Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

2. Реттік (алтын+шы)

3. Жинақтық (алт+ау)

4. Болжалдық (алты+лаған)

(алты+лап),

(алты+дай),

(алты+лар+да),

5. Топтау (алты-дан, алты-

алты+дан)

6. Бөлшектік (алты+дан бірі,

алты+ның екі+сі)

Күрделі

Туынды

Бір ғана тілдік құбылыс туралы, мәселен, қазақ тіліндегі сын есімнің шырай категориясы, оның саны туралы Ғ.Мұсабаев бес шырай (салыстырмалы, бәсең, шағын, күшейтпелі, үдетпелі) бар десе [3, 82], А.Ысқақов төрт шырай (жай, салыстырмалы, күшейтпелі, асырмалы) бар дейді [4,252-253]. Ал Ә.Төлеуов үш шырай (жай, салыстырмалы, күшейтпелі) бар десе [5, 32-34], С.Исаев «қазақ тілінде салыстырмалы және күшейтпелі шырай деп аталатын екі-ақ шырай бар» дейді [6, 467].

Егер шырай деп – сынның (сапаның) әртүрлі дәрежелерін айтатын болсақ және ол дәрежелер әртүрлі грамматикалық тұлғалар арқылы көрініс табады дейтін болсақ, онда қазақ тілінде шырайдың үш түрі бар екендігінде дау жоқ. Олар: 1) Салыстырмалы шырай; грамматикалық тұлғасы - -рақ/рек, -ырақ/ірек және -дау/деу, -тау/теу, -лау/леу. Мыс.: қызыл+ырақ, қызыл+дау. 2) Күшейтпелі шырай; грамматикалық тұлғасы – -қап/кеп, -қып/кіп, ып/іп. Мыс.: қап-қара, қып-қызыл, ып-ыстық. 3) Асырмалы шырай; грамматикалық тұлғасы - өте, тым, ең деген сияқты күшейтпелі үстеулер. Мыс.: өте қызыл, тым үлкен, ең жақсы т.б.

Біраз ғалымдардың жай шырай деп жүргендері – шырай емес. Өйткені оның ешқандай грамматикалық тұлғасы жоқ. Олар - әдеттегі сапалық сын есімдер. Егер мұндайларды шырай деп түсінетін болсақ, онда «сын есім» деп аталатын сөз табына нысан (объект) қалмай қалады.

Қазақ тіл білімі концептісінің өзі фонетика, лексика, морфология... деп аталатын ірі-ірі концептілерге бөлетіндігін жоғарыда айттық. Бұлар – «қазақ тіл білімі» деген концептіге қарағанда кішірек концептілер. Осы «кішірек концептілердің» бірі – «морфологияның» өзі 9 сөз табына, яғни 9 концептіге (зат есім, сын есім... деген сияқты) бөлінеді. Бұлар болса, «морфологиямен» салыстырғанда одан да гөрі кішірек концептілер. Егер сол 9 концептінің бірі - зат есімнің грамматикалық категорияларының әрқайсысы жеке-жеке концепт бола алатындығын ескерсек, концепт ұғымының құрылым-құрылысын, мән-мағынасын («концепт – күрделі ұғым») түсінуге болатын сияқты.

Концептілерге қатысты есте ұстауға тиісті тағы бір мәселе бар. Ол – концептілер, олардың мүшелері арасында болатын ұғымдық, логикалық, мағыналық байланыс мәселесі. Бұл мәселе бойынша, концептілер бір-бірімен, әр концептінің құрамына кіретін фреймдер бір-бірімен және әр фреймнің өз мүшелері (элементтері) бір-бірімен өзара байланыста болып, олар бірін-бірі толықтырып отырады, бірі екіншісін түсінікті етеді. Егер бұл байланыстар болмаса, концептілер мен фреймдер өздерінің құрылымдарынан ажырап, оларды ұғу, түсіну қиынға соққан болар еді.

Нақтылай кетелік, әлгі байланыстарды концептілер мен фреймдерді түзуші тілдік бірліктерден (немесе ғылыми терминдерден), олардың семантикалық мағыналары мен ассоциациялық өрістерінен анық байқауға болады. Бұл – ғылымда бір нәрсені білу үшін міндетті түрде екінші нәрсені білу керек деген сөз.

Мәселен, бізге қазақ тіліндегі матасу, қабысу, меңгеру деп аталатын синтаксистік құбылыстарды білу керек болды делік. Ол үшін алдымен сөз таптарынан (зат есімдерден, етістіктерден т.б.), олардың түрлену тұлғаларынан (септелу, жіктелу үлгілерінен) хабарымыздың болуы шарт. Зат есімдердің септелетіндігін, тәуелденетіндігін және олардың зат есімдермен және етістіктермен тіркесіп келетіндігін білмесек, біз матасу мен меңгеруді түсіне алмаймыз. Есім сөздердің ешбір жалғаусыз-ақ қатар тұрып, бір-бірімен байланысқа түсе алатындығын білмесек (мысалы, ақ қой, он ешкі, темір күрек т.б.), біз қабысудың не екендігін білмейміз, т.с.с. Сондай-ақ, «жедел өткен шақты» түсіну үшін алдымен етістіктің «шақ категориясы» туралы, содан кейін сол шақтардың бірі – «өткен шақ» туралы хабарың (білімің) болу керек. Сонда ғана «жедел өткен шақты» түсіне аласың.

Қазақ тіл білімі – басқа да тіл білімдері сияқты дамып, жетіліп, өзгеріп отыратын құрылым. Оның кейбір жағы көп уақыт бойы ешбір өзгеріссіз келе жатса, екінші бір жағы түрлі өзгерістерге түсіп, жаңарып, толығып отырады. Мәселен, бұрын қазақ тілінде 36/38 дыбыс бар делінсе, қазір оның саны – 28 деп көрсетіліп жүр [7, 191]. Бұрын тіліміздегі дыбыстар дауысты//дауыссыз делініп екіге ғана бөлініп келсе, кейінгі кезде дыбыстар «дауыстың қатысына қарай екіге емес, дауысты, үнді, ұяң, қатаң деп төртке бөлінеді» деген пікір қалыптаса бастады [8, 18]. Сондай-ақ, бұрын ІІІ жақ жіктік жалғауының грамматикалық тұлғасы болмайды делінсе, қазір оны бар деп біліп, әлгі тұлға «нольдік форма» деп аталынады [9, 37], т.с.с.

Қазақ тіл білімінің осындай жалпы және жеке бөліктерін талдау арқылы біз, біріншіден, оларды ірілі-уақты бөлшектерге бөлеміз, екіншіден, ол бөлшектерді жинақтап, топтап, белгілі бір жүйеге келтіреміз. Сол арқылы қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесі жасалады.

Ғылыми бейне жасап қана қоймаймыз, оны өзіміз түсінеміз, басқаларға түсіндіреміз. Өйткені әр концептінің бойында бірнеше уақ концептілер (ұғым-түсініктер) жинақталады. Олар бір-бірімен байланысты болады, әрі біріне-бірі сатылап бағынады.

Әдебиеттер:

1.Трубина Е.Г. Языковые предпослки функционирования научной картины мира//Научная картина мира: общекультурное и внутринаучное функционирование. – Свердловск, 1985, -С.91-100.

2. Воркочев С.Г. Концепт «счастья»: понятийный и образный компоненты// Изв. РАН, серия лит.и языка. 2001, т.60, №3. С. 47-58.

3. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. Алматы, «Сөздік-словарь», 1999. 200 б.

4. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары. Алматы, 1951. 90 б.

5.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. А., 1954. 556 б.

6. Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы, 1982.124 б

7. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002. 770 б.

8. Қалиұы Б. Қазіргі қазақ тілі. Фонетика. Лексикология. Алматы, 2006.142 б.

9. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.,«Рауан»,1998.304 б.

Дін мен ділге қатысты сөздердің көпшілігі тәуелсіз алған жылдардан бастап жастардың ауызекі тілінде терең мағыналық құрылымы арқылы танылып, лебіздік тәжірибеде жұмсала бастағаны қуанарлық жағдай. Көптеген сөздер мен терминдер жаңа мағынада, ерекше қолданыста жұмсала бастады. Қазіргі өмірімізге ене бастаған әр алуан заттар мен құбылыстарға, ғылыми-техниканың жаңалықтарына сәйкес, өркендеген өнеркәсіп пен мәдениетке қатысты атаулар жасалды немесе жаңа мән-мағынаға ие болды. Лексикалық бірліктер өзінен-өзі бірден жоғалып кетпесі түсінікті, олар тілде ұзақ уақыт сақталады. Тіпті қолданыс аясы шектеулі болса да, сөздердің қолданыстан мүлде шығып қалуы өте сирек болатын құбылыс. Көптеген атаулар жаңа мәнге ие болып, жаңа номинативтік сема арқылы жүйелі сөзжасамдық мағына құрайды. Кей сөздер тарихи болған құбылысты атау мақсатында жұмсалып, сол ұғыммен бірге қолданыстан шығып қалуы да мүмкін, бірақ олар тілден бірден шығып кетіп, жоғалып кетпейді, Мысалы: коммунистік партия, кеңес үкіметі, бесжылдық, жетіжылдық, колхоз, совхоз т.б. сияқты сөздерді осылайша түсіндіруге болады.

Жаңа ұғымды белгілейтін жаңадан жасалған сөздерді тіл білімінде жазылған барлық оқулықтарда, оқу құралдарында, ғылыми зерттеу еңбектерінде неологизмдер ретінде түсіндіретіні белгілі жайт. Олар халықтық жалпы қолданысқа түсіп, тілде және сөйлеу тілінде бекіген кезде неологизм деп саналмайды. Яки атаулардың неологизмдер деп танылуы қолданыс тәжірибесіне және уақытқа тікелей тәуелді келеді, көптеген неологизмдер деп танылған сөздер қолданысқа тез еніп, жалпыға түсінікті болған кезде неологизм болудан қалады. Мысалы, ғасыр басында неологизм ретінде танылған компьютер, монитор, менеджмент, бизнес т.б.

Сөздердің жаңадан жасалуы әртүрлі сипатта жасалуы мүмкін:

1. 
   
   жүктеу/скачать 9,62 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: