Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық



бет5/47
Дата22.05.2018
өлшемі9,62 Mb.
#40597
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47

2009 жыл 14 наурыз. Қыздар университетінде «Исаев оқулары» өткізіліп, жас ғалымдар мен студенттердің мақалалар жинағы жарық көрді.

2010 жыл 13 наурыз. Қыздар университетінде «Исаев оқулары» өткізіліп, жас ғалымдар мен студенттердің мақалалар жинағы жарық көрді. Университет студенттері арасында зияткерлік олимпиада өткізілді.

2011 жыл 13 наурыз. Қыздар университетінде «Исаев оқулары» өткізіліп, жас ғалымдар мен студенттердің мақалалар жинағы жарық көрді. Университет студенттері арасында зияткерлік олимпиада өткізілді.

2012 жыл. Қыздар университетінің филология факультеті студенттері үшін «Исаевтану» арнаулы курсы енгізілді (курс авторы - доцент Ж.К.Отарбекова).

2012 жыл 25 сәуір. Қыздар университетінде «Исаев оқулары» өткізіліп, жас ғалымдар мен студенттердің мақалалар жинағы жарық көрді. Университет студенттері арасында зияткерлік олимпиада өткізілді.

2013 жыл 13 наурыз. Қыздар университетінде «Исаев оқулары» өткізіліп, жас ғалымдар мен студенттердің мақалалар жинағы жарық көрді. Университет студенттері арасында зияткерлік олимпиада өткізілді.

Бүгін, міне, тағы да зиялы қауым, әкемнің көзін көргендер, шәкірттері менің әкемнің құрметіне бас қосып, алқалы жиын өткізіп, еске алысып отыр. Ғалым үшін, шәкірт тәрбиелеген ұстаз үшін бұдан асқан бақыт жоқ шығар. Әкемнің өзі болмаса да, көзін көрген замандастарын, әріптестерін, шәкірттерін көріп, педагог кадрларды тәрбелеудегі істерінің жалғастығын, ғылымдағы идеяларының өміршеңдігін сезініп, марқайып отырмын. Сіздердің арқаларынызда әкемнің ғылымдағы ғұмыры жалғаса береді деп сенемін.



1-СЕКЦИЯ.

Қазіргі тілдік ахуал және Қазақстан мен әлемдегі тіл саясаты


Латын қарпі: ұлт болып шешуге тиісті мәселе

Мырзаберген Малбақұлы

филология ғылымдарының докторы, профессор,

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауында еліміздің даму жолындағы жаңа саяси бағытты белгілеп берді. XXI ғасырдың 10 жаһандық сын-қатеріне тоқталған Елбасы тарихи уақыттың аса жеделдей түсіп, әлем қарқынды түрде өзгеріп отырғанын, адамзаттың үшінші индустриялық революция табалдырығында тұрғандығын, технологиялық жаңалықтардың әлемдік нарықтың құрылымы мен қажеттіліктерін түбегейлі өзгертіп отырғанын, дүниеде дүниетанымдық құндылықтардың ауыр дағдарысы орын алып отырғанын айта келіп, ұлттық дамудың 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағытының жобасын ұсынды. Президентіміз 2050 жылға дейін кезең-кезеңімен шешілуі тиісті міндеттерді ашып айтты. Мемлекетіміздің ақпараттық технологиялар саласында транзиттік әлеуетті дамыту ісін ынталандыра отырып, әлемдік ақпараттық ағындардың Қазақстан арқылы өтім қабілетін еселеп арттыруы қажеттігін ескертті. Сыртқы саясат мәселесіне тоқтала отырып, оның дәйекті және болжамды болуы, ұлттық мүдделерді ілгерілетуге, аймақтық және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға қызмет етуі туралы ойларын ортаға салды. Біздің басымдықтарымыздың өзгермейтіндігін, оның көршілеріміз – Ресеймен, Қытаймен, Орталық Азия елдерімен, сондай-ақ АҚШ-пен, Еуроодақпен, Азия елдерімен серіктестікті дамыту мәселесі болып табылатынын қадап айтты. Сыртқы саясатты жаңғыртудың басты басымдықтары қатарында мәдени-гуманитарлық, ғылым-білім салаларындағы халықаралық ынтымақтастықты арттыру ісін атады. Жаңа қазақстандық патриотизм мәселесінде «өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміздің керектігіне» тоқталды. «Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясат біздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиіс» деген Елбасы мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра беретіндігімізге тоқтала отырып, сонымен қатар «осы заманғы ғылыми терминологияның негізін латын тілінен енген сөздер құраса, ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүниежүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» деген байлам жасады. «Қазақ тілі және тілдердің үш тұғырлылығы» туралы бөлікте: «Біз 2025 жылдан бастап, әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады» деген ойларын ортаға салды.
Елбасының жоғарыда аталған сындарлы ой-тұжырымдарының бәрі де біздің сөз еткелі отырған тақырыбымызға тікелей қатысты. Сол себепті оларды толық келтіріп отырмыз. Тарихи уақыттың жеделдеп, әлемнің қарқынды түрде өзгеріп бара жатқандығы, оған технологиялық жаңалықтардың, әсіресе ақпараттық технологиялардың тигізіп отырған әсері, әлемдік ақпараттық ағындардың Қазақстан арқылы өтім қабілетін арттыру талабы, сыртқы саясатта мәдени-гуманитарлық, ғылым-білім салаларындағы халықаралық ынтымақтастықты арттыру талабы, заманауи ғылыми терминологияның негізін латын тілінен енген сөздердің құрайтыны, ақпараттық технология дәуіріндегі ағылшын тілінің рөлі, кейінгі ұрпақтың болашағы үшін латын қарпіне көшуге тиістігіміз анық нәрсе. Мұның «бүкіл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға» жағдай туғызатындығын бір сәт ұмытуға болмайды. Жаңа жыл қарсаңында отандық телеарналар өкілдеріне берген сұхбатында Елбасы латын қарпіне көшуге дайындықтың бар екендігін айтып, сол себепті бұл істі 2025 жылға дейін созбауымыздың мүмкін екендігін ескертті. Енді осы мақсатты мүмкіндігінше тездетіп жүзеге асыру үшін не істеуіміз керек? Ең алдымен, әрине, бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен жан-жақты үгіт-насихат жұмыстарын жүргізген абзал болмақ. Оны Елбасымыздың өзі бастап берді.
Екінші кезекте жазуды латын қарпіне көшіру мәселесі бойынша тұрақты жұмыс жасайтын мемлекеттік комиссия құрудың қажеттілігі анық нәрсе. Ол комиссияның құрамында ірі мемлекет, қоғам қайраткерлерімен бірге білім-ғылым, мәдениет-ақпарат, қаржы салаларының басшылары мен білікті мамандары жинақталса, нұр үстіне нұр болар еді. Латын қарпіне көшіру ісінің басты-басты мәселелерін (лингвистикалық, дидактикалық, мәдени-ақпараттық, баспаханалық, қаржылық, т.б.) айқындап алған соң, комиссия құрамына кіретін сала мамандары арнайы мақсатта іссапарларға шығып, осы мәселелердің латын графикасын тұтынушы елдердегі, соның ішінде түркі республикаларындағы шешілу тарихын зерделеуі қажет. Ол елдерде орын алып отырған тілдік, әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, саяси жағдаяттардың тиімді-тиімсіз, жағымды-жағымсыз жақтары кешенді тұрғыдан зерттелгені жөн. 2007 жылы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің ұйымдастыруымен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Философия және саясаттану институты, Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Экономика институты, сондай-ақ Информатика және басқару институтының қатысуымен Түркия, Әзірбайжан, Өзбекстан елдерінің латын қарпіне көшу тәжірибесін кешенді зерттеу қолға алынған еді. Енді осы мәселе түпкілікті қарастырылып, әсіресе 2007 жылдан бергі бес жыл ішінде болған өзгерістерге терең ғылыми талдаулар жасалғаны абзал. Ерекше жауапты істердің бірі – латын негізді әліпбидің ұлттық стандартын жасау. Қазақ жазуын латын қарпіне көшірудің жекелеген жобаларын өзара салыстырып, өзге тілдердегі әліпбилермен салғастыру жолымен, олардың заманауи компьютерлік ақпараттық технологиялардың талаптарына сәйкесімділігін тексеру, дидактикалық, эстетикалық, т.т. ғылыми-практикалық талаптар тұрғысынан қолайлылығын сынақтан өткізу жолымен, әліпбидің ең тиімді құрамы анықталып, стандарты жасалады. Латын негізді әліпбидің ұлттық стандарты жасалғаннан кейін, ол мемлекеттік деңгейде бекітіледі. Ғаламторда орналастырылады. Стандартталған әліпби мен оның құрамына кіретін қаріптердің ерекшеліктері ескеріле отырып, жаңа жазудың тұжырымдамасы дайындалады. Тұжырымдаманы даярлау ісінде осы мәселе бойынша 2007 жылы жүргізілген ғылыми зерттемелер нәтижесінде жарық көрген «Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы» атты жинақта келтірілген тұжырымдардың ескерілгені жөн болар еді деп ойлаймыз. Ең үлкен жұмыс – жазуды латын қарпіне көшірудің мемлекеттік бағдарламасын жасау екені белгілі. Ол іс те абыроймен атқарылады деген сенімдеміз.

Сонымен қазақ жазуын латын қарпіне көшірудің жобалары қандай?


Бүгінгі таңда жүзден астам жобаның ұсынылғаны белгілі болып отыр. Осы жобаларды принциптік тұрғыдан жүйелейтін болсақ, үш-төрт нұсқаның негізгі болып табылатынын байқау қиын емес. Бірінші нұсқа – төл дыбыстарымызды бейнелейтін қаріптерден құралған таза ұлттық дәстүрлі әліпби нұсқасы. Әрине, бұл нұсқаның да түрлі варианттары бар. Олар жекелеген қаріптердің бейнеленуіне байланысты ерекшеленеді. Профессор Ә.Жүнісбектің сөзімен айтқанда, «әлеми жазудың тәжірибесіне қарасақ, ешбір мемлекет, ешбір халық кірме дыбыс үшін арнайы таңба ойлап таппайды немесе сол кірме дыбыстың төркін таңбасын алмайды. Таңбаны сол өзінің төл әліпбиінің ішінен қарастырады. Кірме дыбысқа сол дыбыстың төркін таңбасын қоса алу деген бұрынғы кеңес түркі республикаларында (оның қақ төрінде өзіміз бармыз) ғана болды». Бұл нұсқаны қолдаушылар кірме дыбыстардың таңбалануын қосалқы ережеде көрсетуді жөн санайды, «ұлттық әліпби ұлт сөздерін жазуға арналып жасалуы керек» деген көзқарасты ұстанады.

Екінші нұсқа – қазіргі кезеңдегі қазақ тілінің төл дыбыстарын бейнелейтін қаріптермен бірге негізгі латындық тізбеге кіретін, сондай-ақ араб, парсы, түркі тілдеріне ортақ сөздік қордағы сөздерде жиі қолданылатын, ескі қазақ жазба тілінде қолданыста болған екі-үш қаріпті (f, v, h) қамтитын, ішінара ымыраластырылған әліпби түрі.



Үшінші нұсқа – төл дыбыстарымызды бейнелейтін қаріптермен бірге бұл құрамға енбей қалған кірме қаріптердің біразын қамтитын, мүмкіндігінше толық ымыраластырылған әліпби түрі. Осы кезге дейін пайдаланылып отырған кирил негізді қазақ жазуы осы айтылып отырған мүмкіндігінше толық ымыраластырылған әліпби түріне жататын еді. Сол сияқты, бұл нұсқада да латын әліпбиінің негізгі құрамында бар қаріптер мүмкіндігінше толық алынады.

Төртінші нұсқа – соңғы жылдары Түркі кеңесі ұсынған ортақ түркілік әліпби жобасы. Аталған нұсқалардың қай түрінің негізге алынғаны жөн? Ең алдымен ойға келетіні – қазіргі төл дыбыстарымызды бейнелейтін дәстүрлі әліпби нұсқасы. «Ұлттық жазудың әліпбиі ұлттық тілдегі дыбыстардың құрамын бейнелеуі керек» деген тұжырым біздің қай-қайсысымыздың да көкейімізге қонады. Қазақ тіл білімінің, оның фонетика саласының көрнекті маманы, белгілі түркітанушы ғалым профессор Ә.Жүнісбек ұсынып отырған әліпби жобасы осы «Ана тілі» газетінің бетінде жарияланған болатын. Сондықтан оқырман қауым таза ұлттық әліпби жобасының жай-жапсарымен таныс деп ойлаймыз.
Екінші кезекте ойға келетіні – Түркі кеңесі ұсынып отырған жоба. Жалпытүркілік бірегейлікке, толық егемендікке ұмтылу – түркі халықтарының ежелден армандаған асыл мұраты. Өткен тарихқа назар аударар болсақ, түркі сөзінің құдіретін танытқан, түркі тілдерінің тазалығы үшін күрескен, түркі тілдерінің әлемдік деңгейде жұмсалып жүрген өзге тілдерден еш кемістігі жоқ екендігін дәлелдеген азаматтардың, жалпытүркілік деңгейдегі ірі тұлғалардың болғанын байқаймыз. Солардың ішінде біртуар бірегей тұлғалар ретінде Махмұт Қашқари мен Әлішер Науаиді ерекше атау қажет. М.Қашқари араб және түркі тілдерін бірге жегілген, бір-бірінен кемістігі жоқ, бір-біріне тең пар атқа балай отырып, түркі тілдерін әлемдік деңгейде қолданысқа шығарудың қажеттігін дәлелдейді. Кейбір түркі тайпалары тілінде сөз арасында парсылық элементтердің ұшырасуын сынай отырып, қай тілдегі қандай элементтердің парсы негізді екендігін көрсетіп отырады. Тіл тазалығы үшін күрес жүргізеді. Одан бергі кезеңде Әлішер Науаи да түркі тілдерінің ортағасырлық парсыдан еш кемістігі жоқ екендігін дәлелдеп, тіл тазалығы үшін күрес жүргізіп, түркілік пен парсылық қолданымдардың басын ашып, айқындап, ара-жігін ажыратып отырды. Түркі тілдерінің, түркі поэзиясының сәні мен сәулетін айғақтап, «түркі тілім», «түркілерім» деп ұрандап өтті. М.Қашқари туындысын ортағасырлық түркі тілінің бас сөздігі ретінде қабылдайтын болсақ, Ә.Науаи шығармаларының шағатайша түркінің негізін құрағаны мәлім. Қазіргі заман қайраткерлері арасынан Мұстафа Кемал Ататүріктің түркі тілдері туралы айтқан сөзі «Түрікше сөздік» атаулының ішкі мұқаба беттерінде беріліп келеді. Ататүрік 1930 жылы «Ұлттық сана-сезім мен тіл арасындағы байланыс өте күшті. Тілдің жалпыұлттық және бай болуы ұлттық сана-сезімнің табиғатындағы ең басты, әсерлі, көңіл толқытарлық жағдай. Түрік тілі – әлем тілдерінің ішіндегі ең бай тілдердің бірі. Сәйкесінше, бұл тілдің кеңінен қолданым табуы қажет. Елі мен жерін, биік егемендігін сақтауды білген Түрік ұлты өзінің тілін де өзге тілдердің қамытынан құтқаруы керек» деген-ді. Өзге тілдің қамытынан құтылудың бір жолы – төл дыбыстарды бейнелейтін ұлттық әліпби жасау болып табылады. Сондықтан түркі халықтарының өзара тілдік қарым-қатынастары үшін бұл әліпбидің маңыздылығы дау тудырмайды. Әлекең де (Ә.Жүнісбек) осы мәселені ескеріп отыр. Ортақ түркілік әліпбидің жаңа жобасының пайда болғанына ерекше ризалығымызды білдіреміз. Бұл жоба түркіаралық қарым-қатынаста айрықша маңызды рөл атқаратын болады. Ортақ әліпби осы мақсат үшін, түркі әлеміндегі өзара түсіністікті сақтап, оны әрі қарай дамыту мақсаты үшін жасалып отыр.
Төменде ортақ түркілік әліпби жобасы беріліп отыр. Жоба профессор Ә.Жүнісбектің «Деловой Казахстан» газетінде (№50, 28 желтоқсан) жарияланған «К вопросу об алфавите казахского языка» атты мақаласынан алынды.

A a

J j

N n

T t

Ә ә

Z z

Ņŋ

W w

B b

Y y

O o

U u

Ğğ

Q q

Öö

Üü

G g

K k

P p

Şş

D d

L l

R r

Iɪ

E e

M m

S s

İ i

Бұл – түркі елдерінің жазуларындағы ортақ таңбалар алынып, сондай-ақ жекелеген түркі тілдерінде бар ерекше таңбалар ескерілген, түркі әлеміне арналып ымыраластырылған әліпби жобасы. Ұзақ жылдар бойы, сан ұрпаққа қызмет жасау мақсатында жасалып отырған жоба. Жоғарыда айтылғандай, ортақ түркілік әліпби түркі елдерінің арасындағы тілдік қатынастарда, ортақ ғылыми, мәдени басылымдар шығаруда, т.б. осылар тәрізді мақсаттарда қолданылуы мүмкін. Алайда біріншіден, бұл «бәріміз де өз әліпбилерімізді тастайық, осы әліпбиге бүгін дереу көшіп алайық» дегенді білдірмейді. Яғни бұл әліпби түркі халықтарын олардың төл әліпбилерінен айыруды мақсұт тұтпай­ды. Уақыты келгенше, ең тиімді әліпби жасалғанша әркім өз әліпбиінде қала береді. Осы мәселені естен шығармағанымыз абзал. Бұлай деуіміздің себебі бар. Бір мысал келтірейік. Ортақ түркілік әліпбидегі ә қарпі түркі тілдерінің бірқатарында кеңінен қолданылады. Әсіресе әзірбайжан тілінде. Сондықтан оларға өте қолайлы. Қазақ тілі үшін де қолайлы екені даусыз. Алайда латын графикасын пайдаланатын тілдер тізбесіне көз салсақ, бұл таңбаның әзірбайжан мен шешен тілдерінде ғана ұшырасатыны байқалады. Яғни латын графикасында өте сирек қолданылатын таңба. Керісінше, а қарпінің варианттары өте көп. Бұл «модаға» байланысты жағдай емес. Графикалық тұрғыдан туыстас а қарпінен алыстап кетпеудің жолы. Яғни заңдылық. Бұл – мәселенің бір жағы. Оның екінші жағы да бар. Түрік тілінде атамзаманнан бері ә қарпінің орнына е қарпі қолданылады. Бүкіл ортағасырлық жәдігерліктердің жазба нұсқаларында осындай жағдай байқалады. Қазіргі түріктердің ауызекі тілінде де ә дыбысы болғанмен, оның орнына е жазылады. Дыбыс тілде болғанмен, жазуда жоқ. Түріктердің жазба тілінде осы заңдылық сақталады. Түріктер осылайша ә-нің орнына е қолдана береді. Әліпбидегі ә қарпі өзге түркі тілдері үшін беріліп отыр. Ал түріктер «біз де өзге түркі тілдеріне жақындайық, жазуда е қарпімен жазылып жүрген ә дыбысы бар сөздерді ә-мен жазайық» десе ше? Онда не болады? Бәрі өзгереді! Бір қаріп бәрін өзгертеді! Тілдік жүйе бұзылады. Сондықтан осы жерде байқалып отырғандай, бір ғана қаріпті өзгертудің өзі оңай шаруа емес.

Екіншіден, осы әліпбидегі қаріптер құрамына v, f, h қаріптерін қосу қажет сияқты. Себебі біріншіден, в – қазіргі кезеңде жалпы саны жүз миллионнан асып, жүз елу миллионға бара жатқан оғыздардың тілінде ежелден бар дыбыс. Екіншіден, түркі халықтарының бірнеше мыңжылдықтарға созылатын тарихи жолында түрлі мәдениет, өркениеттің араласуынан немесе жақын қатынасқа түсуінен болған, соның нәтижесінде пайда болған ортақ құндылықтар бар. Ежелгі замандардан бері араб, парсы, түркі елдерінің мәдениеті қоян-қолтық араласты. Орта ғасырлардағы арабы-парсы-түркілік ислам мәдениетіне, әсіресе оның асыл жауһар поэзиясына тең келер не бар?! Мәдени, діни негізде ұйысқан ортақ әлемге кіретін араб, парсы, түркі тілдеріне ортақ сөздер жеке тілдердегі сөз қорының басым бөлігіне айналды. Мұндай жағдай түркі жұртының көпшілік бөлігін құрайтын түрік, әзірбайжан, өзбек халықтарының тілдерінде айқын байқалады. Ежелден бері келе жатқан ортақ сөздік қорда ф, х қаріптерімен жазылатын сөздер ерекше мол ұшырасады. Олар өте көп. Бұлар кірме ме, әлде байырғы түркілерде бұрыннан бар дыбыс па? Кірме болса, сонау бағзы замандарда кімнен кімге кірді? Бұлардың кірмелігін әлі дәлелдеу керек. Тіпті кірме болғанның өзінде бағзы заманнан бері келе жатқан, «туыстасып», «бауырласып» кеткен кірмелер екендігі айқын. Біздің қазақтың ескі жазба әдебиет тілінде де, «кітәби тілде», араб графикалы тарихи мұраларымызда ескі түркіден, ортағасырлық түркіден бері келе жатқан в, ф, х дыбыстары таңбаланып келді. Сондықтан олардан біз де бастарта алмаймыз. Олар да қазағымыздың ұлттық мәдениет сарайының кірпіштері болып табылады.

Латын қарпіне көшу мәселесі бойынша мақала жазып отырғандықтан, тікелей фонологияның, грамматологияның маманы болмасам да, ұлттық әліпби құрамы жөнінде өз ұсынысымды білдіруім қажет секілді. Бұл, әрине, 2007 жылы жарық көрген «Қазақ графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы» атты еңбекте А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ұсынған жобаларды қолдайтындығымды білдіреді.



кирилше

лат.



кирилше

лат.

1

2

3



4

5

6



7

8

9



10

11

12



13

14

15



16

А а

Ә ә


Б б

Ғ ғ


Г г

Д д


Е е

Ж ж


З з

Й й


Қ қ

К к


Л л

М м


Н н

Ң ң


А a

Ää

B b

Ğğ

Gg

D d

E e

J j

Z z

Y y

Q q

К к

Ll

Mm

Nn

Ņŋ

17

18

19



20

21

22



23

24

25



26

27

28



29

30

31



О о

Ө ө


П п

Р р


С с

Т т


У у

Ұ ұ


Ү ү

Ш ш


Ы ы

І і


Ф ф

В в


Х х (Һ һ)

O o

Öö

P p

R r

S s

T t

U u

Ū ū

Ü ü

Ş ş

I ɪ

İ i

F f

V v

H h

Жоғарыда сөз болғандай, ф, в, х қаріптері – қазіргі қазақ тілі үшін бөгде, жат, тілімізге кейінгі кезде батыс тілдері арқылы енген кірмелер тәрізді көрінгенмен, шындығында ежелгі мәдениетіміздің алтын қорына кіретін қаріптер екенін байқадық. Қазіргі кезде кірме тәрізді көрініп отырғаны үшін ғана оларды тізбенің ең соңында бердік. Ана тіліміздегі, сондай-ақ өзге тілдердегі сөздердің құрамында кездесетін құрама, тіркесті дыбыстарды таңбалайтын құранды қаріптердің бәрі де қосымша емле-ережеде беріледі.
Kazakçanın Yazı Dili Olması ve Kazakların Kullandığı Alfabelerle Mevcut Kiril Alfabesi Üzerine Bir Değerlendirme

Doç. Dr. Hikmet KORAŞ*

T.C.


Niğde Üniversitesi, Turkey
Bu gün Türk dünyasında Arap, Kiril ve Latin olmak üzere üç farklı alfabe yaygın olarak kullanılmaktadır. Bağımsız olan Türk devletlerinden Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Latin alfabesi, Kazakistan ve Kırgızistan ise Kiril alfabesi kullanmaktadırlar.

Asya ve Avrupa kıtalarında 20-90 doğu boylamları ve 33-65 kuzey enlemleri arasındaki geniş coğrafyada yaşayan Türk dünyası için 16-17. Yüzyıl, kuzey ve güneyde bazı kırılmalarla geriye çekilmenin başladığı zamandır. Bu dönem aynı zamanda önlenemeyen bir etnik arındırma ve soykırım dönemidir1. Bu dönemde kullanılan en etkili silahlardan biri de, Hıristiyan Ortodoks Kilisesinin alfabesi olan ve Alfabesi olmayan veya farklı alfabe kullanan toplulukları Hıristiyanlaştırmada kullandığı Kiril alfabesidir2. Bu silah Sovyetler Birliği döneminde Müslüman Türk topluluklarını, birbirinden koparıp, birbirine düşman etmek için ayrı birer alfabe düzenleyip, farklı birer kimlik verme için kullanılmıştır3.

Türklerin Kiril alfabesini kabullenmeleri iki yolla olmuştur. Bunlardan birincisi Müslüman olmayan ve yazı dilinden yoksun Türklere Kiril alfabesini benimsetmektir. Bu yol Rus Ortodoks Kilisesi misyonerlerinin çalışmalarıyla Çarlık Rusyası döneminde gerçekleşmiştir4.

Türk dilinin Kiril alfabesi ile yazılma macerası XIII. Asırda misyonerlik faaliyetiyle başlar. XIII. Yüzyıl başlarında Volga-kama bölgesinde yaşayan Çuvaşlara giden Rus misyonerleri Çuvaşçayı yazmak için Kiril alfabesi kullanırlar, bu Türkçenin yazımı için Kiril alfabesinin ilk kullanılışıdır. 1769’da da 35 harften oluşan Kiril alfabesiyle Çuvaşça gramer kitabı yayımlanır5, bunu 1871 yılında İvan Yakovleviç’in düzenlediği, 1938 yılına kadar küçük değişikliklerle de olsa kullanılan alfabe takip eder6. Yakutça Kiril alfabesi ile yazılan ikinci Türk dili olmasına karşılık, yazımı için 1819’da ilk Kiril alfabesi düzenlenen Türk lehçesidir7. Türkçenin Kiril harfleri ile yazımı aynı zamanda bir Hıristiyanlaştırma faaliyetidir. Bu durum Müslüman olmayan Türk toplulukları arasında 19. asrın sonunda tamamlanmıştır8 ve bu toplulukların konuşma dilleri Ortodoks misyonerlerin gayreti ve bilim adamlarının çalışmalarıyla birer yazı dili haline getirilmiştir9.

Güney Sibirya halklarını Hıristiyanlaştırmak üzere, Çarın da yardımıyla Archimandrite Macarius (Makariy Guluharev) adlı bir din adamı tarafından 1800’lü yılların ilk çeyreğinde Altayskoy duhovnoy missii (Altay İlahi Misyonu) adında bir örgüt kurulur. Bu örgüt tarafından hazırlanan Misyoner Alfabesi kısa zamanda Yakut, Altay, Şor gibi Sibirya Türkçelerinin yazımında kullanılmaya başlamış ve bu konuşma dilleri ayrı birer yazı dili haline getirilmiştir10.

19. asrın ikinci yarısı, Osmanlı dışındaki Türk coğrafyasında Müslüman Türk topluluklarının ortak alfabesi olan Arap alfabesi ve Kiril alfabesinin kullanımı konusunda ciddi tartışmaların yaşandığı dönemdir. Bu tartışmalara taraf olan aydınlardan Kiril alfabesini savunanların çoğu Rus okullarında okumuş mevcut yazı dilinden habersiz olan ve yaşadığı bölgedeki konuşma dilini Kiril alfabesiyle yazmaya çalışan kişilerdir11. Bu tartışmada Kiril alfabesinin kullanılması taraftarı olan12 ve Kazaklar için hazırlanan alfabe ve ders kitapları hazırlama komisyonunda yer alan ve resmi yazışmalarda Kazak Türkçesini ilk kullanan, Kazakça ilk ilmihal kitabını hazırlayıp basan, Kazakistan’da eğitimin yaygınlaşması için çaba harcayan ve ilk kız kolejini açan ve Kazak yazı dilinin temelini atan milliyetçi bir Kazak aydını olan İbiray Altınsarın’dır13.

1866-1910 yılları arasında Kiril alfabesi kullanılarak 72 Kazakça eser yayımlanır. Bunlardan 42 tanesi tamamen Hıristiyanlıkla ilgili olup 20 tanesi de okullarda Rusça öğretmek için hazırlanmış kılavuz kitaplardır14.

Bu arada 1882-1902 yılları arasında Çarlık Rusyası misyoner teşkilatı tarafından yayımlanan Dala Vilatinin Geziti’nin de Kazakçanın yazı dili olarak inkişafındaki rolünü belirtmek gerekir15.

1882 yılında çarlık Rusyası tarafından istila edilen Kazakistan 1917 yılında Alaşorda hükümetiyle bağımsızlığını ilan etse de bu durum kısa sürer ve 1919 yılında dağılır16. 26 Ağustos 1920’de SSC kurularak Kazakistan coğrafyası Sovyetler Birliği’ne bağlanır17.

Bir taraftan Kiril alfabesi kullanılıp bu alfabeyle kazakça eserler verilse de 1923 yılına kadar Arap alfabesini kullanmaya devam ederler18.

Ahmet Baytursın, Gaspıralının Usul-i Savtiye’sine dayanarak Kazakçanın yazımı için Arap alfabesi üzerinde bazı düzenlemeler yapar19. Bu düzenlemelerin ne kadar hayat bulduğunu bilmiyoruz ancak, Işanali Baymirza’nın 1914’te Kazan’da yayımladığı “Kazakşa Dürüs Jazu Kaideleri” risalesindeki imla kuralları 1924’te Kazak Maarifi Milli Komiserliği ve Kazak Bilim Komisyonu tarafından onaylanır ve 24 Haziran 1924’te Eñbekşi Kazak gazetesinde yayımlanarak uygulamaya konur20. Bu durum Aralık 1928’de Kazakistan Merkez Komitesince alınan Latin alfabesine geçme kararının 24 Ocak 1929’da Kazakistan Merkezi Uygulama Komitesi ve Sovyet Milli Komitesinin onayıyla gerçekleşmesine kadar sürer21.

29 harften oluşan ilk Latin alfabesi, önce harflerin sıralanmasıyla dikkat çeker. Bu alfabede x (art damak h’si) ve f seslerini karşılayan işaret yoktur22.

1928 yılında Latin alfabesi kullanmaya başlayan Kazaklar, 5 Aralık 1936’da Sovyetler Birliği içerisinde İttifak Cumhuriyeti statüsünü kazanırlar23.

Kazakistan Merkezi Uygulama Komitesi ve Sovyet Milli Komiserliği tarafından 1938 yılında kullanılmakta olan Latin alfabesi gözden geçirilerek bazı değişiklikler yapılır. Yapılan ilk değişiklik harf sırasının Kiril alfabesi harf sırasına göre dizilmesidir. Bu değişikliğe önceki alfabede olmayan f ve x (art damak h’si) ilavesi ile mevcut bazı işaretlerin karşıladığı seslerin değiştirilmesi ilave edilmelidir24.

Kazak Latin alfabesinde bazı değişikliklerin yapıldığı yıllarda Altay, Şor, Kumuk, Kırım ve Nogay Türkleri Sovyet hükümetinin aldığı kararla Kiril alfabesi kullanmaya başlamışlardı25. Yeni düzenlemeler yapılan Kazak Latin alfabesi sırasının Kiril alfabesi sıralaması esas alınarak değiştirilmesi ve alfabeye iki Kiril harfinin eklenmesi, 1940 yılında zorunlu olarak kabul ettirilecek yeni alfabenin işareti sayılabilir.

Önceleri itibar görmeyen 19. asrın ikinci yarısında Rus papaz ve misyoner N. İ. İlminski ile P. M. Melioranski ve İbiray Altınsarın ile Şokan Velihanov gibi Kazak aydınların taraftar olduğu Kiril alfabesinin Kazakçanın yazımında kullanılması fikri 1930’lu yıllarda yeniden tartışmaya açılmış; Kazak Dil Bilim Enstitüsü müdürü S. A. Amancalov Kiril alfabesine dayalı yeni bir alfabe çalışması yapmış, bu çalışma 8 Ağustos 1939’da duyurularak26 kamuoyu hazırlanmıştır.

27 Ağustos 1940 tarihinde, alfabe ve imla meselesinin görüşüldüğü bir konferans tertip edilir. Kamuoyunun itiraz etmediği bu konferansın ardından 10 Kasım 1940 tarihinde Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yukarı Sovyeti’nin aldığı kararla Kazak yazı sisteminin Kazak Latin Alfabesinden Rus temelli Kiril alfabesine geçişi onaylanır27. Böylece İlminski ve Ostroumov’un başlattığı “Kirilleştirerek yeni yazı dilleri ile yeni uluslar yaratma28 halkasına bir yenisi eklenir.

Bu durum Çarlık Rusyası döneminde uygulamaya konulan İlminski’nin oluşturduğu politikanın hiç değiştirilmeden Sovyetler Birliği döneminde uygulandığını göstermektedir. Kazakçanın yazımı için kabul edilen Kiril alfabesi ise İlminski’nin 1861 yılında Kazakça yazmak için kullandığı Kiril alfabesi sisteminin bazı ilavelerle değiştirilen şeklidir29.

1940 yılında Rus temelli Kiril alfabesine geçene kadar kullanılan Arap ve Latin alfabelerinde de farklı kullanımlar göze çarpar.

Arap alfabesi döneminde önce Çağatay yazısı, ikinci olarak Kazakçanın fonetik değerlerini kısmen aksettiren yeni düzenlenmiş bir Arap alfabesi, üçüncü olarak fonetik değerlere göre düzenlenmiş İlminski’nin fonetik alfabesini aksettiren bir Arap alfabesi ve Latin alfabesine geçiş öncesinde Gaspıralının Usul-i Savtiye esasına göre düzenlenmiş Arap alfabesi kullanılmıştır30.

Arap alfabesinden Latin Alfabesine geçiş ve sonra Kiril alfabesine geçmeden önce harf sırasında ve işaretlerde yapılan değişiklikle bazı işaretlerin ilavesini içeren bir değişiklik dikkate alındığında 1923 yılında Latin alfabesine geçiş 1940 yılında yapılacak nihai değişikliğin birer basamağı kabul edilebilir31.

Yapılan alfabe değişiklikleri dikkate alındığında bunlardan sadece 1923 yılındaki Arap alfabesi üzerinde yapılan değişikliğin Kazakların milli iradesi ile olduğunu söylemek mümkündür.

1940 yılında geçilen Kiril alfabesi 32 işaret Rus, 7’si diyakritiklerden ve ikisi Latin harflerinden olmak üzere 41 harften oluşmaktadır32. Alfabe 10 yaşındayken tekrar tartışmalar başlar ve 15 Temmuz 1957 tarihinde mevcut alfabeye yeni bir harf ilave edilerek harf sayısı 42’ye çıkar ve yeni imla düzenlemeleri yürürlüğe girer33.

Kazakçanın yazı dili olarak kullanılmaya başladığı andan itibaren kullanılan alfabeler ve yapılan değişiklikler bir yazı dili için baş döndürücü niteliktedir. Sadece 1920 ve 1954 arasında beş kez değişiklik yoluna gidilmiştir. Yani 1920 yılında okul bitirmiş birisi, okuldan sonra beş kez alfabe değişikliğine şahit olmuştur. Alfabe konusunda bu kadar sık değişikliğin olması alfabenin olmasını da eğitim öğretimi de anlamsız kılmaktadır.

Bu gün Çin, Japonya ve Kore başta olmak üzere, alfabesi zor olan pek çok ülkenin alfabede değişikliğe gitmek istememesinin sebebi geçmişle olan bağın kopması, yeni neslin geçmişten uzak ve habersiz yetişeceği endişesidir. Bundan daha büyük bir endişe alfabe değişikliği için sebep olabilir. 1926 yılındaki Bakü Türkoloji Kongresinde alınan bütün Türk dili ile konuşan halkların Latin alfabesi kullanması gibi bir ortak karar değişiklik için sebep olabilir. Türkiye’nin Latin alfabesine geçmesindeki temel sebep de budur.

Kazakistan’ın 1940 yılında Kiril alfabesine geçişinin Kazakların iradesi dışında bir dayatma ile olduğu gerçeğinden hareketle, 1990 yılında bağımsızlığını kazanan Kazakistan’ın diğer Türk toplulukları ve bütün dünya ile kucaklaşması ve Kazak dilinin daha kolay öğretilmesini sağlamak adına alfabe konusunda bir daha olmamak kaydıyla son kez değişikliğe gitmesi normal karşılanmalıdır.

Yapılacak olan alfabe değişikliğine sebep teşkil eden halen kullanılmakta olan mevcut alfabeyi kısaca şöyle değerlendirmek mümkündür.

Bu alfabede iki tane çift ünsüzü karşılayan işaret Ц (ts) ve Щ (şç); üç tane bir ünsüz bir ünlüyü gösteren Ё (yo), Ю (yu), Я (ya) ve bir tane bir ünlü bir ünsü gösteren У (uv, üv), bir tane de hem bir ünlü hem de bir ünlü bir ünsüzü gösteren И (i, iy, ıy) ile Türk dilinin yazımında bir alfabe için gereksiz sayılabilecek Ъ (kalınlık işaret) ve Ь (incelik işareti) vardır. Geri kalan 33 harften 10 tanesi (А, Е, О, Ы, Э, І, Ү, Ұ, Ѳ, Ә) ünlü; 23 tanesi de ünsüzleri (Б, В, Г, Д, Ѫ, З, Й, К, Л, М, Н, П, Р, С, Т, Ф, Х, Ч, Ш, Қ, Ң, Ғ, Һ) gösteren harflerdir. Bu alfabede c ve j seslerinin tek işaretle karşılanması34 bu kadar kalabalık bir işaret sistemi içinde eksikliktir.

Yedi ve sekizinde asırlarda kullanılan Orhun (Göktürk) alfabesinin 38 işaretten oluştuğu dikkate alınırsa, 1940’lı yıllarda hazırlanmış Kazakçayı yazmak için kullanılan mevcut Kiril alfabesinin çok hantal ve pedagojik olmadığı görülür. Bunun sebeplerini alfabeyi 1861’de ilk defa kullanan İlminski’nin misyoner olması ve 1940’ta kabul eden Sovyetler Birliği’nin siyasi amaçları ile izah etmek mümkündür.

Çünkü hem ünsüzlerde hem de ünlülerde bazı harfler birden fazla sesi karşılamaktadır. Mevcut işaretlerle karşılanabilecek sesleri harf kombinezonları ile tekrarlamak Kazak dilinin öğretilmesi açısından zorluklara sebep olmaktadır.

Türk dili ünlüler bakımından zengin bir dildir. Türk dilini yazmakta Arap alfabesinin yetersiz olmasının temel sebebi budur. Arap alfabesi ile ilgili sonradan Ahmet Baytursın ve Işanali Baymirza tarafından olsun, Gaspıralı’nın Usul-i Savtiye’sinde olsun yapılan bütün düzenlemelerde bu husus dikkat çeker.

Bu alfabedeki ünlü ve ünsüzleri dikkate alınırsa çift ünsüzler (Ц, ve Щ), bir ünsüz bir ünlü (Ё, Ю, Я) ve bir ünlü bir ünsüz (У) ile hem bir ünlüyü (i) hem de bir ünlü bir ünsüzü (iy, ıy) gösteren И işareti, alfabede ayrıca Ұ (u) ünlüsü ve В (v) ünsüzü ile І (i) ve Ы (ı) ile Й (y) ünsüzü varken lüzumsuz ve kafa karıştırıcıdır işaretlerdir. Çünkü bu işaretlerle karşılanan harf kombinezonlarındaki ünsüzler zaten alfabede vardır. Alfabede c ve j seslerinin tek işaretle gösterildiği dikkate alınırsa bunun yarattığı karışıklık ve Kazakçanın öğretilmesinde sonradan çıkaracağı zorluklar dikkate alınmalıdır.

Alfabede bulunan 10 ünlüden (А, Е, О, Ы, Э, І, Ү, Ұ, Ѳ, Ә) üç tanesi e sesini karşılamaktadır. Türk dilindeki ünlüler dikkate alındığında bu üç e ünlüsünden birisi fazlalıktır.

O zaman eski Türkçedeki pek çok şekil ve sesi olduğu gibi koruyan Kazakçada ünlüler bakımından herhangi bir sıkıntı yoktur. Türk dilindeki 9 ünlü ile 25 ünsüz Kazakçanın yazımı için ideal bir alfabe olur.

Bu yirmi beş ünsüz sayısı, ünlülerdeki zenginlik dikkate alınırsa 23 (yirmiüç) ile de yetinilebilir. O halde 23 ünsüz ve 9 ünlüden oluşan sade bir alfabe Kazakçayı ifade etme açısından yeterli ve mükemmel bir alfabe olabilir. Bu konuda, daha önce Arap alfabesi üzerinde düzeltmeler yapan Ahmet Baytursın ve Işanali Baymirza’nın tecrübeleri önemlidir.

Bu sadeleştirme mevcut alfabe üzerinde yapılabileceği gibi Latin alfabesine geçiş de bir alternatiftir. Latin alfabesine geçiş söz konusu olduğunda ise 1928 yılından beri Latin alfabesi kullanan Türkiye ve Latin alfabesine yeni geçen Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın tecrübeleri dikkate alınmalıdır.

Burada Ercilasun’un 1991, 1992 ve 1993 yılında Türk Cumhuriyet ve topluluklarının da katılımıyla Türkiye’de yapılan Dil ve Alfabe toplantılarında, Latin alfabesine geçmeyi düşünen Türk toplulukları için, 34 harf belirlendiğini hatırlatmakta fayda vardır35.

Ahmet Baytursunlı’nın Bakü Kurultayı’nda kullandığı ifadeyle alfabe “Konuşmanın esas unsurlarını gösteren işaretler toplamıdır.”, (Yakovlev’den naklederek) “İşaret ne kadar az olursa o derece iyidir.”36 ifadesi Kazakçayı ifade etmek için, düzenlenecek yeni bir alfabede en güzel anahtardır.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет