Эмоция мен сезімдер туралы түсінік
Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және қалыптасуы
жүктеу/скачать 48,64 Kb.
|
сезім-1
| Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және қалыптасуы
Балалардың қарапайым эмоциялары туған күнінен бастап-ақ көрінеді. Бала есейген сайын эмоциялар біртіндеп дами түседі.Мәселен, екі жарым жасар бала қол-аяғы байлаулы адамның суретін көргенде оған жаны ашып жылаған. Төрт баланың анасы кітаптан ит кірпіні ұстап алайын деп тұрған жерін оқығанда қатты күйзелген. Төрт-бес жасар балаларда жоғарғы сезімдердің элеметтері кездеседі. Міселен, осы жастағы балалардан «біреудің нәрсесін сұраусыз алуға бола ма?» десең болады. Мектепке түсу бала сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі жасы болып табылады. Аса сезімтал, эмоциялы келеді. Бұл балалар сергек те, жайдарлы, ақкөңіл де, сенгіш, аңқау да әділ болып келеді. Мәселен, бірінші сынып оқушыларының арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін не жылап жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар нерві қозғыш, өздерін ұстай алмайтын балалар. Сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мұндай қылықтарынан арыла бастайды. Осы жастағыларда бірінің істегенін екіншісі де істегісі келетін болады. Мәселен, сыныпта біреу күлсе, оған қосылып қалғандары да күледі, біреуі сөйлесе қалғандары да оған қосылады. Мектепте баланың жоғарғы сезімдері одан әрі дами түседі. Үшінші, төртінші сынып оқушыларының сезімдері бірте-бірте күрделене түседі, олар көңіл-күйін бірқалыпты етіп ұстауға үйренеді. Отанды, туған елін сүю сезімдері көріне бастайды. Осындай сезімдерді тіпті бірінші сынып оқушыларынан да байқауға болады. Бала сыныптан сыныпқа көшкен сайын моральдық сезімдерінің шеңбері кеңи түседі. Мәселен, жер жүзіндегі кейбір елдердің еңбек адамның ауыр халіне күйзелететінін олардың ортақ мүддесі бір екендігін аңғара алады. Ұжым өмірі балаларда борыш, жауапкершілік, ар-ұят сезімдерінің қалыптасуына жақсы әсер етеді. Жеке мүддені коллектив мүддесіне бағындыра алу- ең тамаша қасиет. Балаларды осындай борыштық, жауапкершілік сезімге баулу да мұғалімнің басты міндетінің бірі. Төменгі сынып оқушыларында ұялу сезімдері де онан сайын жетіле түседі. Ұялу-баланы жағымсыз іс-әрекеттен тоқтатып отыратын күшті моральдық сезім. Мұның элементі мектеп жасына дейінгі балаларда да жақсы байқалады. Мәселен, екі жасар балаға бөтен біреу сөз қатса, ол төмен қарайды, не анасының артына тығылады. Егер осындай жағдайларда бала тәрбиесіне дұрыс бағыт беріп отырмаса, оның жаңағы әдеті бірте-бірте ынжықтық, ұялшақтық қасиеттер қалыптасады. «Жақсы», «жаман» деген сөздерінің мәнін айыра бастауы балада ұялу сезімінің қалыптасып келе жатқандығын байқатады. Мәселен, таза жүріп-тұруға дағдыланған кейбір балалар ойнап жүріп үсті-басы былғанып қалса, бұған қатты қынжылады, ол әсіресе, әке-шешесінен қатты қысылады. Мұндайда оған жақтырмаған пішін көрсету не зілсіз ескертпе жасаған абзал. Бұл онда ұялу сезімінің беки түсуіне себепші болады. Мектепке түскен баланың ұялу сезімі жаңа мазмұнға түсіп, күрделенеді. Енді бала өзінің түрлі ағат істеріне бүкіл коллектив алдында жауап беретін, мұның оңай нәрсе еместігін аңғаратын болады. Тәжірибелі ұстаз баланың ұялу сезімін елемесе қиын халге ұшырайды. Әсіресе, не болса соған ұяла беретін балалардың психологиясына мұғалім байсалдықпен қарауы қажет. Баланы орынсыз ұялта беруде дұрыс емес. Бұл баланың оз күші мен қабілетіне сенімін жоғалтып, онда ұялшақтық пен тұйықтықтың дамуына жағдай жасайды. Мұғалім баланың ұялу сезіміне асқан сақтықпен қарауы тиіс. Кейбір мұғалімдер баланың ағат істерінің шығу төркінін тексермей-ақ, оны ұялта бастайды. Сондай-ақ баланың озі түзете алмайтын қатесі үшінде ұялтатындар болады. Мұндай «әдістің» екеуіде дұрыс емес. Бастауыш сынып оқушыларынан достық, жолдастық сезімдерінің нышандарын байқауға болады. Бұларды шын мәніндегі тұрақты дос деп айтуда қиын. Бірінші, екінші сыныптағылар үшін, оған ұнаған баланың бәрі «дос» болып кқрінеді, өйткені не үшін дос болатындарын аңғара алмайды. Осы кезде олар достарын жиі алмастырып отырады. Мүндай достық ойын үстінде ерекше қызады. Оқу әрекетіне байланысты достық бұл кезде көзге көріне қоймайды. Үшінші,төртінші сынып оқушыларында жолдастық, достық қарым қатынастары тереңдей түседі. Бұл кезде олар моральдық мінез-құлықтың нормаларынан біраз хабардар болады. Кейбіреулерін іс жүзінде орындай алуға қабілеті жетеді.Осы кезеңде балада қызығулардың түрі кең өріс ала бастайды. Бұл оның достық, жолдастық сезімдерін белгілейтін мотивтердің бірі болып есептелінеді. Төменгі сынып оқушыларында интеллектік сезімдерде байқалады. Алғашқы кезде сезімдер оқу процесінің мазмұнынан оқшауырақ тұрады.Бірақ бала біртіндеп өзінің оқудағы міндетін түсіне, оның нәтижесін коре бастаған кезде, оқуға қызығушылық пайда бола бастайды.Бірақ сабақты басқасынан жақсы көріп, қызығып оқиды, мұндағы озінің табысына рахаттанады. Бұл ондағы интеллектік сезімнің нышаны. Интеллектік сезімдердің дамуы баланың рухани қажеттерінің өсуі үшін аса қажет. Егер бала оқыған кітабынан өз бетімен шығарған есебінен ләззат алып отырмаса оның эмоциясы корінбейтін болса, оқуға қызықпайтын жаман әдет қалыптасуы мүмкін,мұғалім осы жайды аркез есінде катты ұстауы қажет. Сабақ үстінде, сабақтан тыс жерлерде оқушылардың эстетикалық сезімдерін тәрбиелеп отырудың қаншама маңызды нәрсе екендігі белгілі. Оқушылардың эстетикалық сезімдерін дамытатын мүмкіндіктер бізде аз. Оқу кітаптарының бетіндегі түрлі суреттер мен иллюстрация, муйзелер,экскурсияларға апару,табиғатқа байқау жүргізу,кинотеатрға бару,көркем адебиет кітаптарын оқу, радио тындау., теледидар көру т.б. Баланың эстетикалық сезімдерін дамытуға сурет сабағына бөлінген сағаттарды тиімді пайдаланған дұрыс. Бала құбылыстармен заттардың өзіне тән типтік белгілерін,пішінін,көлемін,түсін,қандай материалдан істелінгенін білу арқылы өмір әсемдігін көре біледі.Мұғалім түстердің бір-біріне үйлесімді түсіндіргенде түрлі-түсті суреттерден, балалардың киімдерінен, класс әшекейінен мысалдар келтіріп отыруына болады. Балалардың эстетикалық талғамын тек осы айтылғандардан туғызып қана қоймайды.Оны тудыратын себептер саналуан. Мәселен, адамның қолынан істеліп шыққан әдемі нәрселерде,ерікті еңбектің романтикасы да,еңбек адамның ерлік істері де эстетикалық сезімдерді тудырып отыратын қуатты факторлар болып есептелінеді. Жер бетіндегі байлықты әсемдік атаулыны жасайтын-адам. Адам араласапай бұлардың бірде-біреуі әсем де сұлу бола алмайды. Сондықтанда эстетикалық сезімдердің басты бұлағы адамдар екенін балалар жақсы ұғынатындай болсын. Мектеп-бала сезімдерін жүйелі әрі жоспарлы түрде дамытып отыратын арнаулы орын. Мұғалімнің осы саладағы жүргізетін жұмыстарының кейбірі мына төмендегідей болмақ: 1)Бала эмоциялары мен сезімдерін тек құрғақ сөзбен жалаң үгіт арқылы тәрбиелеуге болмайды.Мүмкіндігінше бұл сезімдерді бала өз басынан кешіретін болсын,Өзі күйініп көрмеген адамның біреудің қайғысына ортақтаса алмайтыны сияқты, бала өзінің және айналасындағылардың табысына қуанып, сәтсіздігіне жаны күйзеліп отырмаса, сезім тәрбиесі өзінің пәрмендігін жояды.Мәселен, баланы Отанды сүю сезіміне тәрбиелеу ісі оның жас төлді күту,бай-бақша жұмыстарына қатысу,қоғамдық пайдалы еңбекке қолғабыс тигізу сияқты нақтылы іс-әрекетімен ұштастырылып отырылуы тиіс. 2)Сынып,мектеп ұжымында берік орын алған салт-дәстүрлер бала эмоцияларын дамытып,тәрбиелеуде таптырмайтын құрал.А.С.Мокаренко осындай дәстүрлердің зор тәрбиелік мәнін көре білген. 3)Сезімдер тәрбиелеудегі басты жолдардың бірі-балалардың өз эмоцияларын басқара алуға,өзінің афекттерін тежей білуге дағдыландыру. 4)Оқушылардың жоғарғы сезімдерін тәрбиелеу ісі оның дүниетанымы мен сенімін,жеке басын қалыптастыру ісімен қосарластырыла жүргізілуі тиіс. 5)Бала сезімін тәрбиелеушілердің де сезімдері өз дәрежесінде болуы тиіс. жүктеу/скачать 48,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|