Қазақ тіліндегі эмоционалды

152 
Автор көсемше формалары арқылы етістіктің эмоционалды
-
экспрессивті күшін толық танытып, Күнікейдің шерге, қайғыға, күйі
-
ніш пен өкінішке толы күйін, ешкімге керексіз болып қалған жағдайын 
қимыл, іс
-
әрекеттің динамикасы арқылы жеткізген. 
Қорыта
келгенде, көсемше формаларына, олардың қолданыс кезін
-
дегі ерекшеліктеріне қатысты қазақ тіл білімінде нүктесі қойылмаған 
мәселелер баршылық. Көсемше формалы эмотивтер эмоцияны бейне
-
леу қызметін де, эмоцияның шақтық мағынасын білдіру қызметін де, 
эмотивтерге түрлі мағыналық реңк үстеу қызметін де атқара алады. 
Көсемше тұлғалы эмотивтер тілде жағымды эмоцияға қатысты да, 
жағымсыз эмоцияға қатысты да актив қолданылады. 
 
3.2
.2 Есімшелердің
 
эмоция тудырудағы рөлі
Адам эмоциясының түрлі реңкін білдіру, белгілеу, бейнелеу мақса
-
тында актив қолданылатын етістік түрі –
есімше. Есімше етістіктің 
функциялық формаларының бірі болып табылады. Есімшелердің эмо
-
ционалдылыққа қатысты актив қолданысы оның болымды, болымсыз 
түрінде де қолданылып, жақтық та, шақтық та мағынаны аңғарта алуы
-
мен және
есімдерше көптеліп, септеліп, тәуелдене алатын қасиеттері
-
мен тікелей байланысты. А. Байтұрсынұлы: «Есімше дейміз –
есім 
сияқты айтылатын етістіктің түрін»,
 
–
деп анықтайды [77, 251].
 
Есімше адам эмоциясын көрсетуде оны сол эмоцияның иесіне тән 
процесс ретінде суреттеу қасиетіне ие. Мысалы,
Абдыраған, жаншылған
 
жанның әуезі (М.Мағауин).
Есімшеде етістіктің де, есім сөздердің де қасиеті бары тіл білімінде 
танылған құбылыс. Есімше қимыл
-
әрекет түрінде қолданылып, 
эмоцияның сапасы, белгісі қасиеті ретінде ұғынылады. Мысалы, 
Көңілі 
бықсыған 
күмәнға толы
(М. Мағауин).
Бұл –
есімше формалы сөздің екінші номинативті эмотивтің 
алдында келіп, соның қимылдық
-
сындық белгісін білдіруі. Бұл жағдай
-
да есімше формалы сөз номинативті эмотивтің 
(күмән)
қимылдық
-
сындық белгісін білдіруі арқылы анықтауыштық қызмет атқарады. 
Номинативті эмотивтің сындық белгісін білдіріп тұрған 
бықсыған 
сөзі 
қандай?
деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш қызметін атқар
-
ғанымен, ол сөздің сын есім сөзден айырмашылығы байқалады. Сын 
есім сөздер заттың статикалық (тұрақты) белгісін білдірсе, есімше 
формалы сөз номинативті эмотивтің динамикалық (өзгерісті, қозға
-
лысты) белгісін білдіреді. 
Есімше формалы эмотивтер де есім сөздер сияқты түрленеді, яғни 
септелінеді, көптелінеді, тәуелденеді. Осыған орай сөйлемде баста
-
уыш, толықтауыш қызметтерін атқарады. Эмотивтер тәуелденген 

153 
кезде эмоцияның өзі де, ол эмоцияның кімге тән екендігі де анық 
көрініп тұрады. Мысалы,
–
 
Соншама 
өрекпігені
 
несі, жетпегірдің! –
 
деп әйелдер Ждақайды 
қарғап
-
сіледі (С. Елубаев)
.
Сөйлемнен есімшенің 
-
ген
қосымшасы 
қосылып, үшінші жақ формада тәуелденіп тұрған 
өрекпу 
эмоциясының 
Ждақайға тән екендігін, сонымен қатар оны қоршаған тілдік бірліктер 
арқылы Ждақайдың өрекпуінің әйелдер тарапынан жағымсыз баға
-
ланып тұрғандығын да байқауға болады. 
Нарқамысқа келген күннен бастап Шегенің бір 
қорыққаны 
аудандық комсомол комитетінің хатшысы Нұрила дейтін қатпа қара 
қыз еді
(С. Елубаев).
Бұл сөйлемде де есімше формалы
 
қорқу 
эмоциясының Шегеге 
қатысты екендігі тиісті формалар арқылы көрініс тауып тұр. 
Эмоциялы сөйлемдерде қолданылатын есімше формалары қолда
-
нылу аясымен де, жалғанатын етістіктерге үстейтін грамматикалық 
мағынасымен де ерекшеленеді. Есімшенің 
-
ған, 
-
ген, 
-
қан, 
-
кен
жұрнақтары арқылы жасалған есімше формалары эмоцияның немесе 
эмоция әсерінен жасалған түрлі қимылдың
- 
іс
-
әрекеттің, процестің 
бұрын болып өткендігін білдіреді. Мысалы,
Жалғыз ол ма? Жас күнінде бай балалары талай 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: