§19. Мөде – Ғұн мемлекетінің негізін қалаушы

1. Хр кезеңі б.з.б. VI-III ғғ. Орта Азияда қоныстанған.

2. «Халықтардың ұлы қоныс аудару кезеңі» б.з.б. І ғ соңы мен б.з. І ғ.

3. Деректер. Б.з.б. ІІІ ғ. Қытай деректері оларда «Хунну» деп аталған. Еуропалық деректерде «Гуни».

4. Билеушісінің титулы – шаньюй, қытайша «шонби» - Ся руынан шыққан билеушілердің бірі Шуньвей болған.

5. ІІІ ғ. Ғұн мемлекетінің негізін қалаған Тұман шаньюйдің ұлы Мөде.

6. Халқы 24 тайпаға бөлінген.

7. Басқару жүйесі: Ақсақал, түменбасы, рубасшылары.

8. Мемлекеттің сипаты: әскери демократиялық.

9. Шаруашылығы:

9.1. Мал шаруашылығы – қой, жылқы.

9.2. Егін шаруашылығы – тары.

9.3. Қосалқы шаруашылығы – құс, елік марал.

10. Соғыс құралдары: садақ, ысқыратын жебе, тас атып, қамал бұзатын қару.

11. Қол өнері:

11.1. Ыдыстары: қыштан құмыралар, т.б.

11.2. Тері бұйымдары: саба, торсық, т.б.

11.3. Ағаш бұйымдары: ожау, тостаған, т.б.

12. Саяси тарихы

12.1. Б.з.б 55 жылы Оңтүстік және Солтүстік болып екіге бөлінді.

12.2. Солтүстік ғұндар Моңғолияның Солтүстік Батысындағы Қырғызнұр көлінің маңына орналасты.

13. 
    Тарихы тұлғалары
    

13.2. б.з бесінші ғасырында Атилла шығыс Рим империясына жорық жасады

1. Хронология: б.з V- II- VI ғасыр. Басшысы Еділ(Атилла) 400-453 жылдар

2. Территориясы Орта Азияда

3. Б.з.б Vғ ғұн атауы Сюнну, қытайша

4. Ғұндардың батысқа жылжыған жылдары б.з.б II ғ

5. Ғұндардың соғыстары:

5.2. б.з.б 203-201 жылдары Алтай, Енисей қырғыздарын бағындырады

5.3. б.з.б 288 жылы Қытаймен соғыста Хань императоры Мөдемен қырық жыл татулықта болады, қызын әйелдікке берді

5.4. б.з.б 174 жылы Юечжілермен соғыста батысқа Бактрияны Кушан ьпатшалығын жаулады

5.5. Мөде 36 мемлекетті бағындырды

5.6. б.з.б 133ж Ғұндармен Қытайдың арасында соғыс қайта жанданды.

Қытай үйсіндерге қызын беріп, ғұндарға қарсы айдақ салмақ болды.

5.7. б.з.б 71 жылы Үйсін-қытай одағынан ғұндар жеңілді,

5.8. б.з.б 55 жылы Чжи-чжи бастаған ғұндар бірінші рет Қазақстанға, жетісуға Орта Азияға қоңыс аударды

5.9. б.з.б III-IV ғғ Юғбан мемлекетті құрылды, Жетісу, Шығыс Қазахстан.

6.2. Сармат, аландар, ғұндармен Еуропаға жылжыды

6.3. Герман тайпалары ғұндармен одақтасты

6.4. б.з 376 жылы Венгрия Румынияға қосылды

6.5. Еділ 445-453 жылдары билікке келді- Еуропаны, Африканың солтүстік Бөлігін, батыс Азияны қамтыған Рим империясын құлатты.

6.6. IVғ 70 жылы Оңтүстік- Шығыс Еуропаны бағындырды.

6.7. Ғұндардың Еуропаны жаулады баламер патша тұсында басталып-

Еділ тұсында аяқталды.

6.8. 451жылы Галлияның Каталаун(Франция жері) даласында шайқас болды.

6.9. Аттила римдегі құлдықты жойды.

7. Деректер

7.1. Джузуппе, Верди “Аттила” операсы

7.2. Прииск Аттила жайындағы құнды деректер

7.3. Марцелин Ғұн жауынгерлері жайлы

7.4. Қытай деректерінде

8. Маңызы

8.1. феодалдық дәуірің басталуы

8.2. Құлдық ыдырауы, ұлттық мемлекеттердің пайда болуы

1. Хронологиясы: 552-603 ж

2. Сипаты-ерте феодалдық мемлекет, Түркі тайпасы-теле (546ж)

3. Негізін салушы: Бумын Қаған 552ж

4. Билеушілері:

4.1 Қаған-ел билеуші

4.2 Шад, ұлысты басқарды

4.3 Елтебер

5. Діні: Тәңірге сыйынған

6. Территориясы: Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Моңғолия мен Шығыс Еуропа Амударияның жағалауы, яғни Сары теңіз бен Қара теңіз аралығы

7. Шаруашылығы: Көшпелі мал шаруашылығы, егін, сауда

8. Астанасы: Суяб

9. Жаулап алған жерлері

9.1. Эфталиттер (қырғыздар), Бұхар, Манчжурлар, Боспор патшалығы (қырым), Византия, Кавказ Солтүстік Қытай, Иран, Аварлар.

10. Бөлінуі – 603ж

11.1 Шығыс түрік қағанаты

11.2 Батыс Түрік қағанаты

11. Құрамындағы халқы – Түрік тілдес

11.1. Қырғыз, Оғыз, Ұйғыр, Дулу және 30теле тайпаласы

11.2. Мемлекет 10 ұлысқа бөлінді

12. Мәдениеті: Дала өркениетін жасады

§22 Ежелгі түркі жазулары

1. Сына руна жазды. V-VI ғғ

2. Дерек: Менандр Протектор

2.1. Византияның императоры Юстнианның қабылдауында болған, түрік елші Маниах әкелген қағанның жолдама қағазында айтылған.

3. Көне түркі жазуы: Орхон Енисей өзені аңғарыннан табылған.

4. Жазуды тапқан Миссершмиидт, ф.Страленберг, Скандинавия жазуына ұқсас

4.1. Ядринцев- Солтүстік Моңғолия, Орхон өзенінен руна жазуы бар құлпытас

4.2. Жазудың сырын ашқан дат ғалымы-Томсон

4.3. Оқыған-В.Ф Радлов

5. Түрік жазба әдебиетінің көне ескерткіштері: Күлтегін және Тоныкөк жазулары.

5.1. Үлкен Күлтегін 733 жылы жазылды

5.2. Кіші Күлтегін, Тоныкөк жазулары б.з.б VI-VIIIғ Солтүстік Моңғолия Енисей, Қоша Сайдан ойпатынан табылды.

5.3. Білге қаған жазулары Йолығы тегін жазған, ол түрік жазба әдебиетінің атасы VIII ғ

6. Есік жазуы б.з.б IVғ

6.1. Есік қорғаны, “Алтын киімді адам”, тостағанында 2400 жазу табылған,

6.2. Талас жазуы б.з.б VI-VII ғ Талас аңғарынан 1500 жыл бұрын табылды