Әлкей марғҰлан қазақ МӘдениеті тарихын зерттеуші сыздықова Г. М. ф.ғ. к., доцент ОҚмпи, Шымкент қ. Резюме

ОҚМПИ, Шымкент қ.

Ғалымның өмірбаянына кішкене көз жүгіртіп өтсек, Әлкей Хақанұлы Марғұлан 1904 жылы мамырдың 11-де Ақпеті болысында (қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы) дүниеге келген. Əкесі Хақан – атақты Абылай ханның ту ұстаушысы Олжабай батырдың тікелей ұрпағы. Бұл туралы ғалымның өзі ылғи да айтып отырады екен. Ә.Марғұланның қызы Дәнел Әлкейқызы бұл туралы былай деп еске алады:»Мәре - сәре отырыстардың бірінде әкемнің «Олжабай батырдың ұрпағымыз» дегені есімде қалыпты» -дейді[1, 2б.]. Деректерге сүйенсек, Əлкей бес жасында оқып, жаза білуді білген, бала кезінде «Қобыланды», «Алпамыс», «Көрұғлы», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» дастандарын жатқа айтқан екен. Өйткені, Әкесі Хақан мен шешесі Нұрила көптеген халық ертегілері мен аңыздарын білген, отбасында халық əндері мен Абай əуендері жиі шырқалған және бұл шаңырақта белгілі ақын, ғалым Мəшһүр-Жүсіп Көпеев, Жаяу Мұса, Имантай Сəтбаев жəне қазақ даласына белгілі басқа да адамдар жиі бас қосқан. Бұл туралы ғалымның қызы әкесі туралы естелігінде:»Менің атам –Хақан мен әжем Нүрилә өз заманындағы көргені мен түйгені мол, зиялы адамдар болыпты. Елге танымал әнші қауымның, ақын –жырау, жыршылардың үйлеріне үзбей ағылып келіп жататынын, Абай, Жаяу Мұса, Ақан сері әндері мен Тәттімбет күйлерін алғаш солардан естігенін де әкеміз әңгімелеп отыратын» деп жазған [1, 2б.].

Ә.Х. Марғұланның халқымыздың өткен тарихын бүгінгі ұрпаққа жеткізу мақсатында жер астынан, ел аузынан, мұрағаттардан жинаған зерттеу еңбектері, архитектуралық ескерткіштерді зерттеуі, этнография саласындағы, ауыз әдебиеті саласындағы зерттеулері, қазақ жазуының тарихы туралы еңбектері, шоқантануға қосқан үлесі – бүгінгі рухани байлығымыздың алтын қоры. Белгілі ғалым М.Жолдасбеков Әлкей Хақанұлы Марғұланның ғылымға қосқан үлесі туралы шынайылықпен былай деп жазады: «Ес білгелі үнемі ізденіс үстінде келе жатқан ғалымның жарты ғасыр ішіндегі сан - салалы табыстарын баяндап, түгел жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да сол қыруар еңбекті жинақтап айтуға тура келеді. Академик Марғұлан Қазақстан мәдениеті тарихының үш саласын бірдей ұзақ жылдар бойы түпкілікті әрі жемісті зерттеп келеді.

Біріншісі –мүсін тастар, ежелгі жәдігерлер;

екіншісі – ежелгі миф аңыздар; Орхон жырлары, «Манас», «Алпамыс», «Қорқыт», «Оғыз –наме», «Қозы –Көрпеш –Баян сұлу» тәрізді байырғы эпикалық мұралар;

үшіншісі –сәулет өнері, қалалар тарихы. Бұлардың әдепкісі -40, екіншісі -70, ал, соңғысы – 60 баспа табақтан тұрады екен. Бұған Шоқан, Абай, Жаяу Мұса, Ақан сері, Тәттімбет жайлы 20 баспа табақ еңбекті қоссаңыз, академик Марғұланда әлі жарияланбаған қаншама қымбат мұра жатқанын аңғару қиын емес» [3, 322-323 бб.].

Қазақстанның кез келген аймағынан үлкенді-кішілі ғұрыптық кешендер және олардың басты атрибуттары тас мүсіндер мен тастағы жазулар жиі кездеседі. Ә. Марғұлан байырғы шеберлердің ісмерлігін көрсететін сәулет өнері түрінің бір айғағы осы тас мүсіндер мен петроглифтерге терең назар аударып, оларды көп зерттеген ғалым. Ғалым шығармалар жинағының «Сарыарқа петроглифтері» атты 3-ші томы мен «Ұлытаудың тас мүсіндері» атты 4-ші томдарына кірген еңбектерінде олардың маңызы туралы айтып өткен. Мысалы, Ә.Марғұлан алдыңғы аталған еңбегінде былай дейді:»Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галереялар жасауы таңғаларлық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған гравюралары, ата-бабаларымыздың бізге қалдырған ұлы мұрасы - көне заман жайында дерек беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық өлкелерде кездесуі, жасау шеберлігімен, сюжеттік байлығымен таң қалдырады»[4, 8б.].

Әлкей Марғұлан көне түркі дәуіріне жататын түйелі керуендер, салт аттылар, көшпелі ауылдар, көшпенділер емірінің ең маңызды құралдарының бірі болған арбалар бейнеленген петроглифтердің көшпенділер мәдениетінің ерекшелігін керсететінін айтады. Ал, Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Жоңғар Алатауы, Құлжабасы, Аңырақай, Хантау тауларында, Қаратау өзенінің жоғарғы ағысындағы жартастарда, Батыс Түрік қағанатына жататын жерлерде Шу езенінің аңғарында, Қордай тауларының жартастарында бөрілі байрақ ілінген ұзын найзамен қаруланған салт аттылар бейнеленген үлкен топ петроглифтері бізге көне түріктердің күші мен ерлік рухын көрсетеді дейді. Осы еңбегінде ғалым тастарда ең көп қашалған бөрі тотеміне кең тоқталған және «Күш-қуат пен биліктің айнасындай көрінген, тайпаның дінін де, жері мен жайылымының да жебеуші рухындай болған бөрі тотемі түркі моңғолдардың ең күшті тотемі» деп атап өткен »[4, 9б.].

Қасқырдың қасиетіне қарап далалы аймақ тайпалары оны өзінің рулық фетишизиміне айналдырған. Ғалым қасқыр бейнесінің көп таралғандығын көне қазақ тайпаларының құдіреттілігімен байланыстырып қараған.

Ал, ғалымның тас мүсіндер туралы зерттеулерінен тас мүсіндердің қалай шығып дамығанын және оларды даму жағынан біріне бірі байланысты екі тарихи дәуірді қамтитындығын көруге болады. Бірінші дәуірдегі мүсіндер
(VI—VIII ғғ.) тарихи дәуірлерде болған ұлы оқиғаны көрсетіп, сол оқиға үстінде кол бастаған ерлерді, ел қорғаған алыптарды еске түсіру ісіне арналған делінсе, екінші дәуірдің мүсіндерінде (IX—XIV ғғ.) бұрынғы мүсіндерінде бұрынғы кездесетін белгілердің көбінің, әсіресе соғысқа байланысты қарулар
(қылыш, бағана тізбегі) мүлде болмағандығы, керісінше бұл дәуірдің мүсіндерінде күнделікті тұрмыс пен шаруашылықтың көріністері елеулі
орын алғандығы туралы айтылады.

Ғалымның әсіресе фольклор бойынша зерттеулерінің маңызы зор. Халық ауыз әдебиетінің мұраларын тарихи деректермен салыстыра зерттеуде академик Әлкей Марғұланның еңбегі орасан. К.Ақышевтің пайымдауынша, «археология мен этнографияны және фольклорды ұштастыра білген Әлкей Марғұланның ғылымға сіңірген еңбегі қызық кітаптың айқарма беті сияқты. Осы кітап уақыт озған сайын құнын еселей арта бермек» [5, 45-б.]. Оны ғұлама ғалымның «Эпос тударған ортаның мәдениетке қосқан үлесі», «Ежелгі дәуірдегі халықтың аңыздары», «Ежелгі жырлардағы ерлік бейнелер», «Кісі аттары, олардың тарихи негіздері», «Қорқыт туралы қазақтың қара сөздері», «Қорқыт аңызын дәстүр етіп сақтаушылар», «Қорқыт бұрынғы ғалымдар мен ақындар естерінде», «Қорқыт кітабының» қазақ аңыздарындағы елесі», «Қорқыт жүрген жерлер», «Қорқыт музыкасындағы дәстүрлер», «Қорқыттың өліммен күресі», «Қозы –Көрпеш – Баян сұлу жыры», «Қазақтың ерлік жырларыныдағы әлеуметтік сарындар», «Манас жырын жинастыру тарихынан», «Манас жырының мазмұны мен сюжет құрылысы», тағы басқа еңбектерінен айқын көреміз.

Ә.Марғұлан эпостық шығармалардың шығу тарихын әлеуметтік өмірмен байланыстыра зерттеген. Онда да жыр мазмұнын құрғақ талдамай, оларды көне қытай, монғол, ұйғыр, түрік жазба ескерткіштеріне, тарихи деректерге сүйене отырып жазған. Ғалым ерте дәуірде шыққан эпостық жырлардан «Ер Төстік», «Төлеген батыр», «Сұр мерген», «Хан мерген», «Шолпан мерген», «Құла мерген», «Қара мерген», «Жерден шыққан Желім батыр», «Ер Досанды», т.б. күні бүгінге дейін сақталған дейді. Ал, бұлардың ішінен «Ер Төстік» ең ерте дәуірде шыққан бақташылық жырлардың ерекше түрі, тарихи дәуірден қалған әңгіме, ерлік жыры. Онда кездесетін жер аттары да алғашқы қоғам дәуірін көз алдымызға елестетеді деген түйін жасайды. Ғалым «Ер Төстік», «Хан мерген» жырларының көнелігін оларда кейінгі дәуірдің терминдерінің, мысалы, «шахар», «қала», «қақпа», «кешен», «сарай», «алтын күйме» сөздерінің кездеспейтіндігімен дәлелдейді. Бұл жырда Ер Төстік қолына қару алып жауға шаппайды, керісінше жырдың сюжеті жараталыста кездесетін стихиялармен алысу, сұрапыл боранға, жойқын дауылға, нөсер жауынға қарсы шығу, мал өсіруге тыныштық бермейтін аждахамен, жайынмен, дәумен алысыу, жұт жылдары малды стихиялық апаттан аман алып қалу болып келеді. Бұл фактілер жырдың ерте замандағы үйсін, қаңлы, ғұн жұртының күн көрісі бақташылық екендігін анықтайды дейді.

Әлкей Марғұлан сондай-ақ көрші қырғыз елінің батырлық эпосы «Манас» жыры туралы да төрт- бес мақала, «Шоқан және «Манас» атты еңбек жазып, жырдың шығу тарихын, көп нұсқалы болу себептерін, көркемдік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда жан - жақты талдау жасады. Бұл жырды зерттей келе ғалым, қазақ пен қырғыздың салт -дәстүрінің, ойын -тойының ұқсас екендігін жамбы ату, күрес, аударыспақ, тенге алу сияқты ұлт ойындары арқылы дәлелдейді. Екі елдің жырларын салыстыру арқылы қазақ -қырғыз әдет -ғұрыптарының, тұрмыс-тіршіліктерінің ұқсастығын дәлелдеп көрсетеді.

Ә.Марғұланның көшпенділердің көне мәдениеті жөніндегі зерттеу еңбектерінің ішіндегі ең құндыларының бірі - Қорқыт ата туралы еңбектері. Ғалым еңбектерінде оған:»Қорқыт тарихи дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан қария, ақылшы батагөй, асқан ақын (ұзан), болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі болған» - деп баға береді[6, 135б.]. Қорқыттың өліммен күресуі, оған көп заман жалықпай дауа іздеуі туралы аңыздарға да назар аудара отырып, ғалым: «Өліммен күресу, адам баласына өлмейтін өмір іздеу жолында Қорқыт халықтың қорғаушысы, халық бұқарасына жан-тәнімен болысатын, оған дем беруді өзіне мұра еткен кемеңгер бейнесінде суреттеледі» - деген пікірін айтады [7, 139-166бб.].

Ғалымның зерттеулері арқылы онда Қорқытқа байланысты айтылатын

аңыздардан көптеген қалалардың тарихына, атап айтсақ: Жанкент, Қарашық, Женд, Сығнақ. Ордакент, Сауран тарихына және олар туралы жазылған деректерге де мол қанығамыз. Сондықтан, Ә.Марғұлан эпостық шығармалар туралы мынандай қорытынды жасаған:»Ертедегі Қазақстанды мекендеген көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар жасаған мәдени игіліктерден бізге жеткені эпос пен ою-өрнек айшықтары десе де болғандай. Ал көне дүниенің басқа ескерткіштері, әсіресе, сәулет пен мүсін өнерінің жұрнақтарын ғана білеміз. ...Мазмұны жағынан қазақ эпосы патриархалдық-рулық қауымдар өмір сүрген көне тайпалардың әлеуметтік тұрмысын, арман-мұраттары мен мүдделерін бейнелейді» [8, 21-25бб].

Академиктің шығармашылығында үлкен орын алған тақырыптардың бірі Қазақстанның сәулет өнері. Ғалымның Т.К.Бәсенов, М.М.Меңдіқұловпен біріге жазған «Қазақстан архитектурасы» деп аталатын монографиясы төрт бөлімнен тұрып, ежелгі және исламға дейінгі, орта және соңғы ортағасырлық кезеңді қамтып, қазақ халқының архитектуралық мұрасы туралы түсінігімізді кеңейтетін жаңа деректерімен ерекшеленді. Бұндағы Ә. Марғұланның «Ерте дәуірдің архитектурасы» еңбегінде алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі құрылыс жұмысы дамуының жалпы бейнесі, Қазақстанның қола дәуіріндегі құрылыс жұмысының дамуы, алғашқы қауымның ыдырауы кезеңіндегі құрылыс мәдениеті, сонымен қатар қаңлы және үйсін рулық одақтары дамуының шарықтау кезеңінде пайда болған ежелгі қалалар туралы мәліметтер келтірілген. Ә.Марғұлан бұл еңбегінде:» Құрылыс ісінің өнер дәрежесіне жетіп,

Академик Ә.Х. Марғұланның ғылымдағы аса бір үлкен жетістіктерінің бірі - Орталық Қазақстанның қола дәуіріндегі қуатты мәдениет ошағын ашуы болды. Бұл ғалымның ғана емес, әлемдік археологияның зор жетістіктерінің бірі болды. Ә. Марғұланның қола, темір дәуірі ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізіп, жаңалықтар ашып, тұтас концепциялар енгізуі – ғалымның тарих үшін істеген ерен еңбектерінің санатынан бекем орын алады [10, 46-б.]. Ол бұл еңбектерінде өзіне дейінгі зерттеушілердің қазақ даласын меңіреу, тіршіліксіз бос жатқан, анда-санда көшпенділердің (номадтардың) көші өтетін шөлді, қу дала деген тұжырымдарының жалған екендігін дəлелдеді[11].

Ә.Х. Марғұланның үш жүзден аса ғылыми зерттеу еңбектерін тек қана шолып айтудың өзі мүмкін емес. Бұл еңбектер отанымыздың басқа да ұлы зиялыларының жетістіктерімен бірге дүние жүзінің мәдениет қазынасында қазақ халқының өзіне тән мәдениетін әлемнің өркениет қырынан көрсете алады. Марғұланның өзінен кейін қалдырған бай мұрасы қазіргі ғылымдағы, қоғамдағы болып жатқан іргелі өзгерістермен үндес, болашақта да маңызын жоғалтпайтын халқымыздың рухани байлығына жатады.
Әдебиеттер тізімі:

1. 
   Марғұлан Дәнел. Арманы көп еді // Парасат, №11. - 2004.
   
2. 
   Қозыбаев М. Дала перзенті // Қазақ әдебиеті, 1994. - №25.
   
3. 
   Жолдасбеков М. Академик Марғұлан /Асыл арналар: зерттеулер,
   

4. 
   Маргулан А.Х. Шығармалары: 14 т. 3 Т. Сарыарқа петроглифтері.
   

төңірегіндегі тас мүсіндер / Құраст. Д. А. Марғұлан, Д. Марғұлан. -

5. 
   Ақышев К. Археология атасы // Ғұлама. Әлкей Марғұлан туралы естелік
   

6. 
   Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар.- Алматы: Жазушы, 1985.-368б.
   
7. 
   Марғұлан Ә. Қорқыт ата өмірі мен әфсаналары// Жұлдыз, 1983.- №3.
   
8. 
   Марғұлан Ә. Өткен күнде белгі бар (Іргелі зерттеудің бір түйіні) // Білім
   

9. 
   Марғұлан Ә. Х. Ерте дәуірдің архитектурасы /Қазақстан архитектурасы -
   

10. 
    Ә. Марғұлан туралы естеліктер // Құраст. Марғұлан Д.Ә. – Алматы: Білім 2004. – 248 б.
    
11. 
    Жауынбаев С. Ел өткенін екшеген // Орталық Қазақстан, 2004.- 11