Ғы лы ми зерт теу ти по ло гиясы

3-бөлім. Жоғары оқу орындарындағы оқытушының жеке және ...
82
ме се бол жам дық не гіз де пе да го ги ка лық жүйе лер дің да му үл гі ле-
рін ұсы на тын қо ры тын ды тұ жы рым да ма лар бо лып та бы ла ды: 
Қол дан ба лы зерт теу – бұл пе да го ги ка лық про цес тің же ке 
жақ та рын те рең зерт теу ге, көп қыр лы пе да го ги ка лық тә жі ри бе-
нің заң ды лық та рын ашу ға ба ғыт тал ған жұ мыс тар.
Жос пар лы бі лім теоре ти ка лық жағ дай лар ды ес ке ре тін нақ ты 
ғы лы ми-прак ти ка лық ұсы ныс тар ды не гіз деу ге ба ғыт тал ған.
Пе да го ги ка лық зерт теу ді жүр гіз ген де ке ле сі ұстаным дар ды:
– пе да го ги ка лық құ бы лыс тың шы най ылы ғы нан жә не объек-
тив ті лі гі нен шы ғу олар іш кі объек тив ті заң дар дың, қа ра ма-
қай шы лық тар дың, се беп-сал дар бай ла ныс та ры ның әре кет 
ету кү ші мен жү зе ге аса ды жә не да ми ды; 
– пе да го ги ка лық құ бы лыс тар мен про цес тер ді зерт теу де тұ-
тас ке шен ді амал-тә сіл дер, әдіс тер мен қам та ма сыз ету ді 
бас шы лық қа алу ке рек. Мұн да ғы құ бы лыс ты жә не оның 
да му ын зерт теу: құ бы лыс ты бас қа құ бы лыс тар мен бай ла-
ныс та зерт теу; зерт теу ама лын таң дау да кез кел ген ғы лы ми 
мә се ле лер ді ше шу үшін өза ра то лық ты ра тын амал дар дың 
жиын ты ғы пай да ла ны ла тын ды ғы нан шы ғу ке рек ті гі; зерт-
теу әді сі нің зерт те ле тін зат тың мә ні не сай бо лу ке рек ті гі; 
да му про це сі нің қоз ғаушы күш жә не да му дың қай нар кө зі бо-
ла тын оған тән іш кі қай шы лық тар мен қо ры тын дал ған өзін дік 
қоз ға лыс жә не өзін дік да му ре тін де қа рас ты ры луы; сы на ла-
тын бі лім дік-тә жі ри бе лік про цес ке зиян кел ті ре тін экс пе ри ме-
нт тер ді жүр гі зу ге жол бе ріл мейт ін ді гі есеп ке алы нуы тиіс.
Пе да го ги ка лық лық зерт теу дің әдіс те рі – ол заң дық бай ла-
ныс тар ды, қа ты нас тар ды, тәуел ді лік ті бе кі ту жә не ғы лы ми тео-
рия құ ру мақ са ты мен ғы лы ми ақ па рат алу тә сі лі. Пе да го ги ка лық 
зерт теу ді жүр гі зу де теория лық әдіс тер: тал дау, син тез, са лыс ты-
ру, ин дук ция, ди дук ция, абст рак ция лау, қо ры ту, нақ ты лау, үл гі-
леу жә не эм пи ри ка лық әдіс тер: сауал-сұ рақ жүр гі зу, ин терь вю 
алу, рейт инг, со ны мен қа тар әлеу мет тік-пси хо ло гия лық әдіс тер: 
со циомет рия, тес ті леу, тре нинг; ма те ма ти ка лық амал дар: сап тү-
зеу, ме же леу, кор ре ля ция (өза ра бай ла ныс, ара қа ты нас) жә не пе-
да го ги ка лық экс пе ри мент қол да ны ла ды.

3.2. Жо ға ры мек теп оқы ту шы сы мен сту дент қа рым-қа ты на сы ...
83
Ен ді кей бір теория лық әдіс тер ге тоқ тал сақ:
­
Тал дау
– зерт те ле тін бү тін ді құ рауыш тар ға ойша бө лу құ бы-
лыс тың же ке бел гі ле рі мен са па сын бө ліп бе ру.
Син тез
– құ бы лыс тың бел гі ле рі мен қа сиет те рін ойша ма ғы-
на лы бү тін ге қо су.
Са лыс ты ру
– қа рас ты ра тын құ бы лыс тар ара сын да ғы ұқ сас-
тық тар мен айыр ма шы лық тар ды бе кі ту. Са лыс ты ру дың құ ра ма 
бө лі гін тал дау бо лып та бы ла ды, се бе бі са лыс ты ру ке зін де құ бы-
лыс тар да өл ше не тін бел гі лер ді жік теу ке рек. Са лыс ты ру құ бы-
лыс тар дың бел гі ле рі ара сын да бел гі лі бір қа ты нас тық ты ор на ту 
бол ған дық тан, он да син тез де пай да ла на ды. 
Абст рак ция лау
– зат тың қан дай да бір қа сиеті мен бел гі сін 
оның бас қа бел гі ле рі мен қа сиет те рі нен ойша бұ ру.
Нақ ты лау
– ал дын ала мү ше лен ген абст рак ция лар не гі зін де 
зат ты қайта ойша құ ру.
Қо ры тын ды лау
– про цес тер мен құ бы лыс тар да ор тақ бел гі-
лер ді айыру.
Үл гі леу
– про цес тер мен құ бы лыс тар ды олар дың нақ ты жә не 
идеяа лық үл гі ле рі кө ме гі мен зерт теу.
Ин дук ция жә не де дук ция
– мә де ниет тер дің эм пи ри ка лық жо-
лы мен алын ған қо ры тын ды лаудың ло ги ка лық амал да ры. Ин дук-
тив ті ой қоз ға лы сы ның же ке пі кір ден ор тақ қо ры тын ды ға қоз ға-
лы сын біл ді ре ді, ал ди дук тив ті ке рі сін ше.
Зерт теу дің эм пи ри ка лық әдіс те рі не: мә лі мет тер ді жи нау ама-
лы, ба қы лау, әң гі ме ле су, сауал-сұ рақ жүр гі зу, тес ті леу, ба қы лау 
мен өл шеу ама лы (ме же леу, тес ті леу); мә лі мет тер ді өң деу (ма те-
ма ти ка лық, ста тис ти ка лық, гра фи ка лық кес те лік); ба ға лау ама лы 
(өзін-өзі ба ға лау, рейт инг, пе да го ги ка лық кон си лиум); зерт теу нә-
ти же ле рін пе да го ги ка лық прак ти ка ға ен гі зу ама лы (экс пе ри мент, 
кө лем ді ен гі зу) жа та ды.
Ба қы лау
– бел гі лі бір пе да го ги ка лық құ бы лыс ты мақ сат ты 
түр де, жүйелі зерт теу. Оның не гіз гі бел гі ле рі:
– ба қы лаудың мақ сат қа ба ғыт ты лы ғы; 
– ба қы лаудың ана ли ти ка лық си па ты; 
– ба қы лаудың жиын тық ты ғы; 
– ба қы лаудың жүйелі гі. 

3-бөлім. Жоғары оқу орындарындағы оқытушының жеке және ...
84
Пе да го ги ка лық экс пе ри мент – пе да го ги ка лық про цес ке өз ге-
ріс тер ді ар найы ен гі зу, те рең са па лы ана лиз жә не өз ге ріс тер дің 
нә ти же сін өл шеу көр сет кі ші.
Ба қы лау се кіл ді пе да го ги ка лық экс пе ри мент ма ңыз ды зерт теу 
әді сі бо лып та бы ла ды. Егер ба қы лау әді сін де зерт теу ші пас сив ті 
түр де оны қы зық ты ра тын про цес тің пай да бо лу ын кү те тін бол-
са, ал экс пе ри мент әді сін де ол про цес ті ту ды ру үшін бар лық жағ-
дайды өзі қа рас ты ра ды.
Экс пе ри ме нт тің та би ғи жә не ла бо ра то риялық деп ата ла тын 
екі тү рі бар жә не ол ай қын дау шы, қа лып тас ты ру шы, бе кі ту не-
ме се қо ры тын ды ке зең дер мен си пат та ла ды. 
Ла бо ра то риялық экс пе ри мент жа сан ды, ла бо ра то риялық жағ-
дайда өт кі зі ле ді.
Та би ғи экс пе ри мент зерт те лі не тін объек ті ге бай ла ныс ты 
әдет те гі дей та би ғи жағ дай лар да жүр гі зі ле ді. Бай қау, әдет те та би-
ғи жағ дайда, зерт те ліну ші адам ның әре ке ті не ар найы ара лас пай-
ақ жүр гі зі ле ді.
Ма ңыз ды топ ты ма те ма ти ка лық әдіс тер жә не зерт теу ші мә лі-
мет ті өң деуден өт кі зуі, ста тис ти ка лық әдіс ар қы лы бей не луі құ-
рай ды.
Ма те ма ти ка лық жә не ста тис ти ка лық әдіс тер пе да го ги ка да 
сау ал на ма жә не экс пе ри ме нт тер ден алын ған мә лі мет тер дің өң-
де луі, со ны мен қа тар зерт те лу ші құ бы лыс тар дың ара сын да ғы 
тәуел ді лік тер ді ор на ту ға кө мек те се ді. Олар экс пе ри ме нт тің нә-
ти же ле рін ба ға лауға теория лық жал пы лау жа сауға не гіз бо ла ды. 
Ма те ма ти ка лық әдіс пен жә не ар найы фор му ла мен алын ған нә ти-
же лер ді гра фик тер, таб ли ца лар, диаг рам ма лар ар қы лы бей не лей ді. 
Пе да го ги ка да қол да ны ла тын ма ңыз ды зерт теу әдіс те рі нің әр-
қай сы сы өзі нің спе ци фи ка лық рө лін жә не пе да го ги ка лық про-
цес тің тек бір бө лі гін зерт теу ге кө мек те се ді. Жал пы зерт теу үшін 
зерт теу дің ке шен ді әдіс те рі қол да ны ла ды.

жүктеу/скачать 5,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: