқығын игеру процесінде адамда өмір сүрудің жаңа қүқықтарын, соттың қорғауын, сөз бостандығын, ар бостандығын, мемлекет істерін басқаруды, түрғын үйге қол сүқпауды, хат алмасу және басқа да қүпияларды қанағаттандыру қажеттілігі қалыптасады.

Осы жаңа сапада ол өзінде өз қүқықтары мен бостандықтарын қорғай алатын қабілетінің бар екеніне көзі жетеді.

Жерге меншік қүқығы негізгі, басқа да іргелі қүқықтар мен бостандықтардың үйытқысы, өзегі болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ касиетті деп аталмаған осы қүқықтың арқасында адам аяғынан нық түра алды, өмірге шынайы көзқараспен қарап кәсіпқой бола алды, әлеуметтік белсенділік таныта алды. Осылайша түбегейлі азаматтық бостандыққа ие болды.

Жер кодексімен енгізілген жерге жеке меншік институты елеулі әлеуметтік маңызға ие. Ол бүгінде Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды демократияландыру процестері үшін бірінші кезектегі қажеттілікке ие. Мүндай қүқықты заңи түрғыдан бекіту мемлекетке жиі-жиі қоятын талаптардан арылған, дербес және тәуелсіз, намысшыл, өзінің отбасы мен елінің алдында жауапкершілігін сезінетін мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етеді. Бүл адамдар өздерінің жаңа және прогресшіл заманды қүруға қатысты екенін түсінетін болады. Ауылда азаматтык ынтымақтастық қүрылымдарын, қоғамдық мүдделердің біріктірілген топтарын, өзін-өзі үйымдастыру мен жергілікті өзін-өзі басқару нысандарын қүруға дайын болады. Олар әлеуметтік қүндылықтардың қазіргі өзгерген түсында ауылдың ерекше мүдделерін тиімді білдіретін болады. Жерге жеке меншіктің заңдастырылған қүқығымен айқындалатын адамның әлеуметтік және рухани дамуынын терен мүмкіндіктері мен ауқымдары міне, осындай болмақ.

Қазақстан Республикасы егеменді ел болғалы қоғамдық қатынастар, оның ішінде жер қатынастары, Қазақстан Республикасының Негізгі Заңының нормаларына сай дами бастады.

Ата Заңымыз адам қүқығы мен бостандығының басымдығын тани отырып, демокаратиялық қоғам мен қүқықтық мемлекет құруға бекем бел байлап, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді, өзіміз және ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қамтамасыз етуді қалай отырып, конституциялық қүрылыстың негіздерін жариялады. Орталықтандырылған тоталитарлық жүйе бойынша қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, қүқықтық қатынастар адамдардың өскелең материалдық және рухани қажеттліктерін мейлінше, толық қанағаттандыру принциптеріне қайшы келіп, өмірдің өзі барлық әлеуметтік-экономикалық және қүқықтық қатынастарды қайта реттеуді, экономикалық-қүқыктық реформаларды жүргізіп, іске асыруды талап етті.

Қазақстан Республикасындағы қүқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасында былай делінеді „... Идеологиялық және саяси үрандармен бүркемеленген кеңестік тоталитаризмнен мүраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді". [1, 36.]

Бүл бағдарлама қүқықтык мемлекет қүрудың және заң шығару үрдісін жетілдірудің болашақ бағыттарын белгілеп берді. Ол үшін жер қүқық қатынастарын бір жүйеге салып, қоғамға, халыққа қызмет ететін неғүрлым тиімді және қайшылықсыз табиғат байлықтары, оның ең қасиеттісі жер туралы басқа үндестікті заңдармен қамтамасыз ету керек. Бүл салада, ең алдымен, жер және баска табиғат байлықтарын тиімді және үтымды пайдалануды және қорғауды камтамасыз ету - еліміздің әлеуметтік және экономика саласындағы кезек күттірмес міндеттері мен мақсаттары екенін еске алуымыз керек.

Қүқық қатынастарының ғылыми түсінігі нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінде, ондағы қоғамдық қатынастарды, соның ішінде жер қүқық қатынастарын, ғылыми түрде жүзеге асыруда негізгі қүралдардың қатарына жатады. Себебі, ол ғылымның жетістіктері мен үжымдық тәжірибелерге арқы сүйейді. Сонымен бірге ол қүқық нормаларын қолдану ауқымын белгілеп берумен қатар, нарық экономикасы өтпелі кезеңіндегі қатынастардың реттелу өрісін кеңейтеді және жетілдіруге қызмет етеді.

Қазақстан Республикасының Президенті 1994 жылғы желтоқсанның 15-інде Жоғарғы Кеңес сессиясында сөйлеген сөзінде „Заң реформаға қызмет етуге тиіс" деп айтты.[2, 76.]

Ғылыми зерттеулер жер қатынастарын реттейтін нормалдардың өрісін жетілдірумен шектелмей, ол нормалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін де анықтап беруге тиіс. Оның мақсатына теріс әсер ететін қүбылыстарды, әрекеттерді болдырмау және олардың алдын алатын тәсілдерін, керек болған жағдайларда, олармен күрес жүргізу амалдарын белгілеп беріп, барлык катынастардың еліміздің талабына сай жүзеге асырылуы жатады. Мемлекет қызметінде жер қүқығы жер қатынастарының дамуының дұрыстығына және бұл салада әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуына пәрменді ықпал ететін қүралы екенін де үмытпаған жөн. Сондықтан жер қатынастарына қүқықтық реттеуді мемлекеттен ажыратын қарауға болмайды. Мүны еліміздің Ата Заңының „Адам және азамат" деп аталатын екінші бөлімінен көруімізге болады.

Соған орай, жер қүқық қатынастарын реттеуде объективті үрдістердің қажеттіліктерін де еске алатын мемлекеттік басқару жүйесі ерекше орын алады.

Жер қүқығы - жер қүқық қатынастарының реттелу айнасы. Мемлекет жер қатынастарын реттеуде оны қүрал есебінде пайдаланады, оған бағыт береді, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп береді. Мүның өзі қүқықтық қатынастарды жүйелеп, ғылыми түрде қарауды талап етеді. Бірақ экология, аграрлық қүқықтар саласында жер қүқық қатынастары туралы ғылыми зерттеулер өте аз. Оның үстіне, олар бүрынғы Кеңестер Одағындағы орталықтандырылған жер қатынастарына арналғандықтан, қазір еліміздегі дамып келе жатқан жер қатынастарының принциптеріне сай келмейді. Сонымен бірге, мемлекеттік тілде жер қүқық қатынастары туралы зерттеулердің жоқтығы, жарияланбағандығы ғылым саласының үлттық өрісін тарылтып отыр.

„Жер туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы - Қазақстан Республикасының заң шығарушылық қүқының өрісіне қарай зиянды көрініс. Бүл туралы өз пікірімізді бүрын ортаға салғанбыз. [3, 10 б-]

Жер туралы жаңа заңның Республикамызда жер қүқық қатынастарын

нарық экономикасының талаптарына сай қүруда атқаратын қызметі орасан зор. Оның заңдык күші Қазақстан Республикасы Парламентінің қабылдаған заңдарымен бірдей. Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы (Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабы). [4, 216.

Келешекте Жер туралы Жарлыққа біз үсынған толықтырулар мен қосымшаларды және басқа үсыныстарды ескере отырып, Парламент Қазақстан Республикасының Жер кодексін қабылдауы мүмкін. Оның мүндай заң шығарушылық қүқығы - Қазақстан Республикасының егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде бүкіл республика халқы атынан атқарылатын қызметі. Оның қабылдаған заңдарының күшін өзінен басқа ешкім де жоя алмайды. Бүл пікір бүрынғы Кеңес одағы кезінде айтылса да, қазіргі тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасына тікелей қатысы бар. [5, 90 б.]

Бүл зерттеу жүмысы, бірішпіден, жер қүқық қатынастары арқылы Қазакстан Республикасның жер заңдарының мәнін, атқаратын рөлін, қызметін, екінші жағынан, олардың қоғамдық қатынастарда алатын орнын белгілеп беру максатын, сондай-ак жоғарыда атап өткен жер қүқық катынастары мәселелерінің кең ауқымды екенін еске алып, жер қүқық қатынастарының түсінігі, талаптары мен мазмұнына жәнеаталған қатынастардың пайда болу, өзгертулері мен қысқартылуына (жойылуына), жерді қүқықтыққорғау мәселелеріне жаңа заңдар негізінде талдау жасап, қорытындылар жасауды көздеді. Қаралып отырған мәселелердің күрделілігі оның қүқықтық негіздеріне де байланысты. Кейінгі кезде жер қүқық қатынастары азаматтық қүқық қатынастары сипатын ала бастады. Жаңадан Азаматтық кодекс, Жер заңы және басқа да жерге байланысты мүліктік қүқық туралы заң қүжаттары қабылданды. Қүқықтық қатынастардың осындай негіздеріне және кейбір ғылыми пікір таластарға да талдай жасалып, қорытындылады, пікір айтылып, түйін-түжырым жасалды.

1 ТАРАУ. БҮГШП ТАҢДАҒЫ ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШЖ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР КОДЕКСІ- 2003 ЖЫЛ

Қазақстанда 272,2 миллион гектар жер бар оның 222,6 миллион гектары ауыл шаруашылығы жері, бұл бүкіл батыс Еуропаның барлық жерінің 60 пайызы.

Осы орайда өзге мемлекетерде жерге жеке меншік құқығын беру жолдарына шолу жасап өтейік. Ертедегі Рим жеке құқығында меншік үғымы-жерді иеленуден туындаған. Римнен шыққан иелену- жерге отыру кейіннен, жерге отырықшылық жасау деген үғымды білдірген. Отырықшылық жасалған жерді игеру барысында пайда болған өнімнен - «узусфуктус-пайдалану» үғымы қалыптасқан. Алғаш рет осы мемлекетте Рим заңгерлері нақты затқа меншік қүқығы деген үғымды енгізді. Яғни бүгінгі біз қолданып отырған азаматтық күқықтың басты қүқықтық объектілерінің бірі. Ал, Англияда жерді пайдалану заттық қүқығын 99 жылға сатады.

Американың бүкіл жер аумағында жерге жеке меншік 47 пайыздан аспайды. Қытай жерге жеке меншікті енгізбей-ақ жамыған жеті елдің қатарына кіріп отыр. Ертедегі Римның кіндігі Италияда, бір кездері жеке меншікке берілген ауылшаруашылық жерлерін халықтың демографиялық өсуіне байланысты заң шығарып, мемлекеттік меншікке қайтарып алып, қайта бөліске салды. Бүл елддің заңында көрсетілгендей, жер иесінің өзіне берілген жер телімін 30 жыл мерзім болмай сатуға рүқсат етілмейді. Сырт мемлекетке жер сатылмайды.

Германияда-жеке меншіктегі ауыл шаруашылығы жері мүраға қалдырылмайды, сатылады. Мүнда жер адамға кейіннен сатып алу қүқығы негізінда ғана беріледі. Ал жалға алушы оны 20 жыл ішінде басқа біреуге сата алмайды.

Ресейдің қазіргі қолданып отырған заңында жерге дербестік, мемлекеттік және муниципальдық меншік түрлері енгізілген. Дербекстік түріне бау-бақша, үй орындары мен жеке меншіктегі қосалқы шаруашылықтар. Шетел азаматтары мен заңды түлғалар жер иесі бола алмайды. Олар жерді тек уақытша жалға алуға қүқылы. Мәскеу мен Санкт-Петербург қалаларында меншікке сатылыатын жерлерге тыйым салынған. Израйльде - жер негізінен мемлекетің еншісінде. Тек сол елдің азаматтығын алғандар жерді жалға алуға қүқығы бар. Қазір жердің 5 пайызы ғана жеке меншік иелігінде.[ 14,27 6]

Қазақстан Республикасының Конституциясында жерге екі түрлі меншік: мемлекеттік және жеке меншік қаралған және ол бірдей дәрежеде қорғалады. Конституцияның 6-бабында: «Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай-ақ белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болу мүмкін»- делінген.

Мемлекетіміз нарықтық қатынастарға өту жағдайында тұрғаң осы бір мерзімде жер сатып алуға болатын объектіге айнала бастады. Бұл процесс Қазақстан мемлекетінің Конституциясы қабылданғаннан бері сатылап жүзеге асырылып келеді. Жерге жеке меншік алдымен бау-бақша кәсіпорынның технологиялы қызметін жүзеге асыру үшін, яғни кәсіпорын түрған жер мен оның қажеттіліктері үшін берілген аула аумағында орнады. Конституцияға сәйкестендіріліп жер қатынастары туралы жаңа нормативтік-қүқықтық актілерде қандай жерлерге жеке меншік болатындығын түрі мен мазмүны айқындалды. Онда ауыл шаруашылығы жерін жеке меншікке беру әуелі жоспарланғанымен кейін алынып тасталды. Бірақ жер учаскелерінің иелері, яғни уақытқа үзақ мерзімге пайдаланушылар өздеріне бекітілген пайдаланушылар өздеріне бекітілген жерлерді пайдалану қүқығын сатуға, жарғылық қор ретінде шаруашылық серіктестіктеріне үлес етіп қосуға, кепілге қоюға, сыйлауға мүраға қалдыруға, уақытша пайдалануғаберуге өз калауымен толық иелік етуге қүқылы болды.[1,3 6]

Ол үшін мемлекеттік органдардың рүқсаты болуы шарт емес.

Сонымен, Қазақстан мемлекетінде жер алғаш рет қосалқы түрде, яғни жеке меншікте болмаса да, оны иелену, пайдалану және билік ету қүқығын сату-сатып алу объектісі ретінде қарауға мүмкіндік болды. Демек, жер, басқа да жылжымайтын мүлік секілді меншік объектісі ретінде қарала бастады, аыл шаруашылығы жеріне жер пайдалану қүқығын сату, сатып -алу мүмкін болады.

Қазақстан Республикасының Президентінің үстіміздегі жылы 29 сәуірдегі Қазақстан халкына жолдауында айтылғандай, жер қатынастарын ретеудің алдағы кезеңінде ауыл шаруашылығы жерін бірітіндеп жеке меншікке беру қарастырмақ. Алайда біздің елімізде ауылшараушылығында жарамды қүнарлы жерлер 30 пайызды ғана қүрайтынын еске түсіріп, сосын сол жерлерді жеке меншікке бөліп берій, кейін демографиялық өсімге сәйкес қайта бөлісуді алдымызға елестетіп көрейікші?! Сосын осыған ауыл шаруашылық жерлерінің мыңдаған гектарларының мерзімсіз пайдалану қүқығы, бір адамның қүзырына шоғырланып азаматтық айналымы мен шектеліп отырғандығын қосайық. Ол адам өз қүзырындағы мыңдаған гектар жерді бөлшектеп қысқа мерзімді 3 жылға және 99 жылға дейінгі шеңберде беріп, үстіндегі табысын жеп шетелде немесе қалада өзге шаруалармен айналысып жүргендігін есепке алайық.

Сонда, мемлекеттік бюджетке тікелей түсіп: 1) зейнетақы, балаларға берілетін төлемақшалар бүгінде жеке қожайынның қолындағы көк кағазға айналып жатқаның, болмаса оның қалтасы арқылы шетелдік банкке, шетелдіктерді асырайтын шет мемлекеттің базарына бізден «қашып бара жатканын елестетеміз».

Және де жалға берілген жерлер тікелей жанашыр қожайыны болмаған соң эрозияға немесе экологиялық дағдарысқа ұшырауда. Себебі: жерді жалға алушы өз өнімін алған соң, сол жерді құнарландырумен айналыспайды. Өйткені алған табысы жерді жалға қожайынға және жер, өнім салығын төлеуден аспайды. Келесі көктемде өзге қожайынның қүнарлы жерлерін жалға алады да, пайдаланып жедел пісетін өнім алған соң тастап кете береді.

Сонда құнарынан айрылған жерлердің үлес салмағымен қоса, ауылшаруашылық жерлерінен жеке меншікке: 1) өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге; 2) бақ өсіруге; 3) саяжай қүрылысын салуға бөлінетін жер учаскелерін ескерсек, елге өнім беретін қүнарлы жер қүрамының кемуін байқау қиын емес.

Демек, осы жайларды ескере отырып ауылшаруашылқ жерлерінің пайдалану қүқығын 99 жылға беру барлығымызға тиімді. Сонымен қатар жерге жеке меншік енгізудің әлеуметтік саласына, саяси шырғаланына дейін қойып көрейік.

Себебі екі аралық дау әршітетін де және дер кезінде басып отыратын да тек тура саясат. Ел басы миллиард халқы бар Қытай елімен, 15 миллионға жуық халқы бар Қазақстан арасындағы шекара мәселесін шешті. Мүндағы саяси кәргенділік 15 миллионға жуық халқынының өмір сүріп демографиялык өсуін қамту болып табылады.

Сондықтан Өзбекстанмен іргелес жердегі адамдардың жекелеген адамдардың заңсыз жер белгілеулеріне сай келетіндей ауылшаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізіп шекараға жеткізу, әлеуметтік емес, саяси мәселенің ушығуына ықпал ету мүмкін. Косоводағы жер соғысы шекараға жақын жинақы түратын этникалық топтың жерге жеке меншікті заңдастырып алуынан туындаған, және де қүнарлы ауылшаруашылық жерлері сол өңірде: орналасқанын ескерсек шекараны жедел белгілеуіміз керек. Өзбектер шөлді-шөлейтті емес, өнім беретін қүнарлы жерлерге қызығушылық танытып отыр.

Сондай-ақ Ресей Конституциясының 62-бабы 1 тармағы қос азаматтыкты не үшін заңдастырғанын түсінсек, солтүстік, батыс және шығыстағы ауылшаруашылық жерлерін бір сәтке де естен шығаруға болмас. Бір кездері Приднестровьедегі үлытшылдардың соғыс дүмпуімен жері бөлінгеннен Молдова, сол жерді қайтару үшін ғана, қос азаматтықты заңдастырғалы отыр.

Осындай ой түжырымдарды ескеріп, үкіметтің 1999 жылы 29 сәуірде нөмірі 493 қаулысымен ауылшаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізуге үсынылған заң жобасы қайтарып алынған болатын.[9,3б]

Ал енді ауылшаруашыльщ жерлеріне жеке меншікті енгізбесе және мерзімсіз пайдалану қүқығын шектесе, банктер жерді кепілдікке алып несие беруді тоқтатады деген пікір айтушылар жоқ емес. Олар мына жайларды біріншіден елімізде қүрылыстар салынған жеке меншіктегі жер учаскелерін кепілдікке алып несие беретін ипотекалық банктердін калыптаскандығын.

екіншіден, ауылшаруашылық жерлерін кепілдікке алып несие беретін ипотекалық банктерді қүруға 1917 жылға дейінгі Ресейдің өзі ғасырлар өткізіп барып жеткені; үшіншіден шетелдік банктер ғана еліміздегі жеке меншіктегі жер учаскелерін, салынған ғимараттың, өндіріс құрылысының құндылығына қарай кепілдікке алып несие бере алатындығын, аңғармай отыр.

Ендеше еліміздегі банк құрылымдарына несие беріп отырған шетелдік банктер екенін ескерсек бұларға сол қарыздан қүтылу үшін ең тиімдісі, ауылшаруашылық жерлеріне көктемде жанар-жағармаймен көмек бергенсіп, күзде шыққан өнімін сыпырып алумен шектелу үтымды.

Мүндай жағдайда ауылшаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізіп, шетелге тәуелді банктерге кепілдік беру арқылы шетелдік ақшаны алигархтардың қолына ауылшаруашылық жерлерін шоғырландыру болып табылады. Сонда олардың елдің ішкі билігіне оп-оңай араласуына мүмкіндік береді.

Сондықтан да біздің байлығымызға қызығушылық танытушы Американың қарыз беріп отырғаны кіріптар етуші әлемдегі үлкен банк іспеттес ел екенін үмытпай, бізді сол елден қызғанатын іргелес екі алыпты және жер сүрап етектен тартқан өзекендерді ескеріп, ауылшаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізу «ойынынан» аулақ болуымыз қажет.

Жер бетіндегі адамның саны 6 миллиардтан асты. Теңіз ортасындағы аралдық елдердің халықтары, мүхит деңгейі көтерілген сайын, зәрелері үшып қүрлыққа үмтыла түсуде.

Осы ахуалдарды ескере отырып, мәжіліс депутаты академик Ғани Қалиев айтқандай, пайдалану қүқығына берілетін және берілген ауылшаруашылық жерлерінің мөлшерін «Жер туралы» заңмен тікелей шектеу керек.

Көпшіліктің пікірі, Қазақстан Республикасындағы «Халықтың көші-қоны туралы» заңына сәйкес оралмандарға берілетін жерге қатысты тетікті, «Жер туралы» Заң жобасына енгізу қажет. Оралмандардың байырғы отанына қайта оралуына, жол ашып отырған мемлекеттің өзі, демек мемлекеттік заңды міндетті оралмандарға жер беруді заңдастыру болып табылады.

Заң жобасына осындай үсынысты енгізу үшін, мемлекеттік көші-қон агенттігі көп еңбектенуі қажет.

Мемлекеттіліктің іргесін нығайтатын осындай үлкен істі атқаруда, үкімет «мемлекеттік тілде ойлауды» үйренуі, әбден қажет-ақ. Себебі қай тілде ойланып жаза білсек-сол тілмен ғана жерімізді сақтай аламыз.

Қазіргі күшіндегі «Жер туралы» заңның 33-бабы 1 тармағына сай жерге жеке меншік қүқығы: 1) өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге; 2) бақ өсіруге; 3) саяжай қүрылысын салуға, тек қана Қазақстан Республикасының азаматтарына беріледі. Бүл жерлердің басым көпшілігі ауыл шаруашылық жерлерінен бөліненді. Сонымен қатар, осы баптың 2- тармағына сәйкес жерге жеке меншік қүқығы азаматтар мен мемлекеттік емес заңды түлғаларға: Г) бүрын салынған үйлер мен ғимаратар жерлерімен қоса, оның төңірегін қамтитын жер учаскелеріне; 2) өндірістік және өндірістік емес кешендер салынған және салынантын жер учаскелеріне; 3) құрылыс салуға берілетін жер учаскелеріне сай заңдастырылған. [ 10,72 6]

Ал енді осы баптың төртінші тармағында, өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге, бақ өсіруге саяжай қүрылысын салуға берілген және берілетін жер учаскелері шетелдік азаматтардың меншігінде бола алмайды, деп бекітілген.

Демек қүрылыс салынған, салынуға берілетін жерлер, шетелдіктердің жеке меншігінде болу болмауы заңмен шектелмеген. Сонда күшіндегі заң қүрылыс салынған, салынуға берілетін жер учаскелерін шетелдіктердің жеке меншігіне алуына мүмкіндік беріп отыр. Осындай күйдегі жерге меншік қүқығы, Үкіметтің 2000 жылғы 12 ақпанындағы нөмірі 218 қаулысымен үсынылған «Жер туралы» заң жобасының 34-бабында сақталып отыр. Баспасөзде жарияланған Қазақстан Республикасының «Жер туралы» жаңа заң жобасыжан-жақты талқылануда. Бүл жоба, біріншіден, нарықтық қатынастарға көшімен байланысты елімізде жер реформасының басталу сәтінен жүзеге асырыла бастаған жерді қайта қүруды заң жүзінде ресімдеп, бекітеді, екіншіден жер қатынастарындағы нарықтық механизмдерге балама жекелеген жетіспейтін элменттерді іске қосып, «косметикалық қайта нәр беру» үшін қүқықытқ негіз жасайды, үшіншіден, нарықтық айналымды кірістерге отырып, жерді нарықтық жүйеге толық енгізу «жол» ашады.

Жерді нарықтық айналымға енгізудің екі варианты болуы мүмкін.

Біріншісінде жер жеке меншіктілікті енгізу жолымен нарықтық айналымға қосылады. Екінші вариант бойынша жердің қүқықтық мәртебесінің бір элементі нарықтық айналым объектісі саналады, мәселен ол жерді пайдалану қүқығы болуы мүмкін.

Біздің республикамызда нарықтық экономикаға көшкен сәттен бастап, ауылшаруашылық жерін нарықтық айналымға енгізудің барлык нормативтік актілері қабылданды. Жер қүқықтық реттеу объектісі ретінде жылжымайтын мүлік мәртебесін алды. Қазіргі уақытта жеке меншік иелігіндегі жер телімдері ғана емес, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды түлғалардың жерді пайдалану қүқықтары да нарықтық айналысқа түсуде. Жер пайдаланушылар екінші қатардағы рынокте жерді пайдалану жөніндегі қүқығын келісімді бағамен сатуға, кепілге салуға, сый есебінде беруге, өсиет етіп қалдыруға, заңмен тыйым жасауға қүқылы. Басқаша айтқанда, соңғы жылдары ауыл шаруашылық жерін пайдалагу қүқығы, шын мәнінде, нарықтық айналым объектісіне айналған. Жер пайдалану күқығы қандай да бір шектеу немесе шарт қойылмай бір адамнан екінші адамның қолына өтуде. Сөйтіп, республикамызда ауыл шаруашылық жері екінші вариант бойынша нарықтық айналысқа түсуде. Қазіргі уақытта әлемнің бүкіл елінде дерлік мемлекеттік, жеке және меншіктің баска да түрлеріне негізделген жер қатынасын мемлекет реттеп отырады. Және де, анағұрлым дамыған мемлекетте жер қатынасың, жеке меншікті реттеу қатаң түрде жүзеге асырылады.

Жер қатынастарын мемлекеттік реттеудің объективтік қажеттілігі мынадай негізгі себептерден туындайды. Біріншіден, жердің қоғамдық үдемелі өндіріс жүйесіндегі ерекше сипаты, орны мен рөлі тиісінше, қоғамдық қатынастар жүйесіндегі жер қатынастары; екіншіден, жердің ауыл шаруашылығындағы өндірістің негізгі факторы ретіндегі ерекше рөлі мен маңызы; үшіншіден, жердің агроөнеркәсіп кешені жүйесіндегі айрықша рөлі мен орны; төртіншіден, пайдаланылатын жердің экологиялық жағынан сақталуы қажеттілігі.

Жердің қоғамдық үдемеліөндірістік фактор ретіндегі әмбебаптығы мен бірегейлігі оның «адам-қоғам-табиғат» жүйесіндегі орнын белгілейді. Бүл жер қатынасының саяси, экономикалық, демографиялық, тарихи, табиғи-табиғат және басқа қатынастармен, факторлармен және жағдайлармен өзара тығыз байланысы мен өзара шарттасуын алдын ала айқындайды. Сөйтіп жер адамдардың өмір сүретін бірден-бір мекені олардың өз үйі, өлең төсегі болып табылады. Жер сонымен бірге адамдардың күн көрісінің, өмір сүруінің негізі, қажетін қанағаттандыру көзі де. Сондықтан да өркениетті елдерде және тек соларда ғана емес-ау меншіктің қай түрі екеніне қарамастан жер жалпы үлттық игілік болып есептеледі. Осы қағида Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер туралы» Заң күші бар жарлығында да көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының жер туралы алғашқы заңнамасында жерді табиғат объектісі, Қазақстан халқының өмір сүруі мен іс-әрекетінің негізі ретінде сақтау керек екені айтылған. «Жер туралы» заң жобасының басты бір кемшілігі жер заңнамасы нормасын көріне-көзге елемей, азаматтық нормаларын абсо люттендіру ін де.

Жер заттық қүқық объектісі болғанымен, жердің қүқықтык қатынасын таза азаматтық мүліктік қатынаспен теңестіруге әсте болмайды. Жер жай ғана мүлік емес, ерекше сападағы мүлік болып табылады. Сондықтан жер заңнамасы нормаларына артықшылық берілуі тиіс.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер туралы» Жарлығының 4-бабында «Жер теліміне меншік қүқығы мен жерді пайдалану қүқығына байланысты азаматтык-қүқықтық қатынастар осы Жарлыққа қайшы келмейтін азаматтық заңнама нормаларымен реттеледі.» Деп жазылған. Бүл қағидадан байқағанымыздай, Жарлық осы аса маңызды жер-қүқықтық қатынастар түрғысында жер қүқығы басымдылығын көздеген, өйткеніоның өзгешелігі менерекшелігін азаматтық қүқық толық дәрежеде қамти алмайтыны белгілі.

Талқыланып жатқан Заң жобасы жер телімін меншіктеу қүқығы менжерді пайдалануқүқығына байланысты азаматық-қүқықтық қатынастарда жерге тезірек азаматтық қүкық басымдылығын беруді көздейді. Үшінші жана тармак енгізіліп, онда: «Жер телімдерінеменшік қүқығына және жер пайдалану құқығына байланысты азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық заңдардың нормаларымен реттеледі» делінген.

Меншік объектісі шаруашылық қажетіне пайдалану ғана емес табиғи объекті менресурс, сондай-ақ ауылшаруашылығы өндірісінде басты қүрал болып саналатын жердің өзіне тән ерекшелігі азаматтық, жер құқығынормаларына орай жерді айналымға түсірумен байланысты қатынастарды реттеуді қажет етеді.

Жер реформасына орай оны тиімді пайдалану және сақтау, жер телімдерін (мәміле жасалғаннан кейін) мақсатты түрде қолдануды қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты азаматтық қүқық жер телімінің жер қүқығы рүқсат» ететін шекте бір қолдан екінші қолға өтуінентуындайтын қатынастар реттелуі тиіс 80-баптың 6- тармағының 1-тармақшасына сәйкес шартты жер үлесі қүқығын иеленушілер «Шартты(дараландырылған) жер үлесіне қүқығын шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық қапиталына жарна ретінде немесе таратылған, қайта үйымдастырылған мемлекеттік ауылшаруашылық үйымдарының жерінде қүрылатын өндірістік кооперативтерге пай ретінде беруге қүқылы».[21,87б]

80-башың 7 тармағына сәйкес «Өздеріне тиесілі қүқықтардышаруашылық серіктестіктерінің жарғылық капиталына жарна ретінде немесе өндірістік кооперативтерге пай ретінде берген, сондай-ақ шару (фермер) қожалықтарының қүрамына шартты (дараландырылған жер үлесі қүқығын иеленушілер шартты (дараландырылған) жер үлесі қүқығынан айрылды. Бүл орайда Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда олардың шаруашылық серіктестіктерінің, өндірістік кооперативтердің және шаруа (фермер) қожалықтарының қүрамына үлесті немесе пайды (жер телімін) нақтыбөліп алуға қүқығы бар. Нақты бөлінетін жер телімінің серіктестіктерінің, өндірістік кооперативтердің, шаруа (фермер) қожалықтарының қүрылтай қүжаттарында көзделген тәртіппен белгіленеді». Көріп отырғанымыздай, шартты дараландырлған жер үлесі қүқығын иеленушілер өздеріне тиесілі қүқықтарды шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық капиталына жарна ретінде немесе өндірістік кооперативтерге пай ретіндебергендер, сондай-ақ шаруа қожалықтары қүрамына енгендер шарты (дараландырылған) жер үлесі қүқығынан айрылады. Енді осы бір шартты жер үлесі шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық капиталына жарна немесе өндірістік кооперативтерге пай ретіндеенгізілмек, сондай-ақ бүл жерлер шаруашылық серіктестіктеінің, өндірістік кооперативтердің жәнешаруа қожальщтарының иеліктерінде болмақ.

Бүгінде республика бойынша шартты түрде жер үлесіне куәлік тапсыру жүмысы аяқталды. Оларды 2,3 млн. азамат алды. Сөйтіп осы Заң жобасы қабылдана калса, шартты (дараландырылған) жер үлесі иелерінің дені өз жер үлестерімен коштасады. Мүндай қадамның әлеуметтік-экономикалык салдары шаруаларды жерсіз қалдырып, оларды бірден-бір «асыраушысынан» айырары сөзсіз.[ 12,27]

Өзінің жер үлесін қосқандар республикада қолданыстағы заңнамаға сәйкес шаруашылық жүргізуші субъект құрамынан заттай үлес немесе пай (жер телімін) еншісін алуға қүқылы. Осыған сәйкес ауылшаруашылық үйымы мүшесінің (қатысушының) заттай жер телімімен шығуына азаматтық заңнама бойынша болмайды. Тек коммерциялық үйымның екі түріне жарғылықкапиталдағы мүліктің заттай балама бөлігін алуға рүқсат етілген. Бүлар-толық серіктестік пен өндірістік кооператив. Ал, шаруашылық серіктестігінің өзге түрлері бүлай істей алмайды.

Азаматтық заңнама нормаларымен қатар жер заңнамасы нормаларын пайдалану қажеттілігін өмірдің өзі алға тартуда. Біріншіден бүл жағдайда жердің табиғи ресурс және өндірістің басты қүралы екені ескеріледі, екіншіден, меншік пен шаруашылық жүргізудің алуан саласын дамытуды, соның ішінде шаруа (фермер) қожалығы мен өзіндік қосалқы шаруашылықтар қүру мүмкіндігін туғызады.

Жер үлесін пайдаланудың анағүрлым мақсатты және жалпы бірдей тәсілі ауылшаруашылық үйымдары болып табылады. Ауылшаруашылық үйымдарында (өндірістік кооперативтерде шаруашылық серіктестіктерінде жерді пайдалануды қалыптастыру негізінен екі түрлі жолмен:

жер үлесін шаруашылық серіктестіктері мен өндірістік кооперативтердің жарғылық капиталына енгізу есебінен:

жер үлесін шаруашылық серіктестіктері мен өндірістік кооперативтердің жарғылық капиталына қоспай-ақ жүзеге асырылады.

Талқыланып жатқан жаңа жобада осылардың бірінші жолы ғана көзделген. Сондықтан бізжер үлесін пайдалану мүмкіншілігін кеңейту иеленушілер қатарын сақтау үшін жобаға екінші жолын да енгізген дүрыс деп есептейміз.

Мүндай пайдаланудыңең қарапайым және қолайлы түрі жер үлесін иеленушілердің қарамағындағы жерін ауылшаруашылық үйымдарына жалға беру дер едік. Сонда шартты жер үлесі ауылшаруашылык, үйымдардың жарғылық капиталына енбейтін болады.

Демек, Заң жобасының 80-бабының 6 тармағының 1- тармақшасына мына мазмүндағы жаңа азат жолды қосқан дүрыс сияқты, атап айтқанда: «Таратылған немесе қайта үйымдастырылған мемлекеттік және үжымдық (кооперативтік) ауылшаруашылық үйымдары жерлерінде қүрылған шаруашылық серіктестіктері мен өндірістік кооперативтердің шартты (дараландырылған) жер үлесін жалға алуға қүқығы бар.» [2,35 6]

Жер реформасы қағидаттарының бірі жер үлесін шартты түрде айқындау болып табылады. Шартты жер үлесі деп таратылған немесе қайта күрылған үжымшарлар мүшелеріне, қайта үйымдастырылған мемлекеттік емес ауылшаруашылық ұйымдары мен қызметкерлеріне, сондай-ақзейнеткерлер мен осы ұйымдардағы әлеуметтік-мәдени салаларға қызметкөрсеткен және солардың аумағындатұратын адамдарға берілетін үлес санын айтады. Шартты (дараландырылған) жер үлесі қүқығына ие болғандар: 1) шартты (дараландырылған) жер үлесін мемлёкеттік ауылшаруашылық үйымдарының жерлерінде пайда болғаншаруашылық серіктестіктерінің жарғылык капиталына жарна немесе өндірістік кооперативтерге пай ретінде беруге; 2) шаруа (фермер) қожалықтарын үйымдастыруға немесе ауылшаруашылық өндірісімен байланысты басқа да қызметтер үшін шартты (дараландырылған) жер үлесіне сәйкес жет телімін алуға; жер үлесін мүрагерлікке беруге немесе иесіздендіруге қүқылы.

Нарықтық экономикаға өту жағдайында мамандар арасында жер реформасындағы жер үлесінің орны мен рөлі туралы түрліше түсінік қалыптасқан. Шын мәнінде жер үлесін пайдалану, біздің ойымызша, біріншіден, нарықтық экономикаға өту кезінде мемлекеттік меншік монополиясының жерді пайдалану және жерге иелік ету жөніндегі жрді меншіктенудің сан қырлы түріне анағүрлым байланысты эволюциялық қозғалыс жасауды, екіншіден, олауылда меншік және шаруашылық жүргізудің сан алуан түріне негізделген көп сатылы экономикасын біртіндеп қалыптастыруға, үшіншіден шартты жер үлесін пайдаланужаңа үйымдық-қүқықтық нысанда қайта үйымдастырылған ірі кәсіпорындарды, технологияны және сол сияқты сақтауды, төртіншіден, жер үлесін заттай пайдалану ірі кәсіпорындардың мүддесі мен түтастығына қаяу түсірмей жаңа шаруа (фермер) қожалықтарын күруды қамтамасыз етер еді.

Сонымен қатар «шартты жер үлесін» табиғи-заттық жерүлесі нысанында айналдыру мерзімін өткізіп алу орны толмас өкінішке үрындыруы мүмкін. Біріншіден, заттай жер үлесін алған сәттен бастап адам өзін оны шын мәнінде иеленуші және жерқожасы ретінде сезінеді.

Жерді өндеп, ерең еңбегі арқасында өсірілген өнімді жинап, нағыз шаруа атанады. Екіншіден заттай алынған жер оны көптеген иелерін шаруа (фермер) қожалықтарын қүрып, өзбизнесін басауға итермелейді. Олай болмаған жағдайда, үміт үзіліп, экономикалық та, рухани да нүқсан келуі мүмкін. Үшіншіден, шартты жер үлесін заттай жерүлесіне айналдырудың кешіктірілуі жаңа шаруашылық субъект-шаруашылық серіктетіктері мен өндіріскооперативтерінің жарғылықкапиталдарына салым ретінде берілу үдерісін күшейтеді. Сайып келгенде жер пайын (шартты түрде) иемденушіжер үлесін заттай алып үлгермей жерқожасы болудан қалады. Сондықтан да жер реформасының басымдық бағытының бірі реформаланушы үжымдық және жекешелендірілуші ауылшаруашылық үйымдардағы жер үлесін дербестендіру болып табылады. Алайда, үжымдықты реформалау және мемлекеттік ауылшаруашылық үйымдарын жекешелендіру өз мәнінде жүргізілмегені белгілі. Шартты жер үлесінің көптеген иелері өз қүқығын шынайы пайдалана алмады. [35,65 6]

Ендеше шартты жер үлесінің бүдан былайғы тағдыры кім-кімді де бей-жай қалдырмауы тиіс. «Шартты жер үлесі қүқығын нақты айқындайтын және олардың иелерінің заттық қүқық алуына мүмкіншілік тудыратын механизм жасаудың кезі келді-деп атап өткен Елбасы. Бүл міндеттерді жүзеге асыруда барлық иеленушілер заңды түрде өздерінің үлестеріне иелік ету үшін жер үлестерімен жасалған мәмілелерді заң жүзінде ресімдеудің нақтылы мерзімі белгіленуі тиіс. Көрсетілген мерзімде талап етілмеген жер үлесін иелерінің көрсетуімен ауылшаруашылық үйымдарына берген абзал. Бүл орайда барлық азаматық-қүқықтық мәміле заңды түрде ресімделуі қажет.

Осыған байланысты Заң жобасында «Жер үлестерін заттық дербестендіру туралы» және «Қатысушыларға жерүлесін заттық түрде беру тәртібі» деген жаңа баптар енгізген дүрыс болар еді. Мүның өзі жерге шаруашылық жүргізудің сан қырлы нысандарын қалыптасыруға мүмкіндік тудырмақ.

Жер қатынастарын ретеу жердің нарықтық айналымға түсуін ретеуді де алға тартады. Оның үстіне мемлекет қоғам дамуына орайжер рыногының бақылауынсыз қалмауы үшін араласуды әрдайым күшейтіп келеді.

«Жер туралы» заң жобасында жердің нарықтық айналымын, соның ішінде ауылшаруашылық жерін абсоюттендіруге назар аударылыған.

Негізінен бүл заң жобасындағы өзекті мәселе мерзімсіз пайдалану қүқығындағы жерлер сатылған кезде, сатып алушыға 99 жылға жер пайдалану күқығының өтуінде жатыр. Осы мәселе төңірегінде білдірушілер ауылшаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізілуі тиіс болмаса мерзімсіз пайдалану қүқығын калдыру керек, дейді.

Ал енді меншік қүқығының пайдалану қүқығынан қандай айырмашылығы бар дегенге келсек, пайдалану қүқығы меншік күқығымен толық қамтылатын үш заттық қүқықтың бірі, яғни меншіктің үш қүқығы: иелену, пайдалану, билік ету түрінде заңдастырылған. Бірақ жерге қатысты заң нормаларына сәйкес, жердің пайдалану қүқығы-жерге заттық қүқык ретінде сатылады, сыйға тартылып, мүраға қалдырылады, кепілдікке беріліп орнына несиеге ақша алынады. Осы заттық қүқық үғымы қайдан шықты деген сауалға алдынырақ тоқталған болатынбыз. Ал қазақтың қүкығында сақталған малға ен салынатын қүмырсқа ен, тілік ен ойық ен меншік танбасының бір түрі болып табылады. Қазақстанда осы ен танба ретінде малға заттық үғымын білдіреді. Кейіннен әке мен шешенің баласына беретін мал-мүлікке байланысты-ен сөзінен енші үғымы қалыптасқан яғни затқа күқық ретінде меншік м-еншік сөзі орнықты.

Әлеуметтік қатынастың дамуына қарай, малдан әрбіген-ен қазақтьщ жеріне, демек жайлауы мен қыстауына өткені белгілі.

Сондай-ақ басты назар аударатын мәселе жердің жеке меншікке өту стратегиясын жоспарлап алып бастаған дұрыс. Мәселен тұрақты пайдалануға беру тәжірибесін жалғастыра берумен қатар жүргізген жөн. Жеке меншікке берерде алдымен шаруа қожалықтарына берілген жер, яғни облыстық принциппен құрылған жеке тұлғаларға бекітілген жер; арнайыжер қорындағы жерді жекешелендіру нәтижесінде үлес ретінде беріліп пайдаланылмай жатқан жер; кепілге қойылып, алған несиесін қайтара алмаған иелерге бекітілген жер және үлес иелері өз еркімен бас тартқан жер жеке меншікке берілгені дүрыс. Сатып алуға үсынылатын жерді сатып алу бірден емес, біртіндеп жүзеге асырылатын тетік жасау керек. Өйткені шаруалардың көбісінің жерді бірден сатып алуға мүмкіндігі жоқ. Сондай-ақ жеке меншікке берілетін жер көлемі аудандық орташа жер үлесінен 15 еседен аспауы тиіс, жерді шетел азаматына жеке меншікке беру тыйым салынуы және жеке меншігінде жері бар адам шет ел азаматтығын алар болса, ол қайтып алынуы керек. Ең бастысы жер үшін төлемдерді дүрыстап қарау керек. Аудандық орташа есептік көрсеткіш көлеміндегі жердің бағасын тегін немесе арзан етіп одан артық көлемдегі жерге. жиырма жылғы табыс деңгейіндегі баға қойылған тиімді, өркениетті елдердің бәріндегі баға солай. Мысалы, бүгінде жерді үзақ мерзімге жалға алудың бағасы қара топырақты қүнарлы өңірлерде бар болғаны 230 АҚШ доллары. Бүл өте аз,-ол үш-төрт жылдық табыстың мөлшерімен бірдей. Егер аудандық орташа-есептік көрсеткіш 30 гектар болатын болса, 15 есе-450 гектар болады, соның бір бөлігін жоғарыдағы бағамен сатып, қалған 14-бөлігін яғни 420 гектар жердің бір гектарын 4000 АҚПІ доллары сомасында белгілеген жөн. Сонымен бірге үзақ жылдар мерзімінде, мысалы жиырма жылға дейін жерді қайта сатуға тыйым салынғаны дүрыс.[7,2б]

Әйтпесе түрғын үй купондар мен үйлерін не арзан алған жерін қайта сатып, өзге елге көшіп кеткендердің ғана жолы болды.

Ауыл шаруашылығы категориясына жататын жер жеке меншікке беріліп, жер кепілге қойылса, соған несие алып шаруаның жағдайы күрт жақсарып кетеді деген қүр қиял сияқты. Кепілге беруге бүгінде ешқандай кедергі жок. Жерге жеке меншік жүйесін ендіруді тезірек заңдастыру көп көлемде үзак мерзімге жерге иелену қүқығын реттестіретіп алғандардың жасап жатқан іс-әрекеті. Бүларға беру қауіпті. Қазақ жерді әлі де асыраушы ретінде қабылдай алған жоқ. Халықтың 99 пайызында жерді сатып алатын ақша жоқ, тегін берсе үқсата алмай қүр бекерге бір-екі жылда жерінен айрылып қалады. Қазақтың ұлы перзенті азамат Алихан Бөкейханның «Мен неге кадет паритясынан шықтым» деген XX ғасыр басында жазған мақаласы бар. Сонда көреген ағамыз айтады: «Кадет партиясы жерді жеке меншікке береміз дейді. Ондай болса қазақ башқүртқа ма басқа ға ма жерін азғана пүлға беріп кейінгі жылдары далада калады», -дейді.

Жер мәселесінде бүгінгі қазақта өткен ғасыр басындағы қазақтан алыстап кете қойған жоқ. Сондықтан, ірі көлемдерде пайдаланып жатқан мемлекеттің иелігіндегі емес ауыл шаруашылығы жерін жеке меншікке беруде аса абайшылықпен қарағанымыз абзал. Ең үлкен уайым, жекё меншікке тек жарамды және тиімді жер сатылып, өзге жер ол бізде-90 пайыз иесіз қалып қояды.

Жер мәселесін сөз еткенде ең маңыздысы жердің жеке меншігі емес. Біздің елде жерге байланысты, мемлекет те, қоғам да жете көңіл бөлмей келе жатқаны өте үлкен проблема бар. Ол -жердің орасан зор көлемде тозуға үшырауы. Біз жеріміздің аумағымен мақтанамыз. Бірақ 2 миллион гектар семей полигонында радиактивті қалдықтармен бүлініп, жарамсыз, тіпті аса қауіпті 4,8 миллион гектар жер Байқоңыр ғарыш айлағының үпгу, сынау алаңында. Осы секілді түкке жарамсыз жер көлемі республика бойнша 66,45 миллион гектар, оның ішінде зиянды жер 15,5 миллион гектардай соңғы отыз жылда ауыл шаруашылығы жерінің 90 миллион гектары азғындауға үшыраған, жарамсызданған, суармалы жер бізде өте аз, 1990 жылы 2,37 миллион гектар еді, сол жердің 1994 жылдың 1-қаңтарына 1,9 миллион гектары қалды, қалғаны жарамсызданды. 1999 жылдың 1 қаңтарына 1,4 миллион гектары ғанажарамды, ал 2001 жылы ткеқана 900 мың гектары ғана егілді. Қалғаны жарамсыз. Сонда он жылға жетпейтін уақытша 1 миллион суармалы жерден айрылдық. Бір кездері 35 миллион гектарға жуық жерге дәнді дақылдарды септік, өткен жылы 11 миллионға ғана себілді. Қалған жердің қүнары азайды, ғылымдардың дәлелдеуінше, бізде соңғы он жыл ішінде 1 миллиард гумус желге үшты. Еліміздегі барлық жердің үштен екісі, яғни 180 миллионға жуығы тозуға үшыраған. Осылай кете береді деуге барлық негіз бар. Сонда ертеңіміз не болады деген заңды сауал туындайды.[11,20016]

Еліміз өз тәуелсіздігін алған жылдардан бері және өзге де табиғи ресурстардың тауар ретінде қаралмайтындығы мен олардың табиғи қасиеті ескеріліп, табиғаттың қайталанбас негізі деп танылады.

Сондықтан табиғи ресурстар ішінде жердің де қүқықтық қатанастарда азаматтық, тауарлар-ақша айналымынан алынуының басты қағида деп танылуы кездейсоқтық емес.

Біз осы қағидалы талдаулардың нарықтық қатынастар жолындағы мәнін мына анықтамалармен толықтырғымыз келеді, қай бір қоғамда, не болмаса экономикалық жүйеде болмасын табиғат объектісі саналатынжер ресурсы тіршіліктегі табиғи жаратылыстың пәне болып атбылады. Әрине меншік қүқығының объектісі ретінде жер ресурсының мүмкіндігі заттық күқық болғанымен, ондағы қүқықтық қатынастарды азаматтық қатынастар белгісімен бірдей деуге болмайды.

Сондыктан да қоғамымызда барлық жер қатынастарына катысты экономикалык кийындықтарды шешуде жерді сатып, оны міндетті түрле жеке меншікке айналдырып қана қомай жағдайымызды түзеуге тырысу белгісінде жердің табиғи қасиеті ескерілмей, тек экономикалық, әлеуметтік-таптық маңызы ғана үстемдік етіп отырғаны белгілі.

Біздің ойымызша, қоғамда жер ресурсының қорғалуына мүдделілік танытатын нақты жауапты түлға дей мемлекет пен ондағы жалпы халықты танысақ олардың экономикалық және әлеуметтік мүддесінқатар қорғап, жерге деген меншік формасын айқындауд^ың тиімді жолы ретінде түрақты жер пайдалану қүқығының мемлекеттік емес жер пайдаланушыларға беру нормасын кезек күттірмей заңдастыруымыз қажет.

Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей ауылшаруашылық тауарын өндірушілер жерінің мөлшері, жергілікті жағдайға сәйкес, өте ірі жер иелерін туғызбайды мүмкіндігінше орташа деңгіеде белгілейді. Әрі жерді жеке меншікке сату-сатып алу еліміздің үлттық тарихи-экономикалық ерекшеліктері мен дәстүріне сай келмейді деген пікірлер қалыптасқан.

Алайда ел тағдырын шешетіндей күрделі мәселелердің бірі жерге иелік ету екендігі мәлім.

Ауылды өркендетудің қоғамдық саяси маңызын түтас жүйесінің заңдылығы мен елдің одан әрі экономикалық түрғыдан дамуын қамтамасыз етудегі рөлін ескере отырып, біз Үлттық кеңестің түңғыш мәжәлісінің күн тәртібінде Жер Кодексінің жобасы туралы мәселені шығару жөн деп таптық. Басқаша айтқанда, біз бүгін жерге жеке меншікті енгізу мәселесін талқылауға тиіспіз. Бүл біз үшін өмірлік мәні бар мәселе. Жер тағдыры- ел тағдыры. Жер реформасын қаншалықты алға жылжыта алатынымыз тек ауыл-селоның дамуының мәселесін ғана емес, түтастай алғанда елдің даму болашағын айқындайтын болды, деп атапк өрсетті Президент.[4,1б]

Ел басы осы түста біз, бүгінгі үрпақ өзіміз мекен етіп жатқан жер үшін болашақ үрпақтардың алдында жауапкер екенімізді қадап айтты, өткен жылдардағы кателіктерден сабақ алу қажеттігін ескертті. Кеңес өкіметі жылдарында біз жер гумусының -топырақтың ең қүнарлы қатпарының 30-40 пайызына дейінгі бөлігін жоғалтып алғанымызды да орында айтып өтті.

Расында да, тың игерудің қатерлі қателіктерге де үрындырғанын қүйқалы қазақ даласының қырларында талай рет қара дауыл көтерілгенін көзі қарақты қауым жақсы білуге тиіс.

Бүл өткен он бір жылдың ішінде біз жасаған реформалардың ішіндегі ең іргелілердің бірі болғалы түр. Жер реформасы бүгінгі буынның ғана емес болашақ үрпақтардың да мүдделерін қамтиды. Жерге жеке меншікенгізудің қүқықтык негіздері бізде бар, деп қадап айтты Президентіміз.

Елбасы бүл ойды ел Конституциясының 6-бабындағы үшінші тармағында: «Жер сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін» деп жазылғанымен тиянактап өтті.

Әрине жерге жеке меншікті енгізуді бұдан бұрын да ойластыруымызға, тіпті мұнан әлдеқайда батыл баптарды заңда көздестіруімізге болар еді. Ал онда оны неге жасамадық? Бүл сүрағына жауапты Елбасының өзі қайтарды. Біз бұл шешімге ол кезде дайын емес едік. Уақытында мұны біз тек саяси ой топшалау түрғысынан ғана емес таза экономиканың ауыл шаруашылық секторын сауықтыру жөнінде түбегейлі іс-шараларды жүзеге асырып алған жөн днп шештік, уақыттың өзі бүл ойымыздың дүрыстығын көрсетіп те берді. Шаруаға жер беру, шаруашылықтарды мемлекет меншігіннен ажырату, сондай-ақ ой-сананы да мемлкетке масылдықтан арылту үшін бірнеше жыл қажет болды. Шаруа адамның өзінше кәсіп етуі үшін, жауапкершілікті сезінуі үшін, өзінің мәселесін өзі шеше алатын болуы үшін, өзін қожайын әрі меншік иесі сезінуі үшін, ақшаны есептеуді үйренуі, сөйтіп шаруашылық байланыстарды жолға қоюды игеруі үшін уақыт керек еді.

Сонан кейін ауыл шаруашылығын қаржылық түрғыдан сауықтыратын уақыт жетті. Елбасы өз сөзінде жер реформасы жасалғаннан кейін кей алқаптар қараусыз қалды. Жер Кодексіне сәйкес меншігіндегі жердің берекесін кетіретін, жыртқыштықпен пайдаланып, қүнарын азайтатын адамдардан жер тартып алынатынын, өзгелерге сатылатынын жүрт білуге тиіс.

Көзделген игі мақсаттарымыздың барлығына ауыл шаруашылығы үшін пайдаланылатын жерге жеке меншік институтын енгізудің, жер рыногын қалыптастырудың арқасында ғана тезірек қол жеткізе аламыз. Мүның өзі ауыл селодағы өндірістік күштердің дамуына қолбайлау болып келе жатқан көптеген кедергілерді жолдан алып тастайды ауылда үсынақты, іскер адамдардың түтас буынын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Жерге жеке меншік енгізу жер рыногын қалыптастыру талай түста қауіпті саяси сауданың нысанына айналып кететіні бар. Олар бүл мақсаты үшін қоғамды ыдыратуға апарып соғудан да тайынбайды.

Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі жүргізген әлеуметтік сауалнамадағы мәліметтер бойынша, фермерлердің 70 пайызы жерге жеке меншік енгізуді жақтайды.

Міне сондықтанда біздің заңдарымызды нарық талаптарына сай сәйкестендіретін уақыт жетті, деп атап көрсетті Президент. Жеке меншік қүқымен бірге жалға алу институтының сақталатыны да өте орынды. Жер телімдерін сатып алудың барынша икемді жүйесін жасау көзделуде, сондай-ақ жерді тиісінше өндемесе немесе үсынақсыз пайдаланса, оны қайта алу қайтадан сатып жіберу жөніндегі іс-шаралар да ойластырылуда. Шетел азаматтары мен азаматтық алмаған кісілерге әділ шектеулер қойылған. Жеке түлғалар мен заңды түлғалар үшін жер төлемдерін сатудың белгілі бір мөлшерлері айқындалған. [6,68]

Дәл қазір талай адам жерді сатып ала алмас, сондықтан да біз он жылға дейін өтемді үзартуды несие алу мүмкіндігін көбейтуді көздеп отырмыз.

Кодексте жерді сатып алу қүқығы алдымен қазір сол жерде жұмыс істейтін адамдарға берілетін дүрыс ойластырылған.

Әлеуметтік зерттеулердің мәліметтері бойынша сауал салыған адамдардың 20 пайызы жерге жеке меншікті енгізуге қарсы екенін немесе бүл қадамға секемдене қарайтынын да ескермей болмайды.

Алдағы ауыл жылдарында бүл бүкіл халықтың көңіл аударып ойлағанда мен жерге жеке меншік пен ауыл тағдыры ажырағысыз екенін қатты ескергенмін. Біз бүл шараны бастауымыз керек, дей келіп сөз түйіндеген Елбасы әңгімені қазақтың «Көз қорқақ,-кол батыр» деген жақсы мақалымен аяқтады.

Республикамызда өткізілген эксперттік зерттеу қорытындыларын сараптау негізінде дайындалды. Іріктеу жиынтығын есептеу екі сатылы үлес үлгісінде жасалды. Пікіртерім республиканың барлық облыстары және Алматы, Астана қалаларында өткізіліп, барлығы 500 сарапшы пікірлері зерттелді.

Зерттеу мақсаты-жерді жеке меншікке беру тетіктері мен мерзімдері туралы және ауыл шаруашылығы жерлерінің қүнын анықтау жөніндегі сарапшылардың субъективтік пікірлерін анықтау, ауыл шаруашылығын дамыту бағытындағы үсыныстарын сараптау.

Ауылды өркендетудің басты факторы агроөнеркәсіп кешенін түрлаулы әрі серпінді дамытыудың негізі-жер қатынастары реформасын байыбына жеткізуге тіреліп отыр. Бүгінгі танда халық назарына үсынылған Жер Кодексінің жобасына жерге жеке меншік енгізумен қатар, бүрын пайдаланып келген жерді жалға беру институты да сақталып қалмақ.

Сарапшылардың ауылшаруашылық жерлерінің қанша пайызын жеке меншікке беру қажет деген сүраққа жауаптары бірнеше бағыттарға бөлінген.

Пікіртерімге қатысқандардың басым көпшілігі жердің жартысын немесе төрттен бір бөлігін жеке меншікке беруге болады деген пікірге ойысады. Жедің 25 пайызын жеке меншікке беру үсынысын негізінен Атырау (42,2%), Актөбе (35,5%), Алматы (35,5%) облыстарының сарапшылары қолдаса, жердің жарытсына дейін жеке меншікке беру керек деп Солтүстік Қазақстан (46,9%), Батыс Қазақстан (38,7%), Шығыс Қазақстан (38,7%) облыстарының сарапшылары жауап берген.

Сарапшылардың бүл мәселеге деген көзқарасы жерге жеке меншік институтын қалыптастыру мәселесінің дер кезінде көтерілгенін көрсетеді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы жерлеріне мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікті де енгізген мерзім келді.

Елімізде әлемдік оң тәжірибеге сүйене отырып, жерге жеке меншік енгізу түрлерін талқылау әзірше теориялық негізде жүріп жатыр. Ал жергілікті жерлердің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жерге жеке меншік институтын калыптастырудың қазақстандық жаңа нүскасын әзірлеп, енгізуте каншалыкты уакыт керек екендігін анықтау- социологиялык зерттеудін түйінді сәтерінің бірі. Пікіртерімге қатынастардың бестен бір бөлігіне жуығы бұл сауалға таяу арада, яғни осы жыл ішінде енгізу керек деп жауап берсе, үштен бір бөлігі бір-екі жылдан соң мүмкін деп белгілеген. 18,3%-ы әлі де болса 3-4 жыл қажет деп есептесе, 10,2% 5-6 жыл мүғдарында мүмкін деген пікірге келген.

Ал сарапшылардың 13,5% жеке меншікті енгізуге мүлдем қарсы. Реформаларды қолдамайтындардың басым көпшілігі Ақтөбе және Атырау облыстарының түрғындары. Оның себебін бүл аймақтардағы жер және су жағдайларымен түсіндіруге болады.

Ақтөбе облысында су тапшылығы бүрыннан байқалады. Сумен қамтамасыз ету Ембі және Орал өзендерінен жүзеге асырылады. Суару мүмкіндіктерінің аздығынан егін алқаптары мен жайылымдар қысқарып, топырақ эрозиясының үлғаюы орын алып отыр.

Атырау облысы республика аумақтарының арасында жерлерінің шөлге айналу көрсеткіштерінің жоғарылығымен көзге түседі. Аталған факторлар бүл аймақта ауыл шаруашылығы жүмыстарын жүргізуде елеулі қиындықтар барлығын және оны жүргізу үшін қосымша қаржы қажет екендігін анықтайды. Сондықтан да бүл аймақтарда жекелеген топтар жеке меншікті енгізу тиімсіз деп санайды және бүрынғыша мемлекет тарапынан көмек күтеді. Ал жері қүнарлы аймақтардың түрғындары тезірек жеке меншік иесі болып тікелей пайда табуға мүдделі. Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің жобасында жерді иелену түрлері-үзақмерзімді (49 жыл) жалға беру немесе жеке меншікке бірден сатып алу және де жер қүнын бірненше жылда бірте-бірте сатып алу депкөрсетілген.[9,3б]

Жерді жеке меншікке беру жолдарын қарастырғанда сарапшылардың үштен бірбөлігі жерді тегін беру керек деген пікір білдірген, 32,5%-жекелеген бөлігін біртіндеп сату, 6,6%-жекелеген бөлігін бірден сату, 18,7% белгіленген мөлшерде толығымен бірден сату жолдарын қолдаса, 5%- толығымен біртіндеп сату қажет деп есептейді.

Жерді тегін беру жолы Жамбыл (54,4%), Қостанай (45,5%), Қызылорда (36,7%), Атырау (35,7%) облыстарының сарапшылары арасында қолдау тапқан. Сарапшылардың Маңғыстау облысында жартысынан астамы, Қызылорда облысында 36,7%, Шығыс Қазақстан облысында 35,5% және Алматы қаласында 47,7 % жекелеген бөлігін біртіндеп сатуды дүрыс деп санайды. Ақмола облысы түрғындарының бір бөлігі жекелеген бөлігін біртіндеп сатужолын үсынған. Шығыс Қазақстан (38,7%), Солтүстік Қазақстан (34,4%), сондай-ақ Атырау (25,0%) облыстарының сарапшылары көрсетсе, Оңтүстік Қазақстан (15,6%) сауалнамаға жауап бергендер бір мезгілде толығымен сату керек деп есептейді. Қорыта айтқанда сарапшылардың басым көпшілігі жердің тегін берілмейтіндігімен келіседі. Мәселе қай бөлігін сату мен сатып алушының қанша уақытта жер қүнын қайтарып беруінде жатыр.

Сауалнамаға жауап бергендердің жер құнын өтеу туралы пікірлерін сараптау барысында байқалғаны: сарапшылардың үштен бір бөлігі жердің белгіленген қүнын он пайыздан кем емес бөлігі өтелуі қажет деп санайды. 23,7 пайызы жер құнының төрттен бір бөлігі 23,3 пайызы жартысынан кем емес бөлігі, 11,2 пайызы жердің 75 пайызының құны қайтарылуы дұрыс деген ойға саяды.

Бұл мәселені сарапшылардың кәсіби қызметтеріне сәйкес қарастырсақ, жердің 10 пайыздан кем емес қүнын қайтаруды шаруалар мен фермерлер ассоциациясы өкілдерінің басым көпшілігі (46,5%), шаруа қожалығының басқарушылары, Мәслихат депутаттары қолдайды.

Орталық атқару органдары қызметкерлері және жоғары оқу орындары мен ғылым саласы өкілдерінің үштен бір бөлігі жер қүнының 25 пайызы қайтарылуы қажет деп санаса, Парламент депутаттары 46,7%, мемлекетік БАҚ басшылары (37,1 %) жер бағасының жартысынан кем емес бөлігі қайтарылғаны дүрыс деген үсынысты қуаттайды. Ал шаруа фермер қожалықтарының 5 пайызы ғана жердің 75% қүнын төлеу керек деген үйғарымға келген.[16,61б]

Жер қүнын өтеу мерзімін белгілеу мәселесін қарастырғанда сарапшылардың басым көпшілігінің пікірі (57,8%) Жер Кодексі жобасында көрсетілген мерзімге сай келеді. Яғни, пікіртерімге қатысқандардың үсыныстары 10 жылға дейінгі мерзімді қуаттайды.

Жердің белгіленген қүнын 1 жыл ішінде қайтаруды Алматы облысының түрғындары Алматы облысының түрғындары (20,6%) қолдаса, 5 жылға өтеуді Ақмола 48,5%, Шығыс Қазақстан (38,7%) облыстарының және Астана қаласының (31,6%) түрғындары қуаттайды. Оңтүстік Қазақстан 50 пайыз, Павлодар 42,2 пайыз, Қызылорда 36,7 пайыз, Қостанай 36,4 облыстары мен Астана қаласының 36,8% сарапшылары он үш жалға дейінгі мерзім қажет деп санайды.

Ал Солтүстік Қазақстан облысы сарапшыларының 62,5%, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Жамбыл облыстарының жартысына жуығы он жылдан астам мерзімді қалаған.

Жермен тікелей айналысатын сарапшылар тобы, яғни шаруа қожалықтарының басқарушылары (әрқайсысына 22,4), фермерлер мен шаруалар бірлестігінің өкілдері әрқайсысына 32,6%) негізінен 6-10 және 10-20 жыл кезендерін белгілеген. Бүл топ өкілдерін үзақ мерзім сүрау есебін қолда бар қаражаттың барлығын жерге алып жерге салып алып, өтей алмай қаламын ба деген қауіптен туындап отырғанымен түсіндіруге болады.

Жердің қожайыны кім болу керек? Ауыл шаруашылығы жерлері кімге сатылуы қажет? Осы сүрақ төңірегінде бүқаралық ақпарат қүралдары беттерінде саяси партиялар мен коғамдық бірлестіктер әр түрлі коғам қайраткерлері, ғалымдар, фермерлер мен шаруалар ойларымен бөлісіп, пікір таласуда.

Жер беру мәселесін аймақтар тарапынан қарастырсақ, Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстары сарапшыларының жартысынан астамы қазіргі жерлерге беруді дұрыс деп санаса, Батыс Қазақстан 61,3%, Оңтүстік Қазақстан 56,3%, Қызылорда 53,3 %, Солтүстік Қазақстан 50,0% және Павлодар 45,5 облыс тұрғындарының басым көпшілігі ауыл түрғындарына беру қажеттігін екскерген. Алматы, Жамбыл, Атырау қалаларының сарапшылары жерді сатып алғысы келген барлық азаматтарына берілгені дүрыс деп санайды.

Әлемдік тәжірибеде жер пайдаланудың бірнеше үлгілері қалыптасқан. Оларды 4 түрге іріктеуге болады. Бірінші үлгіде-жер азаматтар мен заңды түлғалардың жеке меншігінде болады. Екінші үлгі негізінде де жер жеке меншігі болады, бірақ жерден түскен түсім (рента) қоғам игілігіне, яғни жергілікті аймақтарды қаржыландыруға жүмсалады. Үшінші үлгіде-жер мемлекет меншігінде, бірақ жер пайдалану қүқығын сатуға, жерді мүраға қалдыру қүқымен жалға беруге рүқсат етіледі. Төртінші үлгіде-жер тек мемлекет меншігінде ғана болады. Жер рентасы толығымен мемлекетке түседі. Жерді сатуға, жалға беруге сыйлауға және мүраға қалдыруға тыйым салынады.

Қазақстанда жер реформасы басталғаннан бастап негізге үшінші үлгі алынған болатын. Жерге жеке меншік енгізілген жағдайда жердің өзі сатып алу-сату объектісіне айналады.[8,3б]

Пікіртерім барысында сарапшылардың жерді «неғүрлым сүраныс жоғары болса, бағасыда жоғары» принципімен аукционнан сату мәселесіне көзқарасын анықталды. Сауалнамаға жауап берушілердің басым көпшілігі жерді аукционнан сату мәселесінің дүрыс еместігін 67,6 пайызы дүрыс еместігін атап көрсеткен. Алайда үштен бір бөлігі өзінің оң көзқарасын білдірген. Аукционнан сату идеясын орталық атқару органдарының 66,7 пайызы, облыстық мемлекеттік басқару органдарының 42,2 пайызы, мемлекеттік емес БАҚ-тың басшылары 40,5 пайызы қолдаған.

Аудандық әкімшілік кызметкерлері 83,4%, шаруа қожалықтарының басшылары 77,8% фермерлер мен шаруалар бірлестігінің өкілдері 74,0%, Парламент және Мәслихат депутаттары 73,3%, мемлекеттік БАҚ-тың басшылары, ауылдық округ әкімдері 62,8 бүл пікірге қарсылық білідірген.

Сарапшыларды жерді аукционнан сату идеясын қолдамауы фермерлер мен шаруалар меншігінен кездейсоқ қалталы адамдар немесе саудагерлер үлесіне кетіп қалу мүмкіндігінен қауіптенентіндігін байқатады.

Оның қалыптасқан жағдайы ауыл түрғындарының өмір сүру деңгейі мен республика хальщының негізгі азық-түлік тағамдарымен қамтамасыз етіліуіне тікелей әсер етеді.

Ауыл шаруашылығын бүгінгі тығырықтан қалай алып шығамыз, ол үшін қандай шаралар қолдану қажет деген сауалға сарапшылар жеке меншік енгізілген жағдайда ең бірінші кезекте жанар-жағар май өнімдерін арзандату 56,0% қажет деп жауап берген. Бүл шараның маңыздылығын шаруа қожалықтары басшыларының 72,2%, ауылдық округтер әкімдерінің 62,8% Парламент депутаттарының 60,0% және фермерлермен шаруалар бірлестіктері өкілдерінің 58,1 %-ы атап көрсеткен.

Екінші орында-ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге ұзақ мерзімді несие 43,2% мәселесі. Орталық атқару органдарының өкілдері 66,7% фермерлер мен шаруалар 58,1% бұл мәселені маңыздылығы жағынан бірінші орынға қойса, облыстық басқару органдарының өкілдері 60,0%, шаруа қожалықтарының басшылары 45,8% екінші орынға қойған.

Үшінші орында-ауыл шаруашылығы саласындағы салықты жетілдіру 43,8% шарасы. Салықты жеңілдетуді маңызды шара ретінде республиканың батыс аймақтары белгіленген. Ал тікелей ауыл шаруашылығында еңбек ететіндер үшін бұл шара аса маңызды болып саналады. Шаруа қожалықтарының басшылары үшін маңызды шаралар бірлестігінің ішінде ол соңғы орынды иеленсе, фермерлер мен шаруалар бірлестігінің өкілдерінде ол «сумен қамтамасыз ету» шарасымен қатар төртінші орынды иеленеді.

Төртінші орында өнделмейтін немесе өз мақсатына жұмсалмайтын ауыл шаруашылығы жерлерін мемлекет меншігіне қайтарып алудың қүқықтық нормаларын 38,4% белгілеу шарасы. Әсіресе, бүл шара шенеуніктер үшінөте маңызды болып отыр. Ауылды түлетудің басты факторы ретінде бүл шараны облыстық 62,2%, орталық мемлекеттік органдар өкілдері 58,3% Парламент депутаттары 53,3% және аудандық округ әкімдері 46,5% көрсеткен.

Бесінші орынды қымбат емес шағын ауыл шаруашылық техникасымен қамтамасыз етушарасы иеленді. Алматы 55,9%, Маңғыстау 50,0%, Ақтөбе 48,4% және Қарағанды 46,9% облыстарының сарапшылары бүл мәселенің өзектілігін атап өткен.

Кәсіптік түрғыдан қарағанда, техникамен қамтамасыз ету мәселесінің ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірушілер үшін аса қажеттілігі рас. Үстіміздегі жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасыңың Статистика агенттігінің 146 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен 15 шаруа қожалықтары арасында өткізілген зерттеулер кәсіпкерлік қызметті және белсенділікті жетектеуші фактордың бірі ретінде материалдық техникалык базаның тозуын көрсеткен. Өздерінің материалдық -техникалық жағдайын өте төменгі дәрежеде деп бағалай отырып, зерттеуге қатысушылар ауыл шаруашылығы техникасының жетіспеушілігін атап өткен.

Сауалнамада үсынылған басқа шаралардың қажеттілігін сараптайтын болсақ, олардың белгілі бір аймақтарда ғана маңызды болып келетіндігін байқауға болады.[24,1б]

Атап айтқанда: оңтүстік аймақтар үшін сумен қамтамасыз ету мәселесін шешу, шекара аймақтарындағы облыстар үшін сырттан ауыл шаруашылығы өнімдерін енгізуге тыйым салу, Алматы қаласындағыларға ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдауды арзандату, Солтүстік Қазақстан, Қостанай және

Қарағанды облыстарындағы ауыл шаруашылығыжерлерін тиімді пайдалануды қадағалауды күшейту. Бүл аталған шаралардың басым көпшілігі 2003-2005 жылдарға арналған еліміздің агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың үш жылдық бағдарламасына енгізілген.

Социологиялық зерттеу нәтижелері ауыл-шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтын қалыптастыру мәселесіне сарапшылардың негізінен оң көзқараспен қарайтындығын көрсетеді. Жерді жеке меншікке беру идеясын қолдай отыра, сарапшылар оны енгізудің сан тарап жолдары мен түрлерін үсынады. Олардың пікірлерінің әртүрлілігі бүкіл Қазақстан халқының тағдырына қатысты болып отырған бүл мәселенің өткірлігін айқындайды.

Алматы облысының жер ресурстарының басқармасы мен агроөндірістік қүрылымдардың өкілдері, арнайы мамандырылған Ғылыми Зерттеу Институтының маманбасшылары, Қазақ ¥лттық аграрлық Университетінің жетекші аграр ғалымдары оншылдардың жиналысында жерге қатысты сүрақтарды талқылап, Елімізде жерге жекеменшікті енгізу орынды деген түйінге келді. Сонымен қатар Елбасымыздың Үлттық кеңесте осы мәселені көтергенін орнды деп тауып, үжым атынан оңтайлы жолдау жіберді. Президенттің бүл шешімі аса үлкен жауапкершілікті талап ететінін ескере отырып, өз тарапынан ғалымдардың бүл жобаны іске асыру үшін жоғары дәрежелі мамандарды дайындау қажеттігін атап өтті. Және осы салада нақты ғылым интеграциясының, сондай-ақ өндірістің қолданылуы айқындалды.

Елімізде жасалған реформалардың нәтижесінде ауылдың жақсаруына, көркейуіне жолдар жасалды. Нақтырақ айтқанда дәнді-дақылдар шаруашылығында, мақта шаруашылығында, мал шаруашылығында біршама өсулер байқалуда. Ауыл шаруашылығында ішікі жалпы көрсеткіштері де жоғарылауда. Алдағы келе жатқан жылдарда агроөндірістік кешендерінің бәсекелестікке жарамды болуы үшін қажетті шаралар қолдану мақсаты туындады. Осы мәселені шешуде жердің наты иесі болады ма деген сүрактың жауабында үлкен мағына жатыр. Адам баласы өзіне тиесілі мүлікке, не затқа жеке меншікті сезінген кезде немесе мүраға өз үрпақтарына қалдыру мүмкіндігі болған кезде ғана үқыптылықпен қарайды.

Жерге жеке меншікті енгізуді сынға алушылар халықтың үлттык сезімінде ойнағысы келеді. Бүл біздің дәстүрімізге қайшы келетін жайт деп, тіпті саяси түрткілеуді де қолдануда. Алайда тарихтың өзіне үңілетін болсақ. Ертеректе шүрайлы, жайылымдардың барлығы дерлік феодалдар мен байлардың қолында шоғырланғанын алдыңғы бөлімдерде талқылап өттік. Ал Кеңес Үкіметінің кезінде бүкіл жер мемлекеттің меншігінде кетіп, жерге қатысты шектеулер толығымен жойылды. Сондай-ақ оппоненттердің пайымдауынша бүкіл жер жаппай қаржы спекулянттарымен сатылып кетеді дейді. Бірақ та осы түста олар осы мәселені әлемдік тәжірибеде калай шешілетінін және Қазақстанда қандай жолмен шешілуге тиіс екендігін білмейтінге ұқсайды. Мысалы Гремания және Полыпа секілді Батыс елдерінде жер иеленуші болғысы келген кезкелген азамат бола алмайды. Тіпті мұрагерлерінің өзі арнайы сынақтардан өтіп шаруашылықты жүргізуді бүгінгі заманның талабына сай жоғарғы дәрежеде дәлелдей алатын болса ғана, ата-анасның қалдырған шаруашылығын жүргізу қүқығын иеленеді.

Біздің заңдылығымызда да жердің бір қолда шоғырлануына жол берілмейді, яғни шектеулер қойылады. Ерекшеленген қүқықпен тек шаруа (фермер) қожалықтарьш жүргізуде арнайы мамандырылған, ауыл шаруашылық білімі мен тәжірибесі бар осы ауданда, қалада, ауылда не поселкеде нақты жүмыс жасайтын отбасы мүшелері ғана 15 аудандық шекті жер үлесін иеленеді.

Біздің еліміз планетада жермен ең жақсы қамтамасыз етілген елдердің қатарына жатады бір түрғынының өзіне 18,2 гектардан келеді. Сондықтан да біз осы оарсан байлықты дүрыс пайдалана білуіміз қажет.[ 17,46]

Сонымен қатар оппонеттердің ең танымал тезистерінің бірі «Біз отанымызды сатып жатырмыз» деген үранды тастауы. Расында адамдар бай шетелдіктердің қаражаты біздің азаматтардан әлде қайда көп деп сескенуде.

Алайда әлемдік тәжірибеде көрсетілген талаптар мен танысып, Жер Кодексін жасаушылар ол ерекшеліктерді де ескерген. Біріншіден халықаралық қүқық үлттық жерді шетелдіктерге беруді талап етпейді.

Әлемде бір де бір ел шетелдіктермен жер иеленуді мемлекеттік реттеуден бас тартқан жоқ. Қазақстанда жер шетелдіктерге жеке меншікке және түрақты пайдалануға берілмейді. Тек жалға алу қүқығы рүқсат етіледі яғни қысқа мерзімді пайдалануға.

Дегенмен оппонеттердің орынды үсыныстарын да айта кетуіміз қажет. Мысалға алатын болсақ жерге жеке меншікті енгізбес бүрын нақты есептеулер мен жердің дәлме-дәл бағасын және өзге де үйымдастырушылық түстарын орнықтыруды. Сондай-ақ жер органдарының жерді пайдаланушылардың ақпараттық базасын қүруын талап етуі.

Жер қатынастарының мәселелелері әрине шексіз әрі ертеден келе жатыр. Бірақ жерді жеке меншікке беруден өзге альтернатива жоқ екенің. мойындауымыз қажет. Және жалынды талқылаулардан нақты іске көшетін уақыт келіп жетті. Маңызды әрі қолайлы үсыныстарды енгізе отырып, жер кодексін жасауда өз үлесімізді бүгінгі таңнын талабына сай қосуымыз қажет.

Бугінгі таңда Қазақстан Республикасында қолданып отырған Жер Кодексі 20 маусымда 2003 жылы қабылданды.[3,276]

Қазақстан Республикасындағы жер заңдары Қазақстан Республикасының конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының осыған сәйкес қабылданатын нормативтік қүкықтық актілерінен түрады.

Қазақстан Республикасында жер мемлекеттік меншікте болады. Жер учаскелері Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде белгіленген негіздерде шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін. Аталған заннын негізінде және онда көрсетілген шарттар мен шектерде жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субъектісі- азаматтар және мемлекеттік емес заңды тұлғалар болып табылады. Бүл ретте, егер аталған заңда өзгеше белгіленбесе, азаматтар деп Қазақстан Республикасының азаматтары, сойдай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар ұсынылады.

Меншік иесінің өзіне тиесілі жер учаскесін иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқығы бар.[33,426]

Жер учаскесіне меншік қүқығының туындауы, яғни жер учаскесіне меншік құқығы: а) меншік құқығын табыстау; б) меншік қүқығын беру; в) меншік қүқығын әмбебап қүқықтьщ мирасқорлық тәртібімен (мүраға қалдыру, заңды түлғаның қайта үйымдастырылуы) ауысуы арқылы туындайды.

Меншік қүқығын табыстау, беру және оның аусуы жер учаскесінің нысаналы мақасты ескеріле отырып, жүзеге асырылуға тиіс.

Жер учаскесіне меншік қүқығы: а) мемлекеттік органдар актілернің; ә) азаматтық қүқықтық мәмілелердің негізінде; б) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздерде туындайды.

Қазақстан Республикасының Жер заңдарына сәйкес жеке меншікте болмайтын жер учаскелерін қоспағанда, мемлекеттік меншіктегі жер учаскелері азаматтар мен мемлекеттік емес заңды түлғаларға жеке меншікке берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының азаматтарының жеке меншігінде шаруа (фермер) қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке түрғын үй және саяжай қүрылысы үшін, сондай-ақ үйлерді (қүрылыстарды, ғимараттарды) олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде түрғын үйлерді ( қүрылыстарды, ғимараттарды) мен олардың кешендерін салуға берілген немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін.

Шаруа (фермер) қожалығын, өзіндік шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке түрғын үй және саяжай қүрылысы үшін берілген жерлер учаскесінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде меншік қүқығы иеліктен алынуға немесе осы Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 66- бабының нормаларына сәйкес қайта рәсімдеуге тиіс.[39,296]

Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес занды түлғаларының жеке меншігінде тауарлы ауыл шаруашылығын өндірісін, орман өсіру үшін үйлерді қүрылыстарды, ғимараттарды олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес оның ішінде түрғын үйлер (қүрылыстар, ғимараттар) мен олардың кешендерін салу үшін берілген немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін.

Тауарлы ауыл шаруашылығы өндіріс жүргізуге және орман өсіруге арналған жерді қоспағанда, жоғары аталған мақсаттарға арналған жер