Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж

1. 
   Ә.Бөкейханов еңбектерін неше салаға бөліп қарастыруға болады?
   
2. 
   «Әдебиет танытқыш» деген еңбекте кімнің деректанушылық ойлары келтірілген?
   
3. 
   Е.Бекмахановтың деректанулық көзқарастары оның қандай ірі еңбегінде қамтылады?
   

Қазақстанның солтүстік бөлігінің тарихы жөніндегі маңызды деректер Сібір жылнамалары: Строганов жылнамасы (ХҮІІ ғ, ортасы шені шамасында), С. Есиповтың «Сібір жылнамалары» (1687 ж.) және «Ремезов жылнамасы» (ХҮІІғ. аяғы – ХҮІІІ ғ. басы) болып табылады. Оларда бұл аумақтағы және сібірдегі тайпалардың, соның ішінде керейіттердің (керейлердің) орналасуы туралы, бұл жерде, Сібір жұртында керейден шыққан Тайбұғы әулетінің, содан соң Сібір хандығындағы Шайбани әулетінің билік етуі туралы мәліметтер бар. Ресейдің Орталық (ЦГАДА, АВПР), сондай-ақ жергілікті мұрағаттарда сақтаулы материалдар мен құжаттарда Ноғай Ордасы, Сібір хандығы, Жоңғария, Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы хандықтар жөніндегі Ресей саясаты ғана көрсетіліп қоймайды, сонымен қатар бұл мемлекеттердің ішкі өмірі, олардың қарым-қатынасы туралы да мол ақпарат келтіріледі. Жарияланған және жарияланбаған бұл материалдар арасында хандар мен патшалардың грамоталары мен жолдаулары, дипломатиялық миссиялар басшыларының есептері, жазбалар, күнделіктер, «ертегілер», «сұралып алынған сөздер», қолтаңбалар және т.б. бар.

ХҮІ ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың «Тарихи Рашиди» деген шығармасы ХІҮ-ХҮІ ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттердің бірі Моғолстан тарихына арнайы арналған. Бұл еңбек – Қазақ хандығының тарихын зерттеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде баяндалған.

Шонжарлардың жоғарғы топтарына жататын Мырза Мұхаммед Хайдар ибн Мұхаммед Хұсайын Дуғлат (1499-1551 жж.) Моғолстанның аса ірі тайпаларының бірінен шыққан. Мырза Мұхаммед Хайдардың ата-бабалары – дуғлат тайпасының әмірлері мен бектері – Моғолстан мемлекетіне кірген Оңтүстік Шығыс Қазақстанның, Қырғызстанның, Шығыс Түркістанның саяси тарихында зор рөл атқарған; олар аса маңызды мемлекеттік қызметтер атқарып, ұлысбектер болған.

Мырза Мұхамед Хайдар хижра бойынша 905 жылы (1499/1500 жж.) сол кезде моғол хандарының билігінде болған Ташкентте туған. Оның анасы Моғолстан ханы Сұлтан Жүністің кіші қызы болған, ал Сұлтан Жүніс белгілі мемлекет қайраткері, тарихшы және ақын Захир ад-дин Бабыр мен Моғолстан ханы Сұлтан Сайидтің немере туысы еді. Мырза Мұхаммед Хайдар 1512 жылы 1533 жылға дейін Сұлтан Сайид ханның сарайында болып, билеушінің мұрагері Абд ар-Рашид сұлтанды тәрбиеледі. 1533 жылы Абд ар-Рашид хан дуғлаттардың жоғарылауынан қауіптеніп, оларға жазалау шараларын үйіп төкті. Мұхаммед Хайдар Кашмирге қашып барып, Үндістан, Ұлы Моғолдар билеушілері атынан 1551 жылдағы шайқастардың бірінде өлтірілгенге дейін билік етті.

Мырза Мұхаммед Хайдар жақсы білім алған, өз дәуірінің саяси оқиғалары мен қайраткерлерінен хабардар болды. Ол түркі тілінде әдеби шығармалар жазғанымен де, мұсылман тарихнамасына тарихи «Тарих-и Рашиди» еңбегінің авторы ретінде енді. Шығарма 1542-1546 жылдары Кашмирде ортаазиялық парсы тілінде жазған. Екі бөлімнен – дафтардан тұрады.

І дафтар Моғолстанның Шағатай ұрпақтарынан шыққан хандардың тарихынан тұрады.

ІІ дафтар автор 1541 жылға дейін жеткізген мемуарлар болып табылады.

1. 
   . Орыс тарихнамасында таихи деректерді бірінші болып сынаған кім?
   
2. 
   А.С.Лаппо-Данилевский жазба деректерді ғылыми талдаудың қандай түрлерін ұсынды?
   
3. 
   Деректерді зерттеудің «партиялық принципі» дегеніміз не?
   

Камал ад-дин Бинаи (1453-1512 жж.) – әдебиетші, «тәжік өлеңдерінің керемет шеберлерінің бірі» Гератта, Иракта, Самарқанд пен Бұхарада тұрған, Мұхаммед Шайбани ханға қызмет етуге көшіп, 1505-1510 жылдар аралығында оған арнап «Шайбани-наме» және «Футухат-и хани» деген екі тарихи еңбектерін жазған.

Камал ад-дин Бинаи жастық шағынан бастап, Мауараннахрда Темір ұрпақтары мемлекетінің құлауына дейінгі (1502-1503 жылдарға дейінгі) Мұхаммед Шайбанидың өмір жолын баяндаған. Ол Темір ұрпақтарының күйреуіне Мұхаммед Шайбанидың әскер күші мен қолбасшылық талантынан гөрі, Орта Азияның бұрынғы билеушілері мен шонжарларының арасындағы өзара қырқыстар мен кикілжің себеп болғанын көрсеткен.

Камал ад-дин Бинаидың қазақтар мен Қазақстан туралы мәліметтері көп әрі маңызды. Бинаи Әбілқайыр ханнан кейінгі Шығыс Дешті Қыпшақтағы жағдайы туралы, оның ұлы Шайх Хайдар ханның билікті қолдан шығарып алғаны туралы, оған Жошы ұрпақтарының, соның ішінде қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің, сондай-ақ маңғыт мырзаларының қарсы шыққаны туралы, Сыр өңірі қалалары аймағында ықпал жасау жолындағы күрес туралы сөз етеді. Түркістанның Отырар, Сығанақ, Сауран қалалары туралы материалдары, сондай-ақ Дешті Қыпшақтың құсшы, қоңырат, қият, өзбек, қазақ, башқұрт және басқа да түркі тілдес халықтарының құрамына кірген өзге тайпалары туралы мәліметтер құнды.

Молла Шадидің өлеңмен парсы тілінде жазған «Фатх-наме» («Жеңістер Кітабы») 1501 жылға дейінгі оқиғаларды қамтиды. Мұхаммед Шайбани ханның тапсыруымен жазылған. Оның мазмұны «Таварих-и гузида-йи нусрат-намедегі» оқиғаларының баяндалу үлгісіне сәйкес келеді. Қазақстан тарихы бойынша алғанда оның аумағында Шайбани ұрпақтарының биліктен айырылу кезеңінің сипаты көп жағынан Бинаидың материалдарына ұқсас. Алайда шайбанилер тобының басқа шығармаларда жоқ бірқатар мәліметтер, мысалы, Әбілқайырдан кейін Шығыс Дешті Қыпшақта Жәдігер ханның билік етуі туралы хабар да бар. Дастан мәтінін аударушы және зертеуші В. П. Юдин өз еңбегі үшін Молла Шади қосымша ақпарат көздерін, атап айтқанда, хандар мен олардың серіктерінің өздері ауызша айтқан әңгімелерін немесе «Таварих-и гузиданың» неғұрлым толық редакцияланып үлгірмеген қолжазбаларын пайдаланған деп топшылайды.

1. Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж.

2. Атабаев Қ. Деректану. Алматы, 2007ж.,

1. 
   Атрибуция дегеніміз не?
   
2. 
   Деректердегі қайшылықтарды ашудың қандай жолдарын ұсынуға болады?
   
3. 
   Шынайлық проблемасы мен өкілеттілік проблемасының түсініктері неде?
   

Қазақтың жалайыр тайпасының өкілі Қадырәли бек (Қадырғали, 1530-1605 жж.) бізге дейін жеткен, шартты түрде «Жами ат-таварих» дейін тұңғыш тарихи еңбегін жазды. Бұл шығарма ауызша тарихи аңыздар мен Рашид ад-Диннің тарихи жинағы (ХІҮғ.) негізінде жазылған. Белгілі би Қадырәлі бек Ондан сұлтанға, ал одан соң олардың ұлы Ораз-Мұхаммедке қызмет еткен. Қалмақтардың қолынан Ондан сұлтан өлгеннен кейін Қадырғали Ораз-Мұхаммдепен бірге Көшім ханның қамқорлығымен Сібір хандығына қоныс аударған. Мұнда ол Сібір хандарына кеңесші болып қызмет еткен. 1588 жылы Сібір воеводасы Д. Чулков Ораз-Мұхаммедті оның барлық туысқандарымен және нөкерлерімен алдап, тұтқынға түсіріп, оларды Қадырғалимен бірге Москваға аманат етіп жіберді. 1592 жылы Федор Иванович патша Ораз-Мұхаммедке Касимов хандығынан жер бөліп берді. Ал 1600 жылы Борис Годунов оны Касимов қаласының ханы етіп қойды, 1602 жылы Қадырғали өз туындысын сонда жазды, онда Рашид ад-Дин еңбегінің Шыңғыс хан мен оның мирасқорлары тарихымен байланысты жекелеген бөлімдерінің қысқаша мазмұны келтіріледі.

Жалпы дәстүр мен мәдениет негізінде парсы тілді шығармалармен біріктірілген және негізінен Орта Азия мен Шығыс Түркістанда жазылған түркі тілді әдебиет ескерткіштері соңғы орта ғасырлар дәуіріндегі Қазақстан тарихы жөніндегі нарративтік деректемелер арасында маңызды орын алады. Оларда орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының қазақ халқы құрылуымен, Қазақ хандығының пайда болуымен және дамуымен, сондай-ақ ХҮ-ХҮІІІ ғғ. басындағы қазақ қоғамы өмірінің көрінісін жаңғыртып көрсетумен байланысты кезеңнің ерекше маңыздылығын баяндаған едәуір мәліметтер бар.

Жалпы тарих бойынша «Зубдат әл-асар» («Маңызды жылнамалар») деген шығарманы басқа бір деректер бойынша Абдаллах Балхи (ХҮ ғасыр аяғы – ХҮІ ғасыр басы) ретінде белгілі Абдаллах бен Мұхаммед жазған. ХҮІ ғасыр басында ол Хорасанды көшпелі өзбектердің ханы Мұхаммед Шайбани біржола жаулап алғанға дейін Темір ұрпақтарына қызмет еткен. Сонан соң ол шайбанилерге қызмет етуге көшеді. Абдаллах Балхи өз еңбегін Шахрухияның кейіннен Ташкенттің билеушісі Келді-Мұхаммед сұлтанның тапсыруымен жазылған. Құрастырма хроника болып табылатын шығармада мұсылман әулеттерінің тарихы баяндалады. Оқиғаларды суреттеу 1525 жылға дейін жеткізіледі. Еңбектің ХҮІ ғасыр алғашқы ширегі үшін ғана түпнұсқа деректеме ретінде маңызы бар. Бұл кезеңнің оқиғаларын автор өз әсерлері және замандастары мен оқиғаларға қатысушылардан алынған ақпарат негізінде берген. «Зубдат әл-асарда» қазақтардың саяси тарихы мен олардың билеушілері жөнінде нақты материал бар. Мұхаммед Шайбани ханның 1510 жылы өзбектердің жеңісімен аяқталған қазақтарға жорығы туралы айтылады. Басқа деректермен қатар, Қасым ханның Түркістан мен Ташкентке жорығына байланысты мәліметтер де келтіріледі.

Тарихшы, ақын, билеуші – Үндістанда Ұлы Моғолдар империясының негізін салушы Бабырдың (1483-1530) тарихнамада «Бабыр-наме» («Бабыр жазбалары») деген атпен белгілі болған еңбегі орта ғасырлардың тамаша тарихи-әдеби ескерткіштерінің бірі болып саналады. Жас кезінде бабыр Ферғананың мұрагер билеушісі болған. Уақыт өте келе Орта Азияда Темір ұрпақтарының орталықтанған мемлекетін құру жолындағы өзара қырқысқан күресіне белсене қатысады. Алайда Дешті-Қыпшақтан келген Мұхаммед Шайбани Темір ұрпақтары әулетінің түбіне жетті. Бұл жағдай Бабырды 1504 жылы Ауғанстанға кетуге мәжбүр етіп, сол жерден ол Орта Азия мен Үндістанға жорықтар жасады. 1526 жылы Бабыр Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалап, онда 1530 жылға дейін билік етті.

1. Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж.

2. Атабаев Қ. Деректану. Алматы, 2007ж.,

1. 
   Фольклор дегеніміз не, қанша жылдық тарихы бар?
   
2. 
   Ауыз әдебиеті туындыларымен айналысатын 1989 ж. қандай ғылыми орталық құрылды?
   
3. 
   Тарихи өлең жырлар мен әңгімелердің бүгінде қанша нұсқасы сақталған
   

Жазба деректердің мынандай түрлерін атауға болады: жылнамалар, заң актілері, жеке актілері, іс қағаздық құжаттар, жеке адамдық деректер (хаттар, күнделіктер, заманхаттар), әдеби ескерткіштер, публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар. Бұрынғы совет халқының 70 жылдан астам өмірінде өшпес қайғылы із қалдырғандықтан, марксизм-ленинзм классиктерінің еңбектері, КОКП- ның құжаттары, партия көсемдерінің еңбектері де жазба деректердің түрі болып табылады.

Дегенмен, жазба деректердің бұл түрлері мәңгі бақи қатып қалған түрлер емес. Кей түрлер біртіндеп дамуы бәсеңдейді және жойылады (жылнамалар), кей түрлер, керісінше тез қарқынмен дамиды, сөйтіп түрлер ішінде құүжаттар кешенін құрайды. Бір сөзбен айтқанда, түрлер эволюциясы жүріп жатады. Бұл эволюциясы негізгі екі бағытта жүреді:

• 
  біріншісі, түрлер ішінде жаңа топтар мен әр түрліктердің пайда болуы, бұл деректердің жалпы диференциялану процесінің, олардың сандық әр алуандылығының өсуінің көрінісі. Мысалы, баспасөздің, мерзімді басылымының пайда болуының алғашқы кезеңінде олар өте әлсіз мамандырылған болса, ХIХ ғасырдың екінші жартысынан бастап салалы мерзімді басылым тез қарқынмен дами бастады. Соңғы жылдары көптеген тәуелсіз газеттер пайда болды.
  
• 
  Екіншісі, тарихтың әр түрлі кезеңінде деректің әлеуметтік функцияларының трансформациялануы. Бұл оның мазмұнының елеулі өзгерістерге ұшырауына әкеліп соғады. Мысалы, мерзімді басылым пайда болған кезінде негізінен ақпарат тарату функциясын атқарса, XIX ғасырда идеологиялық қару фунциясын атқарып, ал «социализм» кезеңінде баспасөз бүкіл мемлекет көлемінде халықты алдау, жаппай мәңгүрттендіру міндетін атқарады.
  

1. 
   Фольклортанушы Р.Бердібайдың деректану ғылымына қосқан үлесі?
   
2. 
   Е.Бекмаханов өз монографиясында фольклордың қандай ерекшеліктеріне тоқталды?
   
3. 
   Шежіретанушы ғалымдарды, олардың еңбектерін ата?
   

Жоңғарлар қазақтардың жері мен халқын күйзеліске ұшыратып, халықтың бір бөлігін тұтқынға алып, Талас алқабы арқылы Сырдарияға шыққан. Босқан қазақтардың бір бөлігі Сырдарияның төменгі ағысына ығысып, бір бөлігі Самарқан жағына кетуге мәжбүр болған. Жоңғар әскерінің саны және олардың ұрыс қимылдарын жүргізу әдістері туралы деректер бар. Қарастырылып отырған деректемеде жоңғарларға қарсы күрес кезеңінде қазақтар үшін, тегінде, ең күйзелісті және ауыр болған апатты жыл – 1723 жылдың бүкіл қайғы-қасіреті ашып көрсетіледі. Деректеменің географиялық материалдары жоңғарлардың Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз аумағына жасаған басқыншылық жорықтарының ауқымдылығын неғұрлым нақты көзге елестетуге мүмкіндік береді және оқырмандарды жоңғарлар шапқыншылығына тойтарыс беру үшін барлық қазақтарды біріктіру мәселесін жедел шешуге арналған тарихи оқиғаның – Ордабасындағы хандар, билер, батырлар және рубасылары бас қосқан кеңесінің дер кезінде және жоғары мақсатта өткізілгенін түсінуге жетелейді.

Ресейдің Орталық (ЦГАДА, АВПР), сондай-ақ жергілікті мұрағаттарда сақтаулы материалдар мен құжаттарда Ноғай Ордасы, Сібір хандығы, Жоңғария, Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы хандықтар жөніндегі Ресей саясаты ғана көрсетіліп қоймайды, сонымен қатар бұл мемлекеттердің ішкі өмірі, олардың қарым-қатынасы туралы да мол ақпарат келтіріледі. Жарияланған және жарияланбаған бұл материалдар арасында хандар мен патшалардың грамоталары мен жолдаулары, дипломатиялық миссиялар басшыларының есептері, жазбалар, күнделіктер, «ертегілер», «сұралып алынған сөздер», қолтаңбалар және т.б. бар.

«Мин шилу» – көптеген императорлар билеуінің хроникасы, онда олардың күннен күнге жасаған қызметі туралы жазбалар бар. Қытай әскерлерінің Орталық Азия халықтарына қарсы соғыс қимылдарының әзірленуі мен барысының мәселелері, сарайда олардың елшілерін қабылдау көрсетілген.

«Мин хой яо» – тақырыптық белгісі бойынша жасалған тарихи құрама еңбектің үлгісі. Онда шет жерлердегі елдер, олардың орналасқан жерлері, қалалар, халықтардың әдет-ғұрыптары, елшілік байланыстары туралы мәліметтер бар.

Қытай деректері белгілі мұсылман деректерін өзінің жүйелілігімен, уақыт жағынан ұзақтығымен және жан-жақтылығымен едәуір толықтыра түседі.

1. 
   Шежірені зерттеу қандай бағыттарда жүзеге асты?
   
2. 
   Ш.Құдайбердіұлы еңбектерінің деректану ғылымында алатын орны?
   
3. 
   Үш жүзге кіретін руларды ажырат?
   

Қазақстанның жергілікті мерзімді баспасөзіндегі тарихи материалдар да аз емес. Бұлар – орыс тіліндегі, ал одан соң қазақ тіліндегі газеттер, альманахтар, жинақтар. Олардың жұмысына саны шағын зиялылар тартылды. Мәселен, атап айтқанда ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде «Туркистанские ведомости» (1870-1882), «Акмолинские областные ведомости» (1888-1902) газеттеріне қазақ тілінде қосымшалар шығару жолға қойылды.

Сол кез үшін қазақ тіліндегі ірі мерзімді басылым «Айқап» журналы (1911-1915) болды. Журнал жаңалық, озық қадам атаулыны жақтады, шаруашылықтың жаңа нысандарын және тауар-ақша қатынастарын дамытуды насихаттады. Оған қазақ зиялыларының демократиялық ниеттегі өкілдері: Мұхамеджан Сералин (журналдың баспагері), Сұлтанмахмұт Торайғыров, Спандияр Көбеев, Бақытжан Қаратаев, Жансұлтан Сейдалин, Әбдіғазиз Мұсағалиев және басқалар жазып тұрды.

1913 жылдың ақпанынан бастап 1918 жылдың күзіне дейін «Айқапқа» қарағанда әлдеқайда көп таралыммен Орынборда шығып тұрған газет «Қазақ» газеті болатын. Оның бас редакторы – Ахмет Байтұрсынов, баспагері – Мұстафа Оразаев болды. Газетке Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, Ш. Құдайбердиев, Т. Құнанбаев және басқалар үзбей жазып тұрды. Газет беттерінде жарық көрген проблемалардың негізгі және кең ауқымы («Дума және қазақтар», «Дума және соғыс», «Жобаланып жатқан заңдар туралы», «Қоныстанушылар туралы», «Қазақтар және жер мәселесі», «Шаруашылықтың өзгеруі», «Деннің саулығы, рухтың саулығы», «Аурулар туралы», «Оба жөнінде», «Білім беру туралы», «Қазақша білім беру туралы», «Бастауыш мектеп», «Мектептің мұқтаждары», «Оқу уақыты», «Қазіргі соғыс», «Соғыс туралы», «Г. Дума және солдат мәселесі», «Қазақтардан солдат алына ма?») газет мүдделерінің сан қырлы екенін және ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының ішкі және сыртқы өмірінің өміршең проблемаларына жауап іздестіргенін көрсетті. Газет беттері – қазақтардың шаруашылық, мәдени, рухани және әлеуметтік-саяси тарихының аса бай деректер көзі.

1. 
   Ең алғашқы шежірені жинақтап, зерттегендер кімдер?
   
2. 
   «Бехистун» жазбаларында сақ тайпалары туралы қандай мәліметтер беріледі?
   
3. 
   «Авеста» мәтінінің маңызы неде?
   

1. 
   Қытай және араб саяхатшыларының еңбектерінен қазақтардың қандай территориясына, ру-тайпаларына қатысты құнды деректер таба аламыз?
   
2. 
   Орхон-Енисей өзені бойынан табылған көне жазулардың уақыты?
   

Генерал-майор А. Тевкелевтің Орынбор өлкесі мен қазақ жүздері туралы «Әр түрлі қағаздары» әсіресе өлкені отарлаудың басталуына байланысты шын мәнінде бірінші дәрежелі орын алады.

А. И. Тевкелев патша шенеуніктерінің арасында аймақтағы көптеген түрік халықтарының тұрмысын, әдет-ғұрпы мен құқықтық нормаларын жақсы білген өте беделді адам болатын. Патша мен Ресейге әбден берілген адам ретінде ол Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарын Ресей бодандығына қабылдаудың бастауында болды, күрделі, ал кейде қауіпті де дипломатиялық міндеттерді орындады.

Деректемелердің екінші тобын құжаттар мен материалдар жинақтары – «ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары» және «ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары» құрайды. Кеңестік кезде жарияланған жинақтарда Кіші жүз бен Орта жүзді Ресейге қосудың бас кезіне, бұл үрдістің барысы мен дамуына, оған қазақ хандарының қатысуына, А. Тевкелевтің және Орта жүздегі башқұрттар елшілігінің (Абылай ордасында) қызметіне, Абылайдың 1771 жылы хан атағын алуына қатысты материал бар.

Бірқатар мәліметтер қазақ хандарының Пугачевпен келіссөздерге, ал қазақ жасақтарының Орынбор мен басқа да бекіністерді қоршауға қатысқанын дәлелдейді.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысына қатысты материалдар қазақтардың Ресеймен, соның ішінде Кенесары Қасымовтың көтерілісі кезеңіндегі өзара қатынастарының экономикалық, сауда-саттық және басқа да жақтарын ашып береді.

ХІХ ғасыр деректемелерінің ақпаратына тән ерекшелік көтерілістердің бірнеше ошақтарының тууы болатын. Бөкей Ордасындағы шаруалардың Исатай Тайманов бастаған 1836-1837 жылдардағы бой көрсетуімен бір мезгілде дерлік Орта жүз бен Кіші жүзде патша өкіметіне қарсы Кенесары Қасымов бастаған көтеріліс (1837-1847) бұрқ ете түсті, кейініректе 1856-1857 жылдарда Жанқожа Нұрмұхамедов басқарған Сыр өңірі қазақтары тәуелсіздік жолындағы күреске көтерілді, ал 1855-1858 жылдарда Кіші жүз аумағында Есет Көтібаров басшылық еткен қазақтар Орынбор жазалау отрядтарына қарсы қимыл жасады. Қазақ шаруалары бой көрсетулерінің арасында ұзақтығы жөнінен де, қарқындылығы жөнінен де айырмашылық болды. Алайда құжаттар бұл көтерілістердің негізгі күші өз бостандығы мен дербестігін қорғаған қазақ шаруалары болғандығын растайды. Қазақтар және олардың өз жерін Ресейге қосу аяқталғанға дейінгі өкімет орындарына қарсы бой көрсетулері туралы алуан түрлі фактілер бар бірқатар тарихи материалдар жалпы Түркістанды жаулап алуға қатысты ертеректе жарық көрген жарияланымдарда оқырмандар назарына жеткізілді.

1930 жылдарда кеңестік тарих ғылымында патшалық Ресейдің ұлттық шет аймақтарындағы азаттық қозғалыстарының тарихы архив материалдары бойынша іздестірілді. Мұрағатшылар көтеріліс мәселелерін және Исатай Таймановтың патша мен ханның билік орындарымен көтеріліс кезеңіндегі өзара қатынастарындағы жеке рөлі көрсетілетін бірнеше құжат жариялады. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік архивінің қорларындажинақталған құжаттар мен материалдар жинағында Бөкей Ордасындағы көтеріліс мейлінше толық деректі көрініс тапты. Қазақ және орыс тілдеріндегі құжаттар көтеріліс туралы біздің білімімізді толықтыра түседі және Бөкей Ордасындағы қазақ қоғамының қалың тобы наразылығының себептерін, көтеріліс қамтыған аумақты, көтерілісшілердің әлеуметтік және рулық құрамын, күрестің қиын-қыстау жағдайларында И. Таймановтың жалтақтық көрсетуінің негізгі сырын, патшалық өкімет орындарының Жәңгір ханмен хат алысуының басты себептерін, олардың халық бұқарасымен күресінің әдістерін және басқа мәселелерді неғұрлым толық анықтауға мүмкіндік береді.

1. 
   Орхон-Енисей жазуының құпия сырын ашып, оқу заңдылығын анықтаған ғалым?
   
2. 
   26 таңбадан тұратын (руна жазуы) күміс тостағанша қай жерден табылды?
   
3. 
   Жылнама дегеніміз не және орыс жылнама тарихы қандай кезеңдерді қамтиды?
   

1. 
   Хронографтар дегеніміз кімдер?
   
2. 
   Жылнамаларға тән сипат, қандай факторлармен анықталады?
   
3. 
   Жылнамаларды ғылыми зерттеп, оларды жариялауда кімдерді атауға болады?
   

1. 
   «Бағзы замандар хикаясының» қандай түпнұсқалары (редакциясы) сақталды?
   
2. 
   Неге ежелгі орыс әдебиеті мен ежелгі қазақ дәуір әдебиетінің даму кезеңдері сәйкес емес?
   
3. 
   Қазақ әдебиетінің даму тарихын зерттеген әдебиеттанушы кім?
   

1. 
   «Бағзы замандар хикаясының» қандай түпнұсқалары (редакциясы) сақталды?
   
2. 
   Неге ежелгі орыс әдебиеті мен ежелгі қазақ дәуір әдебиетінің даму кезеңдері сәйкес емес?
   
3. 
   Қазақ әдебиетінің даму тарихын зерттеген әдебиеттанушы кім?
   

1. 
   Қазақ әдебиетінің даму тарихын зерттеген әдебиеттанушы кім?
   
2. 
   Ежелгі дәуір әдебиеті қандай ғасырлырды қамтиды және өз кезегінде қандай хронологиялық дәуірлерге бөлінеді?
   
3. 
   Қ.Жалаири өзінің «Жылнамалар жинағын» орыс патшасы кімге сыйға тартты?
   

1. 
   Қ.Жалаири қазақ тарихы үшін маңызы зор тоғыз дастанды кімнің ұрпақтарына арнады?
   
2. 
   Мұхаммед Хайдар Дулатидың Бабырға туыстығы қандай және ол «Бабыр-наме» еңбегінде Дулатидың қандай қасиеттері туралы жазады?
   

ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысымен тарихи деректерімізді іздеп тауып, жиналуға, сақтауға және зерттеуге бағытталған 2004-2006 жылдарға арналған мемлекеттік «мәдени мұра» бағдарламасы қабылданып, үкіметтің 2005 жылғы 1 наурыздағы №183 қаулысымен Ұлттық архиография және деректану орталығы ашылды.

Мұның бәрі қазақ зерттеушілердің деректану сияқты тарих ғылымының аса маңызды да күрделі саласын меңгеріп, оны өз деректерін тану мақсатында қолдана бастағандығын көрсетеді. Дегенмен, өркениетті бұл саладағы шыққан биігі және еліміздегі тарих ғылымының қазіргі жағдайы мен келешекте атқарар міндеттері тұрғысынан қарасақ, бұл – тым аз.

Соңғы жылдарда бұл бағытта Қазақстанда, дәлірек айтсақ, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде біраз жұмыстар атқарылды. Қазақстан тарихының деректанулық негіздерңмен, оның теориялық және методикалық проьлемалармен арнайы айналысу мақсатында тарих факультетінде 1998 жылы бірінші қыркүйекте Деректану және тарихнама кафедрасы ашылды. Деректану ғылымының қазақша ұғымдары мен терминдері жасалып, теориялық және методологиялық мәселелері мен методтары туралы қазақ тілінде ғылыми мақалалары мен бірнеше іргелі монографиялар жарияланады. Қолданбалы деректану бойынша алғаш рет ана тілімізде докторлық диссертация әзірленіп, қорғалды. Кейбір төл деректерімізді тану ісімен аспиранттар мен магистрлар айналыса бастада.

1. 
   М.Қашқари түркі тайпаларының этнографиялық деректері, тіл мәселесі, ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтап, баяндаған еңбегі қалай аталады?
   
2. 
   М.Қашқаридың сөздігін қазақ тіліне аударған кім?
   
3. 
   Ж.Баласағұнның «Құтты білік» дастаны ортағасырлық қандай мемлекеттің саяси-әлеуметтік кезеңдерін баяндайтын дерек көзі болып табылады?
   

Қазақстан тарихын зерттеуде ХІҮ-ХҮІІ ғғ. орыс құжаттары мен мұрағат материалдарының зор маңызы бар. Орыс жерлері Алтын Ордаға бағынған кезең жылнамаларда князьдардың Орданың билік орындарымен қарым-қатынастарының көптеген жақтары көрсетілген. Оларда Орданың ішкі, қоғамдық-саяси жағдайы туралы, атап айтқанда, ХІҮ ғасырдың 60-70 жылдарындағы Орда шонжарларының түрлі топтарының өзара қырқысқан күресі туралы айтылады. («И быть в Орде замятня велика»). Мамай, Тоқтамыс, Едіге, Әмір Темір заманына қатысты және бұл билеушілердің ыдырап бара жатқан Алтын Орданың тағдырына ықпал етуге және сол арқылы Москва Русіне, Литваға, Польшаға, олардың мемлекеттік орталықтану жолындағы күресіне кедергі жасауға тырысқан әрекеттерін сипаттайтын материал алуан түрлі.

Жылнамаға шаруашылық, халық туралы мәліметтер енгізілген, мысалы, кангиттер жерінің Батый иеліктерінен әрі орналасқаны көрсетілген. Жошы ұлысының батыс бөлігі үшін неғұрлым дәл, шығыс бөлігі үшін жанама географиялық деректер хабарлаған. Мысалы Үлкен немесе Алтын Орда астанасы Сарай қаласы болғаны, сонымен бірге Жайықтың арғы жағындағы барлық жер – орталығы Самарқандта болған «Көк Орда» деп аталғаны атап өтілген. Көк Орда деп «Ақсақ Темір басып алған» жерлер мен патшалықтар» арасында аталған, бірақ олардың ішінде Қытай да аталған, шынына келгенде бұл олай емес болатын.

Қазақстанның солтүстік бөлігінің тарихы жөніндегі маңызды деректер Сібір жылнамалары: Строганов жылнамасы (ХҮІІ ғ, ортасы шені шамасында), С. Есиповтың «Сібір жылнамалары» (1687 ж.) және «Ремезов жылнамасы» (ХҮІІғ. аяғы – ХҮІІІ ғ. басы) болып табылады. Оларда бұл аумақтағы және сібірдегі тайпалардың, соның ішінде керейіттердің (керейлердің) орналасуы туралы, бұл жерде, Сібір жұртында керейден шыққан Тайбұғы әулетінің, содан соң Сібір хандығындағы Шайбани әулетінің билік етуі туралы мәліметтер бар. Ресейдің Орталық (ЦГАДА, АВПР), сондай-ақ жергілікті мұрағаттарда сақтаулы материалдар мен құжаттарда Ноғай Ордасы, Сібір хандығы, Жоңғария, Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы хандықтар жөніндегі Ресей саясаты ғана көрсетіліп қоймайды, сонымен қатар бұл мемлекеттердің ішкі өмірі, олардың қарым-қатынасы туралы да мол ақпарат келтіріледі. Жарияланған және жарияланбаған бұл материалдар арасында хандар мен патшалардың грамоталары мен жолдаулары, дипломатиялық миссиялар басшыларының есептері, жазбалар, күнделіктер, «ертегілер», «сұралып алынған сөздер», қолтаңбалар және т.б. бар.

1. Ұғым дегеніміз не?

2. Деректанудың өзекті категориясы не болып табылады?

3. Деректерді жіктегенде неге сыныптау деп қарастырамыз?

№28 дәріс

Тақырыбы: Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихының деректері

Дәрістің мазмұны:

Қазақ ғалымдары мен зерттеушілерінің еңбектерінде деректанушылық ой әр түрлі дәрежеде кеңес өкіметінің кезінде де көрініс тапты. Әрине, әкімшілік партиялық билікке негізделген, тоталитарлық жүйе кезінде қалыптасқан саяси жағдай тарих ғылымының, оның ішінде деректану ғылымының да дамуына кері әсер еткендігі белгілі. Күні бүгінге дейін халқымыздың іргелі төл тарихының өз дәрежесінде жазылмауы, елімізде деректану ғылымының қалыптасып, жұмыс істей алмауымен тікелей байланысты.

Қазақтардың жаңа тарихының кезеңі Ресей мен Батыс Еуропа, Шығыс Қытай және мұсылман деректемелерімен қатар дәстүрлі қазақ деректемелері – шежіренің өзінде баяндалған. Қазақ шежірелерінің материалдары деректеметанушылық талдау жасаған кезде құнды тарихи мәліметтер болып табылады. Алайда қазақ шежірелеріне ұзақ уақыт бойы тиісінше ғылыми-зерттеушілік көңіл бөлінбей, тарих ғылымының деректемелік ізденістері шеңберінен тыс қалып келді, өйткені бел алып тұрған тоталитарлық жүйе мен идеологиялық цензура ұлттық тарихи деректемелерді пайдалануға тыйым салды. Кеңестік тарихнама мен деректеметанудың қазақтардың тарихи деректемелері ұмыт қалдырылған кездегі кемшілігі де осыдан шығады. Тарихшылар үшін деректемелердің бұл санатын ғылыми проблемалар шеңберіне енгізу қауіпсіз де болған жоқ, өйткені ғалымдарды (мысалы, Е. Бекмахановты, Ә. Марғұланды) тікелей қудалау жәйттері де болды, олар кеінгі тарихшыларды қазақтардың тарихи деректемелерін ғылыми талдау мен зерттеу проблемасын орағытып өтуге мәжбүр етті.

1. Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж.

2. Атабаев Қ. Деректану. Алматы, 2007ж.,269 бет

1. «Қасым ханның қасқа жолына» қандай ережелер енді?

2. «Есім ханның ескі жолына» қандай қосымшалар қосылды?

3. «Жеті жарғы» сол кездегі қазақ қоғамын жан-жақты сипаттай алған заң болды деп бағалауға бола ма?

Посткеңестік кеңістікте әсіресе дәстүрлі деректану мектебі ғасырлар бойы қалыптасып, дамыған Ресейде, қазіргі заман тарихының қазіргі заман деректеріне деген қызығушылықтың арртуы байқалды. Олардағы ғылыми зерттеудің қазіргі деңгейі идеологиялық құрсаудан босану, білімнің интеграциялық үрдісі, заңдық дерек көздеріне деген деректанулық талдауға жаңа талаптар қойылып отыр. Осыған байланысты Ресей ғалымдары заңшығарушылықтың ролін жаңа тұрғыдан бағалауға, заңшығарушылықтың құқықтық мәдениеті мен құқықтық санасының, оның ішінде қоғамның өзінің де өзара байланысының анықтауға ерекше мән бөлінуде.

1. «Тарихи дерек» түсінігі туралы.

2. Тарихи деректерді сыныптау проблемасы.

3. Деректің пайда болуын сынау.

№30 дәріс

Дәрістің тақырыбы: Тәуелсіз Қазақстан Республикасының даму бағыттары.

Сабақ мазмұны: Қазақстан тарихы бойынша дерекнама курсын қорытындылау.

Келешек кәсіби тарихшы мамандар даярлауда деректану пәні ерекше орын алады. Басқа да халықтар тарихы сияқты, қазақ халқының тарихы да өзінің төл тума деректерінің негізінде жазылады. Сондықтан ұлттық деректерімізді тани білу еліміз тарихын оқып-үйренудің және зерттеудің шешуші шарттарының біріне жатады. Деректерді тану ісімен тарих ғылымының маңызды саласының бірі – деректану айналысады.

Деректану тарихи зерттеу тәжірибесінің барысында пайда болады. Алғаш ежелгі тарихи ескерткіштер және нақты тарихи фактіні тануға «дерек не береді» деген мәселенің фактілік жағына ғана көңіл аударған қолданбалы деректану қалыптасты. Сол деректерді сыни талдау арқылы пайдалануға кәсіпқой тарихшыларды үйрететін ғылым – деректану ғылымы. Деректану тарихи зерттеу тәжірибесінің барысында пайда болды. Алғаш ежелгі тарихи ескерткіштер зерттеуді және нақты тарихи фактіні тануға дерек не береді деген мәселенің фактілік жағына ғана көңіл аударған қолданбалы деректану қалыптасты. Деректік базаның кеңеюіне ғылыми айналымға жаңа деректер тобының молынан тартылуына байланысты нақты бір тарихи оқиғаның, құбылыстың немесе процестің әр түрлі деректерде әр түрліше бейнеленетіндігі көріне бастады. Сондықтан оларды бір-бірімен салыстырып, сыннан өткізу қажеттігі туындады. Империкалық жолмен жасалған және ұзақ жылдарға созылған іс тәжірибелік сынақтан өткен тәсілдер дерек оқиғаны қалай бейнелейді деген проблеманы шешуге көмектесетін жазба деректерді зерттеу методикасына айналады. Жазба деректер археологиялық және заттай деректерден бөлек зерттелетін болады.

Егер ғылым ретінде А. Байтұрсынұлы айтқандай «тарихтың қызметі бүтін адам баласының яки бір жұрттың екінші бір топтың өткен өмірін болған күйінде айнытпау болса, деректанудың ғылым ретіндегі қызметі тарихи деректердің пайда болу заңдылықтарын және оларда тарихи процестердің объективті бейнелену дәрежесін зерттеу». Демек тарихи деректер тарихи деректану ғылымының тікелей зерттеу объектісі болып табылады. Деректану тарихи деректер туралы ғылым. Оның негізгі міндеті жоғарыда айтқандай, тарихи деректердің пайда болу заңдылықтарын және оларда тарихи процестердің объективті бейнеленуін зерттеу.

1. 
   Мерзімді басылым мәліметтерін талдау.
   
2. 
   Статистикалық мәліметтердегі өкілеттілік проблемасы.
   
3. 
   Жеке адамдық құжаттардың сипаты мен пайда болу мақсаты.
   

Семинарлық сабақтардың негізгі мақсаты-студенттердің теориялық білімдерін бекіту мен тереңдету және практика жүзінде оларды қолдану дағдыларын қалыптастыру.

- семинар сабақтарының мамандық бойынша құрылған оқу жоспарына сәйкес келуі;

- пәннің типтік және оқу бағдарламасының, сабақ кестесінің болуы;

- семинар сабақтарының дәріс сабақтарымен, бақылау жұмыстарымен және басқа да пән бойынша өткізілетін оқу сабақтарының түрлерімен сәйкестігі;

- техникалық құралдарды кеңінене қолдану;

- университеттегі кітапханалардың әдебиеттермен қамтылу жағдайын ескере отырып, семинарларға әдебиеттер беру;

- семинар сабақтарына студенттердің дайындығын тексеруді ұйымдастыру;

1.2. Семинар сабақтарының мазмұнына қойылатын талаптар:

-семинар сабақтарының мазмұнының пәннің негізгі бөлімдерін қамтыған оқу бағдарламасына сәйкес келуі;

- семинар сабақтарының пәннің оқу сабақтарының басқа түрлерімен байланысын қамтамасыз ету;

-сабақтарда студенттердің жаңа жағдайда білімді өз бетімен пайдалана алу қабілетін дамыту;

-алға қойылған міндеттерді шешу қабілетін дамыту.

1.3. Әдістемелік талаптар:

-дәріс курсымен және басқа да оқу сабақтарының түрлерімен логикалық байланысын қамтамасыз ету;

-студенттер мен оқытушының семинар сабағына дайындық;

-қайшылықты мәселелерді дұрыс талдау мен дұрыс емес жауаптарды түзету;

-курстың спецификалық ерекшелігі мен студенттердің жеке қабілеттерін ескере отырып студенттердің өз бетімен жұмыстануына оқытушының дифференцияцияланған басшылықты қамтамасыз ету.
№1 практикалық сабақ

Тақырыбы: Деректанулық ұғымдар мен терминдердің, деректану теориясының қалыптасуы

Практикалық сабақтың мақсаты: Студенттердің бір-біріне сұрақ қойып жауап алу арқылы өзара мәселеге қатысты мәліметтермен бөлісуіне түрткі болу.

Практикалық сабақтың мазмұны: Курс негізінен басты оқу материалдары қамтылған және практикалық дағдылар мен сабақ барысында берілетін түсініктер бекітілетін дәріс түрінде және практикалық сабақтар арқылы жүргізіледі. Студенттердің білімін үй тапсырмаларын тексеру, оқу құралдарында берілген тестілерді орындау, ауызша сұрау, жеке семестрлік тапсырмалар арқылы жүзеге асады.

Әдістемелік нұсқау: Сұрақ-жауап.