Абуева Кадыржана Кабиденулы 4 января Көкшетау, 2014 (5 к) с-23 с-23 сборник

Аралдың    Мұса  ханы  1712  жылы  қаза  болғанда  оның  Сәтемір 

деген  ұлын  Оразалы  деген  аталық  (ханның  құлы)  жасырып, 

аман  сақтап  қалыпты»  деген  аңызға  [«История  Казахстана  в 

русских источниках ХҮІ-ХХ веков», ІІІ том. Алматы 2005, С. 104.] 

ұқсас,  ауыз  әдебиетіндегі  ежелгі  ұйқастыра  дәріптеу,  айтулы 

тұлғалар  төңірегіндегі  мифтік  әсірелеудің  тағы  бір  мысалы. 

«Әбілмансұр» деген есім Абылайға қатысты жазба деректерде 

кездеспейді,  бұл  да  аңыздарға  кейін  қосылған  –  арабша 

«Жеңімпаз»  дегенді  білдіретін  лақап.  Шын  мәнінде толық аты-

жөні - «Абылай-Мұхаммед Баһадүр сұлтан».

Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейге бодандық шартына қол 

қойғаннан  кейін,  жаңа  геосаяси  жағдайда,  солтүстік  және 

шығыс  шегараларды  бекіту  мәселесі  тұрды.  173З  жылы 

Сәмеке  хан  қазақ  даласын  билеудің  жаңа  тәртібін  енгізіп, 

әкімшілік-аймақтық 

бөліктерге 

бөліп, 

оларға 

сұлтандар 

тағайындап, 

 

тайпа-руларды 

белгілеп 

берген 

[2,347-

348,352,353,356].  Мыс.  Абылай  сұлтанға  солтүстіктегі  уақ-

керей,  атығай,  қарауыл;  Құдайменде  сұлтанға  қыпшақ; 

Әбілмәмбет 

сұлтанға 

қуандық, 

керей; 

Барақ 

сұлтанға 

шығыстағы 

найман; 

Абылайдың 

немере 

ағасы 

Сұлтанмұхаммет 

сұлтанға 

Ертістің 

Жәміш, 

Железин 

бекіністеріне  қарсы  аймақтарды...  басқартқан.  А.  1733  жылы 

Көкшетау өңірін басқаруға тағайындалып [2,353], немере ағасы 

Сұлтанмұхаммет  (ауызекі  Сұлтанбет,  Сұлтанбек,  орысша 

Солтанмамет  аталған)  екеуі  отбасымен,  нөкерлерімен    келіп, 

билік  қызметіне  кіріскен.  Түркістаннан  қоныс  аударғанда, 

қасында, әдеттегідей, аталығы, ақылшы-күтушісі болуы заңды.

Ел  аузында  «Абылай  20  жасында...  билікке  ие  болыпты» 

деген жорамалдың шығу тегіне үңілсек те, осы 1732-33 жылдар 

екеніне  негіз  бар.  Сақталған  құжатта  1731  жылдың  қысында 

«Сәмеке хан жоңғар қоңтайшысына  соғыспен бару үшін 6 мың 

қол жинап отырғаны, оны Барақ сұлтан мен Әбілмәмбет сұлтан 

және Жәнібек батыр  қолдайтыны» айтылған. [1,91]. Жоңғарлар 

мен қазақтардың арасында, атап айтқанда, «...1732 жылдың 16 

тамызда    қазақтар  қалмақтармен  соғысып  жатыр,...қалмақ 

қолының  саны  7  мыңнан  асады.  Олар  20-дан  аса  киіз  үй  мен 

біраз  жылқы-қой  әкетіпті».  Тағы  бір  хабарда,  «қоңтайшы 

қалмақтары  200  түндікті  шауып,  6  мыңнан  аса  жылқы  мен  10 

мың қой әкетіпті» [1,101] деген деректер бар.

1737  жылы  шілде  айында  Қазыбек  би  бастаған    Хан 

кеңесінде  Кіші  жүз  бен  Орта  жүздің  шегарасында  екі  жүздің 

бірігу 

құрылтайына 

қатысып, 

Әбілқайырды 

ортақ 

хан 

сайлағанда  25  жасар  «Абылай-Мұхаммет  баһадүр»  атымен 

182

хаттамаға  түскен  [1,154].  Сол  жылы  Абылай    сұлтанды 

башқұрттар  хандыққа  шақырды,  бірақ,  бұл  шақыру  Ресейдің 

ішкі  шаруасына  араласу  болып  табылатындықтан,  жас  сұлтан 

хандықтан бас тартты. 

Абылай  1740  жылғы  28  тамызда  Әбілмәмбет  ханмен 

бірге  Ор  бекінісінде  Ресей  патшасы  деңгейдегі  келіссөзге 

қатысып,  рәсім  үстінде  Орынбор  комиссиясының    бастығы  В. 

Урусовпен  тең  дәрежелі  әріптес  ретінде  қазақ  қоғамының 

маңызды  мәселелерін  шешіп,  екі  жақты  қауіпсіздікке  кепілдік 

алды.    Осы  келіссөздің  барысында  Абылай  өзін  ханнан  кейінгі 

екінші ресми тұлға ретінде ұстап, ішкі мәдениеті бай, ой-пікірін 

айқын  және  батыл  жеткізе  білетін,  дипломатияның  қалтарыс-

бұлтарыстарын сергек танитын, әбден пісіп-жетілген мәмлегер 

тұлға  ретінде  Ресейдің  шенді  әкімдерін  таң  қалдырған.  Ресми 

әңгіме,  пікір  алысу  үстінде    партнердің  аңысын  аңдып,  дер 

кезінде 

ескертпе 

жасап, 

қажет 

десе 

жауап 

беруден 

тартынбаған жас Абылайды олар келешекте бірден-бір әріптес 

ретінде  мойындағаны  сол  жерде  қағазға  түскен  [1,  180-206]. 

Осы  кездесудің  қорытындысы  бойынша  патша  сарайына  1740 

жылғы  8  қыркүйекте  жазған  хатында  генерал  Урусов 

қазақтардың келіссөз мәдениетінің мұнша жоғары болатынына 

өзінің  таңданысын  жасыра  алмаған.    «...Сыртқы  істер 

алқасынан 

маған 

биылғы 

30 

мамырда, 

Орта 

жүздің 

билеушілері  Әбілмәмбет  хан  мен  Абылай  сұлтанға  тапсыру 

үшін  грамота  жіберілген  еді.  Грамотада  олар  ел  ағалары 

(старшины.-З.Т.)  деп  аталыпты.  Ал,  ежелгі  хан  тұқымынан 

шыққан  Әбілмәмбет  пен  Абылай  дәстүр  бойынша  сұлтан  деп 

аталатын  көрінеді.  Мына  Әбілмәмбет  бұл  күнде  халықтың 

сайлауымен Орта жүздің шын мәніндегі ханы болып отыр... Хан 

мен  сұлтанға  грамоталарды  тапсырарда  «ел  ағалары»  деген 

жазуды  «сұлтан»  деп  түзеттім.  Және  Әбілмәмбет  ханға:  «мен 

С.-Петербургтен  шыққанда  сіздің  хан  екеніңізді  білген  жоқ 

едім», деп түсіндірдім... [1,206]

1741  жылғы  қаңтар-наурыз  мезгілінде  кезекті  бір  қазақ-

ойрат  соғысында  Жоңғар  ханы  Қалдын  Сереннің  бас  батырын 

өлтірген  Абылай  сұлтан,  Шідерті  өзені  бойында  екіжүздей 

шағын  қолмен  жоңғар  әскерінің  қоршауында  қалып,  қолға 

түскен [1,214,216].

Ресей тарабы  1740 жылы тамыз-қыркүйек айларында қол 

қойылған  екі  жақты  ынтымақ,  сыртқы  жаудан  бірлесе  қорғану 

жөніндегі  одақтастық  шартын  сақтамай,  бір  жылға-жетпес 

мерзімде  жоңғар  шабуылына  ұшыраған  Орта  жүзге  қарулы 

көмек  бермеді,  тұтқынға  түскен  Абылай  сұлтанды  [1,214,216] 

183

босатып  алу  жөнінде  Қалдын  Серенмен  арадағы  ежелгі 

дипломатиялық байланыстың пәрменін пайдаланбады. 

Әбілқайыр  хан  мен  Әбілмәмбет  хандарға  қоқан-лоққы 

жасап,  қысым  көрсеткен  жоңғар  ханының  үзілді-кесілді 

талаптары мәлім болған соң, қазақ жерлерінен айырылып қалу 

қаупі төнген кезде ғана, Ресей үкіметі 1742 жылы 2 қыркүйекте 

Қалдын  Серенге  елшілік  жіберді,  басқа  мәселелер  қатарында 

Абылайды  тұтқыннан  босатуды  сұрады  [1,244-256].  Алайда, 

Абылай  сұлтанды  босатып,  сый-сияпатпен  қайтару  туралы 

Қалдын  Серен  Ресей  делегациясы  келместен  бұрын-ақ, 

Абылайдың  өтеуіне  жоңғар  жағына  аманат  барып,  мәселе 

шешіліп  қойған  болатын  [1,228,242,261,263,270,294].    Осыдан 

былай,  Абылай  Ресей  жағының  адалдығына  күмәнмен  қарап, 

өз өмірі үшін сақтық жасады, дипломатиялық байланыстардың 

хабарласу,  елшілік  алмасу  тәсілдеріне  көшті.  1740  жылғы 

келіссөзден  кейін,  өле-өлгенше,  яғни  40  жыл  бойы  Ресейдің 

бірде-бір қаласына ат ізін салған жоқ, патшалардың, биік шенді 

әскербасылардың  шақыруына  барған  жоқ  және  өзінің  осындай 

қызмет тәртібіне Ресейлік әріптестерін еріксіз көндірді.

1743  ж.  көктеміне  дейін,  яғни  екі  жыл  бір  ай  Қалдын 

Сереннің қолында, [1,303] күзет астында, бірақ, бас еркі өзінде, 

жақсы  күтіммен  өткен  тұтқындық  кезеңінде  Абылай  жоңғар 

хандығының  әскери  жүйеге  негізделіп,  бір  орталықтан,  қатаң 

тәртіппен басқарылған мемлекеттік құрылымын, қорғаныс және 

ішкі  экономикалық  жүйесін  мұқият  зерттеген,  ойрат  тілін 

үйренген. Қалдын Серенге өзінің жеке басының озық азаматтық 

қасиеттерін мойындатып, тұтқыннан құрметпен босап, мол сый 

және  қалыңдық  алып  оралған  [1,303,318,319,323-328].  Абылай 

елге  келген  бетте Еділ қалмақтарының Аюке ханының тоқалы, 

Қалдын  Сереннің  қарындасы  Дармабалаға  жазған  құпия 

хатында  қазақ-жоңғар  қатынастарының  бұдан  былай  тату-

көршілік арнасында дамитынына сендірген.  

Орта  жүздің  сайламышты  ханы  Әбілмәмбет,  өз  заманы 

өтіп  бара  жатқанын  мойындап,  жаңа  сипатты  геосаяси 

жағдайда  жауапкерлікті  жігерлі  де  дарынды  қолбасшы,  інісі 

Абылай  сұлтанға  артқан.  Тиісінше  Абылай  да,  адамгершілік 

салтынан  таймай,  Әбілмәмбеттің  ағалық,  хандық  абыройына 

дақ салмаған, тіпті Ресей тарапынан өзін хандыққа тағайындау 

туралы  бірнеше  ұсыныстан  үзілді-кесілді  бас  тартып,  өзінің 

ұстазы,  әкесі  ретінде  сыйлайтын  жанның  көзі  тірісінде  мұндай 

арандатуға  бармайтынын  мәлімдеген.  Әр  жағдайда  ханмен 

ақылдасып,  келісіп  отыратынын  айтқанда,  жатжұрттықтар 

еріксіз  таң  қалған.  Мансапқор  емес,  дүниеге  қызықпайтын, 

184

ұстанған 

принципіне 

берік 

Абылайдың 

мінез-құлқын 

айғақтайтын басқа да жазба деректер жеткілікті.

Абылайдың тұсында елді  басқарудың әкімшілік-аймақтық 

жүйесі жаңаша тәртіптелді. Беделді билер мен батырлар тиісті 

руларды  басқарды.  Олар  өз  қарауындағы  ұлыстардың 

әлеуметтік-шаруашылық  жағдайына,  қорғаныс  қамына  толық  

жауапты  болды.  Мысалы,  қаракесектің  2000  отбасы  Қазыбек 

бидің, 

алтай-арғынның 

3000 

отбасы 

Нияз 

батырдың,  

қанжығалының  2000  отбасы  Бөгембай  батырдың,  тарақтының 

400-ге  жуық  отбасы  Наймантай  батырдың, атығайдың  1000 

отбасы  Жәпек  батырдың,  қарауылдың  2000  отбасы  Итқара 

батырдың,  тобықтының  1000  отбасы  Қарпық  бидің...  билігінде 

болды [1-528,529] 

Абылай,  төтенше  жағдайларға  икемсіз  Хан  кеңесінің 

құзырын  ықшамдап,  дәстүрлі  билер  институтының  өкілетін 

тежеу  арқылы  мемлекеттік  басқарудың  тетіктерін  тікелей  өз 

қолына алды.      

Халықтың  тұрмысын  жақсартуды  көршілерді  тонау-

талаудан  емес,  бейбіт,  жасампаз    еңбекке  бейімдеуден, 

еларалық  сауда  қатынастарынан  бастаған.  Ресей  мен  Қытай,  

Бұхара, Қоқан, Хиуамен, Жоңғар хандығымен айырбас сауданы 

жөнге  қойды.  Ұрлық-қарлыққа    қатаң  тиым  салды.  Шетелдік 

сауда  керуендерінің  аман  келіп-қайтуын  қатты  бақылаған. 

Алғашқы  жылдардың  өзінде  Абылай.  Шұбаркөл  бекінісінде, 

кейін  Ор,  Петр  ағзам,  Троицк,  Семей,  Кереку  бекіністерінде, 

Қытайдың  Үрімші  өлкесінде  айырбас  сауда  орындарын  ашуға 

тікелей ынтагер болды. 

1743-1752 

ж.ж. 

Жоңғар 

хандығымен 

және 

Ресей 

үкіметімен үш жақты тиімді әрі тату көршілік  қарым-қатынаста 

болуға күш салған [1,308,310]. 

Абылай 

Ұлы 

жүз 

бен 

Кіші 

жүз 

хандарымен, 

сұлтандарымен,  беделді  ел  ағаларымен  үнемі  ынтымақта 

болып, қажет уақытта күш біріктіріп, жалпыұлттық мүддені бірге 

қорғаған.  Аймақтық,  ру-тайпалық  жіктелушілікке,  алауыздыққа 

жол бермеген.

Әбілқайыр ханның қазасы сияқты жалпықазақтық маңызы 

бар төтенше қайғылы оқиға кезінде де Абылай ерекше ұстамды 

әрі  әділ  саясат  жүргізді.    Абылай  үшін  бұл  оқиғаи  үлкен  сын,  

ауыр  қасырет  болғаны  рас.  Алайда,  қандай  да  бір  пенделік 

оқыс  қадам  жасасау,    бүкіл  қазақ  тағдыры  үшін  қатер  еді.  

Жалпыұлттық  биіктен  танылған    Абылай,      өзінің  қазақ  халқы 

алдындағы  зор  жауапкерлік  борышын  саналы  түрде  түсінген. 

Ол «аталас туысым» [2,358] деп сыйлайтын Әбілқайырды - хан, 

185

ағам әрі қайынатам деп емес, оның ұлдары Нұралыны құрбым  

әрі  әріптесім,  Ералыны  досым  әрі  балдызым  деп  емес,  басты 

кінәгер  Барақ  сұлтанды  бәсекелесім,  бақталасым  деп  емес; 

біреуін  оздырып,  екіншісін  тізгіндемей  –  бәрін  де қазақтың бір-

бір  беделді    азаматы,  ет-сүйектен  жаралған,  өмірде  ілгерілі-

кейінді  орны  бар,  Алланың  ұлы,  Мұхамметтің  үмбеті  деп 

сабырмен  қабылдады.  Ералыны  Барақтан  қаһарынан  сақтады 

[1,396], Бопай ханымға Жәнібек тарханды жіберіп, көңіл айтты, 

кеуделеп  барып,  сұғынбады.  Ойлап  қарасақ,  бұл  Абылайдың 

енжарлығы немесе «әліптің артын баққан» бейтараптығы емес, 

көрегендігі.    Қазақ  халқының  бүгінгі  тұтастығының  үлкен  бір 

жоралғы  сорабын  Абылай  өз  кезінде  осылай  тартқан  деп 

түсінген  жөн  сияқты.  Орта  жүз  бен  Кіші  жүздің  арасында 

кездейсоқ  шағылған  шақпақтың  жалғыз  ұшқынын  Абылай 

қолдаса, аз қазақтан не қалар еді?

Басқа  жүздердің  билеушілері,  атақты-абыройлы    би-

батырлары туралы сыртынан Абылай айтыпты деген қаңқу сөз 

немесе жазба құжат кездеспеуі де осыны дәлелдейді. Әлбетте, 

оның  төңірегіндегі  би-батырлардың  бәрі  бірауызды  болып, 

әйтпесе    қаһарынан  қаймығып,  Абылайдың  қабағына  қарап 

отырмаған. 

Мысалы, 

башқұрт, 

қырғыз, 

қарақалпақ 

мәселелерінде, Қытай, Ресей, Жоңғар, мұсылман әлемі туралы 

бас  батырлар  мен  еңселі  билердің  әрқилы  ой-пікірлері,  тіпті 

қимыл-әрекеттері  Абылайдың  көзқарасымен  үйлесе  бермеген. 

Осының  әрқайсысын  салмақтап,  ертеңін  болжай  білген, 

ықпалды  сұлтандар  мен  батырлардың,  билердің  пікірін 

бағалап,  қолдап,  бағыттап,  өз  ұстанымына  қарай,  сайып 

келгенде, қазақ мүддесіне  пайдаланған. 

Сыртқы  саясатта  көрші  мемлекеттердің  бәрімен  тең 

дәрежеде  көптарапты  бейбіт  дипломатиялық  қарым-қатынас 

ұстанған. 

Жартылай көшпелі тұрмыс жағдайында табиғаттың қатаң 

сындарынан  мал  мен  жанды  шығынсыз  алып  қалу  үшін  көрші 

Ресей,  Қытай  мемлекеттерімен  мәмлеге  келіп  отырған.  Бұл 

жолда жеке басының мүддесі мен намысын құрбан етуге дейін 

барған, 

бірақ 

Қазақ 

хандығының 

тәуелсіздігіне 

сызат 

түсірмеген.  Ұлты  қазақ  азаматтардың  әрбіреуінің  тағдырына 

Абылайдың  бей-жай  қарамағаны,  әрбір  қандасының  өмірі  мен 

бостандығы 

үшін 

табанды 

 

күрес 

жүргізді 

[1,269-

272,304,338,340,355].     

Жоңғар  ханы  өлгеннен  кейін,  нояндардың  тақ  таласын 

Абылай  Қазақ  хандығының  стратегиялық  мүддесіне  шебер 

пайдаланып,  Ұлы  жүз  бен  Кіші  жүздің  қарулы  күштерін  Орта 

186

жүз әскеріне қосып алып [1,544,546], Лама Доржы, Дауашының 

басқыншылық  шабуылдарын  батыл  тойтарған  [1,446-448,450]. 

1752-1757 

жылдары 

бірнеше 

қарымта 

жорық 

жасап, 

жоңғарлардың жаугершілік қуатын мейлінше әлсіреткен. 

1756  жылдың  жазында    «жоңғар  нояны  Әмірсананың 

соңына  түстік»  деген  желеумен  қазақ  жеріне  қалың  қолмен  екі 

бағыттан,    басып  кірген  Қытай-манчжур  әскерлеріне  қарсы 

қорғаныс 

амалдарын 

алдын-ала 

ұйымдастырған 

[1,502,503,508,509]. Басқыншылар Ертісті кешіп өткен бетте-ақ, 

Бөгембай,  Қожаберген,  Аралбай,  Жауғаш  батырлар  бастаған 

қарсы  ұрыс  бастап,  қатары  қалың,  қару-жарағы  бекем  жаумен 

екі  ай  бойы қаша соғыса отырып, Баянаула, Желтау, Арқалық-

Едірей,  Қу-Боқты,  Қарқаралы-Кент  сияқты  өңшең  таулы 

аймақта  кескілескен  айқас  ұйымдастырды.  Нәтижесінде,  1756 

жылдың  қазан-қарашасында,  жат  жұрттың  жасақтарын  көп 

шығынға  ұшыратып,  қуып  шыққан  [1,507,508,512].  Осы 

майданда  өзі  қатты  жараланып,  өлім  аузынан  қалды.  Келесі 

1757  жылы  14  маусымда  қазақ  жеріне  қайта    кірген  қытай 

жасақтарымен  Абылай  қолы  Айдынсу  тұсында    кездесіп,  тағы 

бетін  қайтарды  [1,490].  Аса  қуатты  және  қауіпті  көршімен 

болған  қақтығыстарды  асқындырмай,  олардың  салдарын 

шебер  реттеп,  Цин  империясымен  бейбіт  қатынас  орнатты

[1,494]. 

Абылайдың    ұстанған  сыртқы  саясаты  және  сол  дәуірде 

Орта  жүздің  көрші  мемлекеттерден  тәуелсіз  болғаны  жөнінде 

А. И. Левшиннен бері қарай көптеген авторлар жазды. Мысалы, 

Ресей генералы И. Крафт былай мойындаған: «Орта жүз орыс 

бодандығына 

Кіші 

жүзбен 

бір 

мезгілде 

мойынұсынды  

дегенімен,    жырақта  жатқан  Орта  жүзге  орыс  билігінің  қолы 

жете  бермеді,  қазақтарға  қойындап  кіре  алмады.  Орта  жүздің 

бас билеушісі Абылай сұлтан өзінің  шебер саясаты мен айла-

амалының арқасында өле-өлгенше  мүлде тәуелсіз болып қала 

берді.  Ол  уақыт  пен  кеңістіктегі  саяси  ауанды  аңдып,  бірде 

Ресейге, бірде Қытайға, бірде Жоңғарға берілген сияқты болса 

да, шын мәнінде, ешқайсысына тізгін берген жоқ. Орайы келсе-

ақ,  үшеуін  де  шауып,  өз  халқы  үшін  пайда  табуға  ұмтылды... 

Абылай Жоңғар хандығын жоюда Қытайға көмектесті» [2,389].

Абылай  сұлтан  жоңғар  хандығы  жойылғаннан  кейін, 

ежелгі  қазақ  жерлерін  қайтарып  алуға  күш  салды.  Осы 

мақсатта  және  баянды  сауда  қатынастарын  орнату  үшін  1757-

1760  ж.ж.  бастап,  Цин  сарайымен  тікелей  мәмлеге  келген, 

стратегиялық  әріптес  ретінде  Ресейден  қол  үзген  жоқ,  оның 

өктем  наразылығын  еңсере  отырып,  келешек  үшін  шығыс 

187

тарапта  қазақ-қытай  байланыстарын  нығайтқан  [2,372].  Қытай 

императоры  Цянлунь  Абылайдың  жігерлі  дербес  саясатын 

мойындап, Қазақ хандығының іс жүзіндегі тәуелсіздігін таныды, 

тіпті  «қазақтардың  ішкі  ісіне  араласпайтынына  жазбаша 

кепілдік  беруге»  [1,497]  мәжбүр  болған.  Қытай  мемлекетімен 

тұрақты  сауда    орнатты,  тарихта  «жылқыға-жібек»  айырбасы 

түрінде  басталған  екі  жаққа  да  тиімді  байланыс  тікелей 

Абылайдың күш-жігерімен орныққан [1,518].

Абылай  хан  өмірінің  соңына  дейін    Ресей  және  Қытай 

мемлекеттерімен, Орталық Азия хандықтарымен теңгерімді әрі 

тұрақты,  екіжаққа  да  тиімді,  дипломатиялық  және  сауда 

қатынастарын 

нығайтып, 

Қазақстанның 

саяси 

және 

экономикалық 

тәуелсіздігін, 

мемлекеттік 

шегарасының 

беріктігін  қамтамасыз  еткен.  1759  жылы  ақпанда  немере  інісі 

Жолбарыс  сұлтан  бастатып  12  кісіні  Петербургке  [2,48]  және 

тағы  бір  туысы  Орыс  сұлтанды  14  кісімен  Пекинге  [2,49,52] 

аттандырды. 

Ресей  үкіметі  Абылайдың  «шектен  тыс  дербестігінен», 

әсіресе  Қытаймен  жақындасуынан  сескеніп,  оны  өз  жағына 

тарту  үшін  «жем  тастады»  -1759  жылы  жылдық  жалақы 

тағайындады  [2,60],  1760  жылдан  бастап  жылына  200  пұт 

астық  беріле  бастады  [2,125].  Қызылжар  бекінісінен  250 

шақырым  жердегі,  Қылшақты  өзені  бойында  қыстау  салып 

беруге  көндіріп,  қолынан  қағаз  жаздырып  алды.  Осылайша, 

біріншіден,  өз  халқы  алдында  Абылайдың  абыройына  шіркеу 

түсіруге (көрші елден бағалы сыйлық алған ретінде), екіншіден, 

қазақтың «сыйға – сый, сыраға –бал» салтымен, бауырға тарту 

ниетін  көздеді.  Алайда,  мұндай  «жол,  жоралғы»  Абылайды 

адалдық ниетінен тайдыра алмады. 

Аңыздағы  «Абылайдың  ақ  үйіне»  барып  тірелетін  бұл 

әңгімені Сібір әскер шебінің бастығы генерал И. Веймарн 1761 

жылы  22  қыркүйекте  бастаған:  «Қазақтарды  тыныштандырып, 

ежелгі салтынан айыру, мінез-құлқын жұмсарту, олардың негізгі 

байлығы  болып  табылатын  малын  бірте-бірте  азайту...» 

жоспары  үкімет  деңгейінде  қолдау  тапқан.  [2,155-157].  Абылай 

сұлтанға Қылшақты өзені бойынан үй-жай салып беру мәселесі 

1765  жылдың  1  мамырында  қайта  қозғалды.  13  мамыр  күні 

Қызылжар (Петр ағзам) бекінісінен, барлығы 21 адам, оның 16-

сы балташы, екі айға мөлшерлі ас-суымен, капрал Абдуловтың 

бастауымен,  Абылай  сұлтанға  генерал-майор  Девиц  атынан 

жазылған  хатты  алып,  8  арбамен  оңтүстікті  бетке  алып, 

аттанып  кетті  [2,221,222].    Зерттеуші  Н.  Г.  Аполлова  мұрағат 

құжаттарын  негізге  ала  отырып,  былай  деп  жазады:  «Орта 

188

жүздің  әлуетті  сұлтаны  Абылай  1765  жылы  жартылай 

отырықшы  шаруашылық  бастады.  Петропавл  бекінісінің 

қарсысындағы жайлаулар соған қарайтын... Абылай Қылшақты 

өзенінен  7  шақырым  жердегі  қыстауында  өзіне  қысқы  тұрғын-

жай салып беруді сұраған. (ООММ, 1-қор, 1-тізбе, 133-іс, 10-10-

сырт. пар.) Абылай үшін салынатын қысқы үйлер татарлардың 

«шұбалма пешімен» жылытылған.

Қосымша  ретінде  айтарымыз,  аталған  жаңа  қоныстың 

орны  Петропавл  бекінісінен  250  шақырым  жердегі  Қылшақты 

өзеншесінің  өткелінен  өткен  соң,  7  шақырым  жерде.  Сол 

жылдан  бастап  «Жаңа  қыстау»  аталған  хан  ордасы  қазіргі 

Көкшетау  қаласынан  35  шақырым  жердегі  «Кенесары  ауылы» 

деген  елді  мекеннің  оңтүстігіндегі  шоқылардың  арасына  

салынған.

1771  жылы    Әбілмәмбет  хан  қайтыс  болғаннан  кейін, 

қазақтың  үш  жүзінің  беделді  өкілдері  «марқұм  ханның  өз 

кіндігінен  тараған  ұлдарының  мұрагерлік  құқы  бола  тұрса  да, 

өзге  сұлтандардың  ішінде  ең  таңдаулысы  ретінде»  (Шоқан), 

Түркістан  қаласында  Абылайды  «үш  алаштың»  ханы  етіп, 

бірауыздан  сайлаған  [2,357-359,361,365].  Бірақ,  Абылай  хан 

патша құзіретімен биік лауазымға бекіту рәсімін тілемеген және 

тәуелсіз  елдің  билеушісі  ретінде  Ресейге  бодандық  шартынан 

бас  тартқан.  Тек,  арада  7  жыл  өткен  соң  ғана  Қазақ 

даласындағы  өз  ықпалын  сақтап  қалуды  амалдап,  Ресей 

патшалығы  1778  жылғы  4  мамырда  А.  «Орта  жүздің  ханы 

лауазымына  бекіту  туралы»  құзырхат  жіберуге  мәжбүр  болған

[2,367-374,377].  Алайда,  тәуелсіз  көрші  мемелкеттің  ішкі 

істеріне  араласу  болып  табылатын  халықаралық  құқық 

нормаларына  қайшы  бұл  құжатты  Абылай  хан  заңсыз    деп 

таныды.  Ресей  императорының  жарлығын  мойындамады, 

мансап  куәлігінен  ашық  бас  тарттты,  көрші  мемлекет  билігі 

ұсынған  сый-сияпатты,  хандық  жора-рәсімерді  қабылдамады. 

[2,386,392].  Абылайдың  бұл  ұстанымын  әр  саққа  жүгірткен 

Ресей  генералдары  мұндай  «варвар,  түз  тағысын»  тақтан 

тайдыру,  тіпті  ыңғайы  келсе  тұтқындап,  көзін  жоюдың 

амалдарын  қарастырғаны  туралы  құжаттар  баршылық  [2,375-

388].    

Енді  сол  құжаттардан  кейбір  үзінділер  берсек:  «...Орта 

жүзді  түгел  қозғап,  қарауындағыларды    Абылайға  қарсы  қою 

керек»,  [2-393]. «Өз қарауындағы елдерде ғана емес, қазақтың

басқа  да  жерлерінде  Ресейдің  көптеген  адамдарын  тұтқында 

ұстап  отыр.  Қанша  талап  етсек  те,  қайтармайды»  [2,384]. 

«Елінде және өз ауылында көптеген орыс адамдарын тұтқынға 

189

ұстап  отыр,  оларды  қайтару  туралы  біздің  талабымызды 

орындаған  жоқ...орыстарға  нешетүрлі  жамандық  жасаудан 

тайынбайды»  [2,388],  Орта  жүз  ішінде  Абылайдың  беделін 

түсіретіндей  іс  ойластырып,  оған  «бақталас»  болатын 

мансапқор біреуді іздеп тауып, ондай адамды үкімет тарапынан 

қолпаштап отырған жөн [2,388].

«...Әзірше,  Орта  жүзде  жағдай  осындай  болып  тұрған 

кезде қазақ жеріне орыстардың қатынауына тыйым салу қажет. 

Өйткені,  бұл  «жыртқыштан»  қауіп  күшті.  Сондай-ақ,  бүкіл 

шегара  бойында  қазақтардың  шапқынынан  сақтанып  отыру 

қажет,  ондай  жағдай  бола  қалса,  мейлінше  бетін  қайтарып, 

қуып, барымталап жіберу керек [2,388].

«Осынау  бұзық  ниетті  Абылайға  бәсекелес,    одан  қысым 

көріп,  наразы  болып  жүргендердің  арасынан:  Ресейге  адал 

қызмет  ететін    Әбілпейіз  сұлтан,  ағайынды  Бекболат  пен 

Кенжебай  сияқтылардың  арасы  қазір  қандай  екенін  білу  үшін, 

нақты барлау жүргізу жөнінде Огарев мырзаға мынадай нұсқау 

берген  едім:  «Егер  олар  Абылайдың  Ресей  жөніндегі  қылық-

әрекеттерін  жек  көретін  болса,  Орта  жүзді  түгел  азғырып,  

Абылайға  қарсы  көтеру  керек.    Мұнымыздың  орайы  келсе, 

Абылайға  қарсы  шығушыларды  патша  ағзам  тарапынан 

қолпаштап,  шенін  өсіреміз  деп  дәмелендірген  жөн  болар  еді. 

Бұл  ойымыздың  орайын  келтіру  үшін  ондай  адамдарға  пара 

беріп,  аузын  алу  керек.  Генерал-майор  Огарев  өз  тарапынан 

ханға  біз  ойлағандай  әлуетті  бәсекелес  таба  алар  ма  екен,  ол 

жөнінде  мен  біліп  отыруым  керек  қой.  Осы  жұмыс  бойынша 

оған  өз  қасымдағы  тілмәш  Бекчуринді  жіберіп  алғанмын.  Осы 

жоспарымыздан  көңілдегідей  нәтиже  күтіп  отырғанымда, 

таяуда  тілмәш  Бекчурин  де  қайтып  оралды.  Тілмәш  арқылы 

Огарев маған мына жайларды хабарлапты:

«Қолынан  іс  келеді-ау,  деген  Әбілпейіз  сұлтан  қазір 

Түркістан  қаласында  екен,  әзір  ол  жақтан  қайтатын  түрі 

көрінбейді.  Арнайы  адам  жіберіп,  шақырып  алайын  десем, 

оның да ыңғайын таба алмай отырмын.

Ал  енді,  ағайынды  екеудің  біреуі  -  Бекболат  Огаревтің 

шақырғанына  келмепті.  Аурумын,  денсаулығым  жарамайды 

десе  керек.  Оның  үстіне,  бізге  шын  берілген  ел  ағалары  да 

оның әлжуаз әрі тым кәрі екенін айтып отыр. Бекболаттың інісі 

Кенжебай  қолайлырақ  болар  еді,  оны  былтыр  кездескенде 

Огарев  мырза  да  байқаған  екен,  алайда  Кенжебай  шегара 

шебіне ұрымтал маңнан көрінбейді, қайда екені белгісіз. Демек, 

бұл  екеуінің  де  ыңғайы  келмейтіндіктен,  Огарев  мырза  Сібір 

шебіне  таяу  қоныстанған  Төре  сұлтан  мен  Құлыбек  батыр 

190

екеуінің бірін таңдағанды жөн көретіндей. Төре сұлтан әуелден 

Абылаймен  жұлдызы  қарсы,  оның  айтқандарын  орындай 

қоймайтын,  өзін  Абылайдан  кем  санамайтын.  Ал,  Құлыбек 

батырдың бізге жақсы қызмет етіп келе жатқаны рас, десек те, 

оныңыз біз ойлағандай нәтиже шығара алар ма екен?

Огаревтің  осындай  да  күдігі  бар.  Өйткені  Ертісті  бойлап, 

Омбы  бекінісінен  жоғарырақ  аймақта  отырған  Абылайдың  інісі 

Сұлтанмұхаммет  сұлтан  мен  немере  інілері  Орыс  және  Иман 

сұлтандар  бар,  бұлардың  балалары,  туыстары,  қарауындағы 

қазақтары  бар.  Олар,  әрине,  Абылайдан  сырт  айналмайды» 

[2,392,393].  Кезінде  хатталған  бұл  сөздерге  түсінік  беру  артық 

болар.

Абылай  мен  орыс  билігі  арасындағы  қатынастар   туралы 

Ресей бас штабының биік шенді офицері И. Красовский былай 

деп  жазған:  «...  дәл  сол  кездегі  Орта  жүзге  алғыр  да  әлуетті 

әскербасы, көрші державалармен қарым-қатынас жасап тұруға 

шебер  мәмілегер  керек  еді.  Осы  міндеттің  екеуін  де  Абылай 

абыроймен орындап шықты. Ол тек арғын тайпасын ғана емес, 

басқаларын  да  биледі.  Үш  жүздің  ортақ  дұшпаны  жоңғарларға 

қарсы  жеңісті  күрес  бастады.  Аса  өрнекті  ептілік  танытып, 

Ресеймен  де,  Қытаймен  де  байланыс  орнатты.  Осындай 

қасиеттерінің арқасында, Әбілмәмбет ханға қарағанда, Абылай 

сұлтанның  атақ-даңқы  арта  берді.  Әбілмәмбет  хан  болса, 

әскерді де, мәмлегерлікті де Абылайға өз еркімен беріп қойды, 

билікке  таласқан  жоқ.  Соның  нәтижесінде  Сібір  даласындағы 

Орта  жүз  сұлтандарының  арасында  алауыздық  [болған]  жоқ. 

Мұндай  ауызбірліктің  екінші  бір  негізі,  жоңғар  мен  қазақ  арасы 

тыныштанған  соң,  Абылай  бүкіл  қазақ  аламанының  қолбасы 

атағынан  өз  еркімен  бас  тартты.  Орта  жүз  тайпаларын 

бұрынғыдай,  бір  шыбықпен  айдаймын  деп  аптыққан  жоқ...».

[Материалы  для  географии  и  статистики  России,  собранные 

офицерами генерального штаба. Область Сибирских киргизов. 

Часть 1. СпБ, 1868. С.39.]

Абылай 

хан 

Ресейдегі 

Е. 

Пугачев 

көтерілісіне 

байланысты  ұстамдылық    танытты.  Ресейдің  ішкі  ісіне 

араласқан жоқ, көтерілістің түбі шикі, мақсаты бұлыңғыр екенін 

байқады.  Қазақ  халқын  арандатудан,  орынсыз  қан  төгуден 

сақтап  қалды  [2.311,312].  Ескерте  кетейік,    «Абылай  хан  Е. 

Пугачевті  қолдады,  тіпті  40  мың  әскермен  Ресей  бекіністерін 

шабуға  дайын  отыр»-мыс  [2-313]    деген  жазбаша  дерек  сол 

дәуірде  насихат  үшін  таратылған  жалған  ақпар  екені 

дәлелденді.

Абылайдың  қырғыздарға  екі  мәрте  жорық  жасағаны 

191

туралы  деректер  сақталған.  Екеуінде  де  Абылайдың  қырғыз 

жеріне  немесе  байлығына  қызығып,  басқыншылық  ниет 

көздемеген  [1,532,],  керісінше,  тегі  бір,  дін  қарындас  қырғызды 

қытайланудан сақтап, кейбір рубасыларының қарсылығын баса 

отырып, Қазақ хандығына қосуды мақсат еткен.

Абылай  хан  1780  жылғы  қыркүйек  соңы,  қазанның 

басында    Арыс  өзені  жағасында  қайтыс  болды.  Қазақтың  үш 

жүзінің  өкілдері  ұйғарып,  атаулы  зират-қорымы  болып 

табылатын  Түркістандағы  Қожа  Ахмет  Иасауи  кесенесіне 

жерленді.       

Қазақ  арасында  Абылайдың  туған  жылы  туралы  кезінде 

қалыптасқан 1711 жылы, 1713 жылы деген екі пікір бар. Жазба 

дерек  жоқ  және  Абылай  70  жасап  еді  деген  сөз  аңыз-

әфсаналарда    кездеспейді.  Демек,  қолда  бар  деректерге 

жүгінсек,  Абылай  қазақ  күнтізбесі  бойынша  1712  жылдың 

аяғында,  орысша  жыл  есебі  бойынша  1713  жылдың  басында 

туған және 1780 жылдың күзінде 68 жасында қайтыс болған. 

Мұрағатта  Абылайдың  хатшысы  Жағда  Усмановтың 

айтқандары  сақталған.  Яғни,  1780  жылғы  25  қыркүйекте 

Көкшетауға  «Абылай  ханның  қасынан  (оңтүстіктен)  оның 

ұлдары  Шыңғыс  сұлтан  мен  Есім  сұлтан,  Дат  батыр  бастаған 

біраз  адамдар  келген.  Олар  ханның  жорықтағы  жеңістерін 

айтқан. Келер көктемде, яғни, «1781 жылдың басында Абылай 

сұлтан  Көкшетаудағы  ордасына  қайтып  келеді»  деген. 

Түркістаннан Көкшетауға дейін салт атпен кемінде бір апталық 

жол  екендігін  ескерсек,  Абылай  хан  1780  жылғы  19-20 

қыркүйекте  тірі  [2,394-397]  Демек,  Абылай  1780  жылғы  20 

қыркүйектен  кейін  қайтыс  болған.  Мұны  бекітетін  тағы  бір 

құжатта,  Ресей  тыңшысы,  Есет  провинциясының  башқұрты 

Қазаққұл  Қазанбаев  жоғарыда  аты  аталған  Дат  батырдан: 

«Абылай  ханның  былтыр,  1780  жылы  күзде  ауырып,  өз 

ажалынан қайтыс болғанын» естіген [2,410].

Үшінші 

құжат 

Петропавл 

бекінісінің 

коменданты 

С.В.Сумароковтың  генерал  Н.Г.Огаревке  жазған  хаты.  Онда 

«...1781  жылғы  9  ақпанда  Абылай  хан  өлді  деп  хабарлаған 

екенсіз. Шынында дәл осылай ма, Құлыбек батырды шақыртып 

алып,  біліп  беріңіз,  анық-қанығына  жету  –  біз  үшін  өте  қажет. 

Барлық  күш-жігеріңізді  салып,  Құлыбек  батырды  Абылайдың 

өлген жеріне жіберіп алыңыз. Абылайдың өлгені рас па, неден 

өлгенін анықтасын. Құлыбек кісі жіберемін десе, жол шығынын 

толық 

өтейміз, 

оған 

қам 

жемесін». 

(Омбы 

облыстық 

мемлекеттік  мұрағаты.  1-қор,  1-тізбе,  226-іс,  52-пар.  Бұрын 

жарияланбаған.)

192

Бұл  ресми  түрде  қағазға  түскен    алғашқы  хабар, 

хатталған  әзірше  тұңғыш  құжат.  Демек,  Абылай  хан  «1781 

жылы қайтыс болды» деген дерек негізсіз. 

Уәли  сұлтанның  Ресей  әкімшілігіне  хат  жазып,  әкесінің 

қазасын  1781  жылғы  мамыр  айында  ғана,  яғни  кеш 

хабарлауының  мәнісі  де  нақты  деректермен  анықталып  отыр. 

Абылай  ханның  қазасы  туралы  генерал-майор  Н.  Г.  Огаревтің 

1781  жылғы  21  наурызда  жазған  мәлімхатында  «Абылайдың 

ұлы  Шыңғыс  сұлтан  қазақтарға  әкесінің  өлімі  туралы  жаздағы 

бас  қосуға  дейін  орыстарға  айтпаңдар,  деп  тыйым  салыпты» 

[2,402]  деген  сөздер  ханның  қазасы  жылы  таяп,  ас  бергенше 

құпия ұсталғанының тағы бір дәлелі...

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: