Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

Бүгін, міне, тағы да зиялы қауым, әкемнің көзін көргендер, шәкірттері менің әкемнің құрметіне бас қосып, алқалы жиын өткізіп, еске алысып отыр. Ғалым үшін, шәкірт тәрбиелеген ұстаз үшін бұдан асқан бақыт жоқ шығар. Әкемнің өзі болмаса да, көзін көрген замандастарын, әріптестерін, шәкірттерін көріп, педагог кадрларды тәрбелеудегі істерінің жалғастығын, ғылымдағы идеяларының өміршеңдігін сезініп, марқайып отырмын. Сіздердің арқаларынызда әкемнің ғылымдағы ғұмыры жалғаса береді деп сенемін.

Сонымен қазақ жазуын латын қарпіне көшірудің жобалары қандай?

Екінші нұсқа – қазіргі кезеңдегі қазақ тілінің төл дыбыстарын бейнелейтін қаріптермен бірге негізгі латындық тізбеге кіретін, сондай-ақ араб, парсы, түркі тілдеріне ортақ сөздік қордағы сөздерде жиі қолданылатын, ескі қазақ жазба тілінде қолданыста болған екі-үш қаріпті (f, v, h) қамтитын, ішінара ымыраластырылған әліпби түрі.

A a	J j	N n	T t
Ә ә	Z z	Ņŋ	W w
B b	Y y	O o	U u
Ğğ	Q q	Öö	Üü
G g	K k	P p	Şş
D d	L l	R r	Iɪ
E e	M m	S s	İ i

Екіншіден, осы әліпбидегі қаріптер құрамына v, f, h қаріптерін қосу қажет сияқты. Себебі біріншіден, в – қазіргі кезеңде жалпы саны жүз миллионнан асып, жүз елу миллионға бара жатқан оғыздардың тілінде ежелден бар дыбыс. Екіншіден, түркі халықтарының бірнеше мыңжылдықтарға созылатын тарихи жолында түрлі мәдениет, өркениеттің араласуынан немесе жақын қатынасқа түсуінен болған, соның нәтижесінде пайда болған ортақ құндылықтар бар. Ежелгі замандардан бері араб, парсы, түркі елдерінің мәдениеті қоян-қолтық араласты. Орта ғасырлардағы арабы-парсы-түркілік ислам мәдениетіне, әсіресе оның асыл жауһар поэзиясына тең келер не бар?! Мәдени, діни негізде ұйысқан ортақ әлемге кіретін араб, парсы, түркі тілдеріне ортақ сөздер жеке тілдердегі сөз қорының басым бөлігіне айналды. Мұндай жағдай түркі жұртының көпшілік бөлігін құрайтын түрік, әзірбайжан, өзбек халықтарының тілдерінде айқын байқалады. Ежелден бері келе жатқан ортақ сөздік қорда ф, х қаріптерімен жазылатын сөздер ерекше мол ұшырасады. Олар өте көп. Бұлар кірме ме, әлде байырғы түркілерде бұрыннан бар дыбыс па? Кірме болса, сонау бағзы замандарда кімнен кімге кірді? Бұлардың кірмелігін әлі дәлелдеу керек. Тіпті кірме болғанның өзінде бағзы заманнан бері келе жатқан, «туыстасып», «бауырласып» кеткен кірмелер екендігі айқын. Біздің қазақтың ескі жазба әдебиет тілінде де, «кітәби тілде», араб графикалы тарихи мұраларымызда ескі түркіден, ортағасырлық түркіден бері келе жатқан в, ф, х дыбыстары таңбаланып келді. Сондықтан олардан біз де бастарта алмаймыз. Олар да қазағымыздың ұлттық мәдениет сарайының кірпіштері болып табылады.

Латын қарпіне көшу мәселесі бойынша мақала жазып отырғандықтан, тікелей фонологияның, грамматологияның маманы болмасам да, ұлттық әліпби құрамы жөнінде өз ұсынысымды білдіруім қажет секілді. Бұл, әрине, 2007 жылы жарық көрген «Қазақ графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы» атты еңбекте А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ұсынған жобаларды қолдайтындығымды білдіреді.

№	кирилше	лат.	№	кирилше	лат.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16	А а Ә ә Б б Ғ ғ Г г Д д Е е Ж ж З з Й й Қ қ К к Л л М м Н н Ң ң	А a Ää B b Ğğ Gg D d E e J j Z z Y y Q q К к Ll Mm Nn Ņŋ	17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31	О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ұ ұ Ү ү Ш ш Ы ы І і Ф ф В в Х х (Һ һ)	O o Öö P p R r S s T t U u Ū ū Ü ü Ş ş I ɪ İ i F f V v H h

Жоғарыда сөз болғандай, ф, в, х қаріптері – қазіргі қазақ тілі үшін бөгде, жат, тілімізге кейінгі кезде батыс тілдері арқылы енген кірмелер тәрізді көрінгенмен, шындығында ежелгі мәдениетіміздің алтын қорына кіретін қаріптер екенін байқадық. Қазіргі кезде кірме тәрізді көрініп отырғаны үшін ғана оларды тізбенің ең соңында бердік. Ана тіліміздегі, сондай-ақ өзге тілдердегі сөздердің құрамында кездесетін құрама, тіркесті дыбыстарды таңбалайтын құранды қаріптердің бәрі де қосымша емле-ережеде беріледі.
Kazakçanın Yazı Dili Olması ve Kazakların Kullandığı Alfabelerle Mevcut Kiril Alfabesi Üzerine Bir Değerlendirme

Doç. Dr. Hikmet KORAŞ^*

T.C.

Asya ve Avrupa kıtalarında 20-90 doğu boylamları ve 33-65 kuzey enlemleri arasındaki geniş coğrafyada yaşayan Türk dünyası için 16-17. Yüzyıl, kuzey ve güneyde bazı kırılmalarla geriye çekilmenin başladığı zamandır. Bu dönem aynı zamanda önlenemeyen bir etnik arındırma ve soykırım dönemidir¹. Bu dönemde kullanılan en etkili silahlardan biri de, Hıristiyan Ortodoks Kilisesinin alfabesi olan ve Alfabesi olmayan veya farklı alfabe kullanan toplulukları Hıristiyanlaştırmada kullandığı Kiril alfabesidir². Bu silah Sovyetler Birliği döneminde Müslüman Türk topluluklarını, birbirinden koparıp, birbirine düşman etmek için ayrı birer alfabe düzenleyip, farklı birer kimlik verme için kullanılmıştır³.

Türklerin Kiril alfabesini kabullenmeleri iki yolla olmuştur. Bunlardan birincisi Müslüman olmayan ve yazı dilinden yoksun Türklere Kiril alfabesini benimsetmektir. Bu yol Rus Ortodoks Kilisesi misyonerlerinin çalışmalarıyla Çarlık Rusyası döneminde gerçekleşmiştir⁴.

Türk dilinin Kiril alfabesi ile yazılma macerası XIII. Asırda misyonerlik faaliyetiyle başlar. XIII. Yüzyıl başlarında Volga-kama bölgesinde yaşayan Çuvaşlara giden Rus misyonerleri Çuvaşçayı yazmak için Kiril alfabesi kullanırlar, bu Türkçenin yazımı için Kiril alfabesinin ilk kullanılışıdır. 1769’da da 35 harften oluşan Kiril alfabesiyle Çuvaşça gramer kitabı yayımlanır⁵, bunu 1871 yılında İvan Yakovleviç’in düzenlediği, 1938 yılına kadar küçük değişikliklerle de olsa kullanılan alfabe takip eder⁶. Yakutça Kiril alfabesi ile yazılan ikinci Türk dili olmasına karşılık, yazımı için 1819’da ilk Kiril alfabesi düzenlenen Türk lehçesidir⁷. Türkçenin Kiril harfleri ile yazımı aynı zamanda bir Hıristiyanlaştırma faaliyetidir. Bu durum Müslüman olmayan Türk toplulukları arasında 19. asrın sonunda tamamlanmıştır⁸ ve bu toplulukların konuşma dilleri Ortodoks misyonerlerin gayreti ve bilim adamlarının çalışmalarıyla birer yazı dili haline getirilmiştir⁹.

Güney Sibirya halklarını Hıristiyanlaştırmak üzere, Çarın da yardımıyla Archimandrite Macarius (Makariy Guluharev) adlı bir din adamı tarafından 1800’lü yılların ilk çeyreğinde Altayskoy duhovnoy missii (Altay İlahi Misyonu) adında bir örgüt kurulur. Bu örgüt tarafından hazırlanan Misyoner Alfabesi kısa zamanda Yakut, Altay, Şor gibi Sibirya Türkçelerinin yazımında kullanılmaya başlamış ve bu konuşma dilleri ayrı birer yazı dili haline getirilmiştir¹⁰.

19. asrın ikinci yarısı, Osmanlı dışındaki Türk coğrafyasında Müslüman Türk topluluklarının ortak alfabesi olan Arap alfabesi ve Kiril alfabesinin kullanımı konusunda ciddi tartışmaların yaşandığı dönemdir. Bu tartışmalara taraf olan aydınlardan Kiril alfabesini savunanların çoğu Rus okullarında okumuş mevcut yazı dilinden habersiz olan ve yaşadığı bölgedeki konuşma dilini Kiril alfabesiyle yazmaya çalışan kişilerdir¹¹. Bu tartışmada Kiril alfabesinin kullanılması taraftarı olan¹² ve Kazaklar için hazırlanan alfabe ve ders kitapları hazırlama komisyonunda yer alan ve resmi yazışmalarda Kazak Türkçesini ilk kullanan, Kazakça ilk ilmihal kitabını hazırlayıp basan, Kazakistan’da eğitimin yaygınlaşması için çaba harcayan ve ilk kız kolejini açan ve Kazak yazı dilinin temelini atan milliyetçi bir Kazak aydını olan İbiray Altınsarın’dır¹³.

1866-1910 yılları arasında Kiril alfabesi kullanılarak 72 Kazakça eser yayımlanır. Bunlardan 42 tanesi tamamen Hıristiyanlıkla ilgili olup 20 tanesi de okullarda Rusça öğretmek için hazırlanmış kılavuz kitaplardır¹⁴.

Bu arada 1882-1902 yılları arasında Çarlık Rusyası misyoner teşkilatı tarafından yayımlanan Dala Vilatinin Geziti’nin de Kazakçanın yazı dili olarak inkişafındaki rolünü belirtmek gerekir¹⁵.

1882 yılında çarlık Rusyası tarafından istila edilen Kazakistan 1917 yılında Alaşorda hükümetiyle bağımsızlığını ilan etse de bu durum kısa sürer ve 1919 yılında dağılır¹⁶. 26 Ağustos 1920’de SSC kurularak Kazakistan coğrafyası Sovyetler Birliği’ne bağlanır¹⁷.

Bir taraftan Kiril alfabesi kullanılıp bu alfabeyle kazakça eserler verilse de 1923 yılına kadar Arap alfabesini kullanmaya devam ederler¹⁸.

Ahmet Baytursın, Gaspıralının Usul-i Savtiye’sine dayanarak Kazakçanın yazımı için Arap alfabesi üzerinde bazı düzenlemeler yapar¹⁹. Bu düzenlemelerin ne kadar hayat bulduğunu bilmiyoruz ancak, Işanali Baymirza’nın 1914’te Kazan’da yayımladığı “Kazakşa Dürüs Jazu Kaideleri” risalesindeki imla kuralları 1924’te Kazak Maarifi Milli Komiserliği ve Kazak Bilim Komisyonu tarafından onaylanır ve 24 Haziran 1924’te Eñbekşi Kazak gazetesinde yayımlanarak uygulamaya konur²⁰. Bu durum Aralık 1928’de Kazakistan Merkez Komitesince alınan Latin alfabesine geçme kararının 24 Ocak 1929’da Kazakistan Merkezi Uygulama Komitesi ve Sovyet Milli Komitesinin onayıyla gerçekleşmesine kadar sürer²¹.

29 harften oluşan ilk Latin alfabesi, önce harflerin sıralanmasıyla dikkat çeker. Bu alfabede x (art damak h’si) ve f seslerini karşılayan işaret yoktur²².

1928 yılında Latin alfabesi kullanmaya başlayan Kazaklar, 5 Aralık 1936’da Sovyetler Birliği içerisinde İttifak Cumhuriyeti statüsünü kazanırlar²³.

Kazakistan Merkezi Uygulama Komitesi ve Sovyet Milli Komiserliği tarafından 1938 yılında kullanılmakta olan Latin alfabesi gözden geçirilerek bazı değişiklikler yapılır. Yapılan ilk değişiklik harf sırasının Kiril alfabesi harf sırasına göre dizilmesidir. Bu değişikliğe önceki alfabede olmayan f ve x (art damak h’si) ilavesi ile mevcut bazı işaretlerin karşıladığı seslerin değiştirilmesi ilave edilmelidir²⁴.

Kazak Latin alfabesinde bazı değişikliklerin yapıldığı yıllarda Altay, Şor, Kumuk, Kırım ve Nogay Türkleri Sovyet hükümetinin aldığı kararla Kiril alfabesi kullanmaya başlamışlardı²⁵. Yeni düzenlemeler yapılan Kazak Latin alfabesi sırasının Kiril alfabesi sıralaması esas alınarak değiştirilmesi ve alfabeye iki Kiril harfinin eklenmesi, 1940 yılında zorunlu olarak kabul ettirilecek yeni alfabenin işareti sayılabilir.

Önceleri itibar görmeyen 19. asrın ikinci yarısında Rus papaz ve misyoner N. İ. İlminski ile P. M. Melioranski ve İbiray Altınsarın ile Şokan Velihanov gibi Kazak aydınların taraftar olduğu Kiril alfabesinin Kazakçanın yazımında kullanılması fikri 1930’lu yıllarda yeniden tartışmaya açılmış; Kazak Dil Bilim Enstitüsü müdürü S. A. Amancalov Kiril alfabesine dayalı yeni bir alfabe çalışması yapmış, bu çalışma 8 Ağustos 1939’da duyurularak²⁶ kamuoyu hazırlanmıştır.

27 Ağustos 1940 tarihinde, alfabe ve imla meselesinin görüşüldüğü bir konferans tertip edilir. Kamuoyunun itiraz etmediği bu konferansın ardından 10 Kasım 1940 tarihinde Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yukarı Sovyeti’nin aldığı kararla Kazak yazı sisteminin Kazak Latin Alfabesinden Rus temelli Kiril alfabesine geçişi onaylanır²⁷. Böylece İlminski ve Ostroumov’un başlattığı “Kirilleştirerek yeni yazı dilleri ile yeni uluslar yaratma²⁸ halkasına bir yenisi eklenir.

Bu durum Çarlık Rusyası döneminde uygulamaya konulan İlminski’nin oluşturduğu politikanın hiç değiştirilmeden Sovyetler Birliği döneminde uygulandığını göstermektedir. Kazakçanın yazımı için kabul edilen Kiril alfabesi ise İlminski’nin 1861 yılında Kazakça yazmak için kullandığı Kiril alfabesi sisteminin bazı ilavelerle değiştirilen şeklidir²⁹.

1940 yılında Rus temelli Kiril alfabesine geçene kadar kullanılan Arap ve Latin alfabelerinde de farklı kullanımlar göze çarpar.

Arap alfabesi döneminde önce Çağatay yazısı, ikinci olarak Kazakçanın fonetik değerlerini kısmen aksettiren yeni düzenlenmiş bir Arap alfabesi, üçüncü olarak fonetik değerlere göre düzenlenmiş İlminski’nin fonetik alfabesini aksettiren bir Arap alfabesi ve Latin alfabesine geçiş öncesinde Gaspıralının Usul-i Savtiye esasına göre düzenlenmiş Arap alfabesi kullanılmıştır³⁰.

Arap alfabesinden Latin Alfabesine geçiş ve sonra Kiril alfabesine geçmeden önce harf sırasında ve işaretlerde yapılan değişiklikle bazı işaretlerin ilavesini içeren bir değişiklik dikkate alındığında 1923 yılında Latin alfabesine geçiş 1940 yılında yapılacak nihai değişikliğin birer basamağı kabul edilebilir³¹.

Yapılan alfabe değişiklikleri dikkate alındığında bunlardan sadece 1923 yılındaki Arap alfabesi üzerinde yapılan değişikliğin Kazakların milli iradesi ile olduğunu söylemek mümkündür.

1940 yılında geçilen Kiril alfabesi 32 işaret Rus, 7’si diyakritiklerden ve ikisi Latin harflerinden olmak üzere 41 harften oluşmaktadır³². Alfabe 10 yaşındayken tekrar tartışmalar başlar ve 15 Temmuz 1957 tarihinde mevcut alfabeye yeni bir harf ilave edilerek harf sayısı 42’ye çıkar ve yeni imla düzenlemeleri yürürlüğe girer³³.

Kazakçanın yazı dili olarak kullanılmaya başladığı andan itibaren kullanılan alfabeler ve yapılan değişiklikler bir yazı dili için baş döndürücü niteliktedir. Sadece 1920 ve 1954 arasında beş kez değişiklik yoluna gidilmiştir. Yani 1920 yılında okul bitirmiş birisi, okuldan sonra beş kez alfabe değişikliğine şahit olmuştur. Alfabe konusunda bu kadar sık değişikliğin olması alfabenin olmasını da eğitim öğretimi de anlamsız kılmaktadır.

Bu gün Çin, Japonya ve Kore başta olmak üzere, alfabesi zor olan pek çok ülkenin alfabede değişikliğe gitmek istememesinin sebebi geçmişle olan bağın kopması, yeni neslin geçmişten uzak ve habersiz yetişeceği endişesidir. Bundan daha büyük bir endişe alfabe değişikliği için sebep olabilir. 1926 yılındaki Bakü Türkoloji Kongresinde alınan bütün Türk dili ile konuşan halkların Latin alfabesi kullanması gibi bir ortak karar değişiklik için sebep olabilir. Türkiye’nin Latin alfabesine geçmesindeki temel sebep de budur.

Kazakistan’ın 1940 yılında Kiril alfabesine geçişinin Kazakların iradesi dışında bir dayatma ile olduğu gerçeğinden hareketle, 1990 yılında bağımsızlığını kazanan Kazakistan’ın diğer Türk toplulukları ve bütün dünya ile kucaklaşması ve Kazak dilinin daha kolay öğretilmesini sağlamak adına alfabe konusunda bir daha olmamak kaydıyla son kez değişikliğe gitmesi normal karşılanmalıdır.

Yapılacak olan alfabe değişikliğine sebep teşkil eden halen kullanılmakta olan mevcut alfabeyi kısaca şöyle değerlendirmek mümkündür.

Bu alfabede iki tane çift ünsüzü karşılayan işaret Ц (ts) ve Щ (şç); üç tane bir ünsüz bir ünlüyü gösteren Ё (yo), Ю (yu), Я (ya) ve bir tane bir ünlü bir ünsü gösteren У (uv, üv), bir tane de hem bir ünlü hem de bir ünlü bir ünsüzü gösteren И (i, iy, ıy) ile Türk dilinin yazımında bir alfabe için gereksiz sayılabilecek Ъ (kalınlık işaret) ve Ь (incelik işareti) vardır. Geri kalan 33 harften 10 tanesi (А, Е, О, Ы, Э, І, Ү, Ұ, Ѳ, Ә) ünlü; 23 tanesi de ünsüzleri (Б, В, Г, Д, Ѫ, З, Й, К, Л, М, Н, П, Р, С, Т, Ф, Х, Ч, Ш, Қ, Ң, Ғ, Һ) gösteren harflerdir. Bu alfabede c ve j seslerinin tek işaretle karşılanması³⁴ bu kadar kalabalık bir işaret sistemi içinde eksikliktir.

Yedi ve sekizinde asırlarda kullanılan Orhun (Göktürk) alfabesinin 38 işaretten oluştuğu dikkate alınırsa, 1940’lı yıllarda hazırlanmış Kazakçayı yazmak için kullanılan mevcut Kiril alfabesinin çok hantal ve pedagojik olmadığı görülür. Bunun sebeplerini alfabeyi 1861’de ilk defa kullanan İlminski’nin misyoner olması ve 1940’ta kabul eden Sovyetler Birliği’nin siyasi amaçları ile izah etmek mümkündür.

Çünkü hem ünsüzlerde hem de ünlülerde bazı harfler birden fazla sesi karşılamaktadır. Mevcut işaretlerle karşılanabilecek sesleri harf kombinezonları ile tekrarlamak Kazak dilinin öğretilmesi açısından zorluklara sebep olmaktadır.

Türk dili ünlüler bakımından zengin bir dildir. Türk dilini yazmakta Arap alfabesinin yetersiz olmasının temel sebebi budur. Arap alfabesi ile ilgili sonradan Ahmet Baytursın ve Işanali Baymirza tarafından olsun, Gaspıralı’nın Usul-i Savtiye’sinde olsun yapılan bütün düzenlemelerde bu husus dikkat çeker.

Bu alfabedeki ünlü ve ünsüzleri dikkate alınırsa çift ünsüzler (Ц, ve Щ), bir ünsüz bir ünlü (Ё, Ю, Я) ve bir ünlü bir ünsüz (У) ile hem bir ünlüyü (i) hem de bir ünlü bir ünsüzü (iy, ıy) gösteren И işareti, alfabede ayrıca Ұ (u) ünlüsü ve В (v) ünsüzü ile І (i) ve Ы (ı) ile Й (y) ünsüzü varken lüzumsuz ve kafa karıştırıcıdır işaretlerdir. Çünkü bu işaretlerle karşılanan harf kombinezonlarındaki ünsüzler zaten alfabede vardır. Alfabede c ve j seslerinin tek işaretle gösterildiği dikkate alınırsa bunun yarattığı karışıklık ve Kazakçanın öğretilmesinde sonradan çıkaracağı zorluklar dikkate alınmalıdır.

Alfabede bulunan 10 ünlüden (А, Е, О, Ы, Э, І, Ү, Ұ, Ѳ, Ә) üç tanesi e sesini karşılamaktadır. Türk dilindeki ünlüler dikkate alındığında bu üç e ünlüsünden birisi fazlalıktır.

O zaman eski Türkçedeki pek çok şekil ve sesi olduğu gibi koruyan Kazakçada ünlüler bakımından herhangi bir sıkıntı yoktur. Türk dilindeki 9 ünlü ile 25 ünsüz Kazakçanın yazımı için ideal bir alfabe olur.

Bu yirmi beş ünsüz sayısı, ünlülerdeki zenginlik dikkate alınırsa 23 (yirmiüç) ile de yetinilebilir. O halde 23 ünsüz ve 9 ünlüden oluşan sade bir alfabe Kazakçayı ifade etme açısından yeterli ve mükemmel bir alfabe olabilir. Bu konuda, daha önce Arap alfabesi üzerinde düzeltmeler yapan Ahmet Baytursın ve Işanali Baymirza’nın tecrübeleri önemlidir.

Bu sadeleştirme mevcut alfabe üzerinde yapılabileceği gibi Latin alfabesine geçiş de bir alternatiftir. Latin alfabesine geçiş söz konusu olduğunda ise 1928 yılından beri Latin alfabesi kullanan Türkiye ve Latin alfabesine yeni geçen Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın tecrübeleri dikkate alınmalıdır.

Burada Ercilasun’un 1991, 1992 ve 1993 yılında Türk Cumhuriyet ve topluluklarının da katılımıyla Türkiye’de yapılan Dil ve Alfabe toplantılarında, Latin alfabesine geçmeyi düşünen Türk toplulukları için, 34 harf belirlendiğini hatırlatmakta fayda vardır³⁵.

Ahmet Baytursunlı’nın Bakü Kurultayı’nda kullandığı ifadeyle alfabe “Konuşmanın esas unsurlarını gösteren işaretler toplamıdır.”, (Yakovlev’den naklederek) “İşaret ne kadar az olursa o derece iyidir.”³⁶ ifadesi Kazakçayı ifade etmek için, düzenlenecek yeni bir alfabede en güzel anahtardır.