Экотоксикология» пәнінің оқу-әдістемелік кешені №1 басылым 050608-«Экология» мамандығына арналған
жүктеу/скачать 1,33 Mb.
|
050608-«Экология» мамандығына арналған «Биогеохимия және экотоксикология » пәнінің ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Оқытушының жұмыс оқу бағдарламасы Семей-2011 ГлоссарииБиогеохимия — биосферада организмдердің қатысуымен жүретін геохимиялықпроцестерді зерттейтін ғылым саласы, геохимияның бір бөлімі. Геохимия — Жердің химиялық құрамын, элементтердің көшу не таралу заңдылықтарын, атомдардың табиғи процестер кезіндегі орналасу мен көшу тәсілдерін зерттейтін ғылым Тірі организм өз тіршілігінде түрлі химиялық элементтерді бойына сіңіреді, ал ол өлген соң бұл элементтер ыдырайды, шашырайды немесе белгілі бір орынға шоғырланады. Жер бетінде тірі организмдер біркелкі тарамаған, кейбір тіршілік ортасында олардың белгілі бір тобы көп жиылады. Бұған мұхиттар мен теңіздердегі планктон, құрлықтағы қалың орман мен шалғындар, ылғалы мол қара топырақты жерлердегі шірінді мен шымтезек, халықтың бір жерде тығыз, бір жерде сирек орналасуы мысал болады. Тірі заттың негізгі массасы — өсімдіктерде. Олар жерге түсетін күн энергиясының 1%-ке жуығын сіңіреді. Биогеохимиялық процестердің қарқыны организмдердің шапшаң көбеюіне байланысты. Тірі дене құрамының негізгі массасы химиялық элементтердің аз ғана тобынан құралады.Геохимияның салалары - теориялық геохимия, кристаллохимия, жеке элементтер геохимиясы, радиогеология, физикалық геохимия, топогеохимия, биогеохимия сияқты салалары бар.Жердегі хим. элементтер 4 топқа бөлінеді: Сидерофильдер [темірге жақындар (Fe, Nі, Co, т.б.)], көбінесе, орталық ядрода орналасқан; Халькофильдер [күкіртке жақындар (Cu, Zn, Sb, т.б.)] оксидті және сульфидті қабатта кездеседі; Литофильдер [тас құраушылар (Sі, Mg, Ca, Ba, т.б.)] — силикатты қабатта; Атмофильдер [ауа құраушылар (Не, Ar, Ne, т.б.)] ауа қабатында жиналады. Ауа қабатында элементтер - газ немесе жеке элемент түрінде кездеседі. Атомның газ түрінде болуы оның кеңістікте еркін таралуын немесе су мен тас қабаттардағы атомдармен жылдам алмасуын жеңілдетеді.Геохимиялық процестер - көбінесе, тропосфера қабатында өтеді.Су қабатында элементтер ерітінді түрінде, алЖер қыртысында — минерал, молекула, атом, ерітінді, бу түрінде кездеседі.Табиғаттың ластануы - дегенде біз оған тән емес агенттердің енуі немесе бар заттардың консентрациясының (химиялық, физикалық, биологиялық) артуын, санның нәтижесінде қолайсыз әсерлер туғызуын түсінеміз.Ластандырушы заттарға - тек улы заттар ғана емес, зиянды емес немесе ағзаға қажет заттың оптималды консентрациядан артық болуы да жатады. Ластануды жүйенің тепе – теңдігін бұзатын кез келген агент ретінде бағалауға болады. Ластану түрлері - әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі: • шығу тегі бойынша: табиғи және жасанды (антропогенді); • пайда болу көзіне байланысты: а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б.; ә) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркәсіп орны), шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа аймақтар мен мемлекеттерден енетін); • әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті; • қоршаған ортаның элеметтері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера және оның әр түрлі құрам бөліктері (әлемдік мұхит, тұщы су, жер асты сулары, өзен сулары және т.б.); • әсер ететін жеріне байланысты: химиялық (химиялық заттар мен элементтер), физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік), физико – химиялық (аэрозольдер), биологиялық (микробиологиялық және т.б); • әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері); • тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты – 100 және 1000 жыл тұратын (азот, оттегі, аргон және басқа инертті газдар), тұрақты – 5-25 жыл (көмірқышқыл газы, метан, фреондар), тұрақсыз (су буы, көміртегі тотығы, күкіртті газ, күкіртсутек, азоттың қостотығы, озон қабатындағы фреон). Ферменттер - тірі организм клеткалары жасап шығаратын барлық химиялық реакциялардың жүрісін тездететін биологиялық катализаторлар. Жаңа классификация бойынша бізге белгілі ферменттердің барлығы алты класқа бөлінеді. 1. Оксидоредуктаза — тотығу-тотықсыздану ферменттері. 2. Трансфераза — атомдардың түрліше топтарының тасымалдау реакциясын катализдейтін ферменттер. 3. Гидролаза — заттардың түрліше топтарының гидролизіне қа-тысатын ферменттер. 4. Лиаза — еселенген байланыс түзе және оны бұза отырып, атомдар тобын қосып немесе ажыратып алу реакциясын ка-тализдейтін ферменттер. 5. Изомераза — изомеризация реакциясын катализдейтін ферменттер. 6. Лигаза (синтетаза) — АТР энергиясының есебінен жай заттардан күрделі органикалық заттар түзу реакциясын катализдейтін ферменттер.
Бұл бездерде бөлінетін сұйықтықты шығаратын өзек болмағандықтан, сұйыктық бірден қанға өтеді. Сондықтан мұндай бездерді ішкі секреция бездері деп атайды. Ішкі секреция бездеріне жататындар: гипофиз, қалқанша без, қалқанша маңы безі, тимус, эпифиз, бүйрек үсті бездері және т. б. Ұйқыбез бен жыныс бездері - аралас бездер. Олар әрі ішкі, әрі сыртқы секрециялық қызмет аткарады. Бұл бездерден бөлінетін заттар канға да және басқа мүшелерге де өтеді. Ішкі секреция бездерінен бөлінетін сұйықтықты гормондар дейді. Гормондар (гр. «һоrmae» - қоздырамын, козғалыска келтіремін) - ішкі секреция бездерінен бөлінетін ұлпалар мен мүшелерге әсер ететін биологиялық белсенді заттар. Гормондардың барлығы ағзалық заттар, себебі, олардың біреуі нәруыздан, екіншісі аминқышкылдарынан, үшіншісі май тектес заттардан құралған. Гормондар ішкі секреция бездерінен бөлінін, қан, лимфа, ұлпа сұйыктығы арқылы басқа мүшелерге жеткізіледі. Ішкі секреция бездерінің қызметін реттейтін орталық - аралық гипоталамус (гр.«һуро» - асты, төменгі жағы, «tаlаmое» - бөлме). Оны көру төмпешік асты бөлімі деп те атайды. Гипоталамус пен гипофиздің қызметі бірімен-бірі тығыз байланысып, гипоталамустен гипофиздік жүйе құралады. Жүйке ұлпасынан бөлінетін гормондар - нейрогор-явтт аталады. јсер етуші зат - препараттыќ нысандаєы пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) биологиялыќ тўрєыдан белсенді бґлігі; биологиялыќ препарат (биопрепарат, биопестицид) - јсер ету бастамасы микроорганизм немесе оныѕ тіршілік јрекетініѕ ґнімі болып табылатын препарат; гербицид - ќажетсіз ґсімдіктерді жоюєа арналєан пестицид (улы химикат); зиянды организмдер - топыраќќа, ґсімдікке жјне ауыл шаруашылыєы ґніміне кері јсер ететін зиянкестер, арамшґптер жјне ґсімдік аурулары; инсектицид - ґсімдіктерді зиянды жјндіктерден ќорєауєа арналєан пестицид (улы химикат); пестицидтер (улы химикаттар) айналымы - пестицидтерді (улы химикаттарды) енгізуді (импорт) жјне шыєаруды (экспорт), сондай-аќ онымен байланысты ґлшеп орау, орау, таѕбалау, саќтау жјне тасымалдау процестерін ќоса алєанда, пестицидтерді (улы химикаттарды) ґткізу (сату немесе жеткізу процестері (кезеѕдері); пестицидтер (улы химикаттар) - зиянды организмдерге жјне аса ќауіпті зиянды организмдерге ќарсы, сондай-аќ ґнімді жинар алдында кептіру, жапыраќтарын тїсіру жјне ґсімдіктердіѕ ґсуін реттеу їшін ќолданылатын химиялыќ, биологиялыќ жјне басќа да заттар; пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) ќауіптілік сыныбы - адамныѕ ґмірі мен денсаулыєына жјне ќоршаєан ортаныѕ жаєдайына зиянды јсерін тигізетін ќасиеттерін аныќтау їшін пестицидтерді (улы химикаттарды) ќауіптілік тїрлері жјне санаттары бойынша бґлу; пестицидтерді (улы химикаттарды) залалсыздандыру - тыйым салынєан немесе жарамсыз болып ќалєан пестицидтерді (улы химикаттарды), сондай-аќ олардыѕ ыдыстарын Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕнамасына сјйкес кјдеге жаратуєа немесе жоюєа баєытталєан іс-шаралар; пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) ќалдыќ кґлемі - ґсімдік шаруашылыєы ґнімі мен ќоршаєан орта объектілеріндегі химиялыќ заттардыѕ мґлшерлік кґрсеткіші, оныѕ кґмегімен олардыѕ адам мен жануарлар їшін ќауіпсіздігі баєаланады; пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) ќауіпсіздігі - ќауіпті факторды іске асыру мїмкіндігі мен оныѕ салдарыныѕ ауыртпалыєы дјрежесініѕ їйлесімділігі ескеріле отырып, азаматтардыѕ ґміріне, денсаулыєына, ќоршаєан ортаєа, оныѕ ішінде ґсімдіктер мен жануарлар јлеміне зиян келтіруіне байланысты пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) жол беруге болмайтын ќатерініѕ болмауы; пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) ќауіптілігі - адамєа жјне ќоршаєан ортаєа ќолайсыз јсер ету мїмкіндігі; пестицидтер (улы химикаттар) ќауіпсіздігініѕ паспорты - пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) сипаттары жјне оларды ќолдану кезінде ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету жґніндегі шаралар туралы деректерді ќамтитын ќўжат; пестицидтерді (улы химикаттарды) мемлекеттік тіркеу - нјтижелері бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ ґсімдіктерді ќорєау туралы заѕнамасына сјйкес жеке жјне заѕды тўлєаларєа Ќазаќстан Республикасыныѕ аумаєында ќолдану ќўќыєына арналєан тіркеу кујлігі берілетін, препараттарды биологиялыќ, токсикологиялыќ, санитарлыќ-эпидемиологиялыќ жјне экологиялыќ баєалау процесін аяќтайтын рјсім; пестицидтерді (улы химикаттарды) ґндіру (формуляциялау) - пестицидтерді (улы химикаттарды) бастапќы компоненттер негізінде дайындаудыѕ технологиялыќ процесі; пестицидті (улы химикатты) ќолдану жґніндегі ўсынымдар - халыќтыѕ денсаулыєын жјне ќоршаєан ортаны пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) зиянды јсерінен ќорєауды ќамтамасыз ететін, пестицидті (улы химикатты) ќолдану тјртібі мен ќауіпсіздік талаптары туралы мјліметтерді ќамтитын, ґндірушініѕ (жеткізушініѕ) ќўжаты; пайдалану (ќолдану) регламенті - пестицидтерді (улы химикаттарды) ќолдану шарттары мен тјртібіне ќойылатын талаптар; пестицидтерді (улы химикаттарды) сјйкестендіру - пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) елеулі белгілері олардыѕ сипаттарына ўќсастыєын белгілеу; пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) тізімі - Ќазаќстан Республикасыныѕ аумаєында ќолдануєа рўќсат етілген, тіркелген пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) тізбесі; пестицидпен (улы химикатпен) фумигациялау - бу немесе газ тїрінде пестицидті (улы химикатты) зиянкес организм тіршілік ететін ортаєа енгізу; пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) шекті рўќсат етілген концентрациясы (бўдан јрі - ШРК) - ўзаќтыєы шектелмеген уаќытта кїн сайын јсер еткен жаєдайда ауру немесе адам денсаулыєы жаєдайыныѕ ауытќуын тудырмайтын пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) јсер етуші затыныѕ кґлем (ауа, су), салмаќ (тамаќ ґнімдері, топыраќ) немесе сыртќы (жўмыскерлердіѕ терісі) бірлігіндегі саны; препарат - физикалыќ-химиялыќ ќасиеттеріне, уыттылыєына, пайдаланылу маќсаты мен тјсіліне (эмульсия концентраттары, суспензиялыќ концентраттар, тїйіршектелген, микрокапсуландырылєан препараттар, дымќылданылатын ўнтаќтар жјне таєы басќалар) байланысты пестицидті (улы химикатты) ќолдану нысаны; родентицид - зиянды кеміргіштермен кїресуге арналєан пестицид (улы химикат); фунгицид - ґсімдіктерді таз ауруларынан ќорєауєа арналєан пестицид (улы химикат). ВИТАМИНДЕР (латын тілінде — тіршілік) — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың денсаулығын сақтауға, өсіп-өнуіне қажетті, химиялық табиғаты жағынан әр түрлі органикалық қосылыстар тобы. Суда еритін Витаминдер. Бұған жататындар: Ві витамині (тиамин) — нерв ауруларын, В2 витамині (рибо-флавин) — тотығу процесін жақсартуда, В6 витамині (пиридрксин) — тері ауруларын, Ві2 витамині (цианкобаламин) — анемияны, РР витамині (никотин қышқылы) — пеллагра ауруын емдеуге қолданылады. М а й д а е р и т і н Витаминдер. Бұған жататындар: Аі және А2 витаминдері (ретинол және дегидроретинол) — көз ауруларын емдеуге пайдаланылады. жүктеу/скачать 1,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||