Эмбриология

14.1. Сүйек (жілік) майы
441
Май жасушаларында липохромдар тәрізді пигменттердін болуына байланысты 
диафиздердегі сүйек майы сарғыш түсті болып, оның осылай аталуына себеп болды. 
Қалыпты жағдайларда сары жілік майында кан жасау жүрмейді, бірак, кансыраған 
кезде немесе организмнің ксйбір патологиялык жағдайларында, онда канмен келген 
дің және жартылай дің жасушалардын саралануының есебінен, миелопоэз ошактары 
пайда болады. Сары және кызыл жілік майларынын арасында айкын айырмашылык 
жок. Адипоцигтердің аздаған мөлшері кызыл жілік майында да кездеседі.
Сары және кызыл жілік майларынын аракатынасы адамның жасына, тамактану 
жағдайына, жүйкелік, эндокриндік және т.б. факторларға орай өзгеруі мүмкін.
Тамырлануы. Сүйек майы сүйек үсті кабығы аркылы сүйектін тығыз 
затындағы арнайы тесіктердің көмегімен ішке кірген тамырлардын есебінен 
канменен камтамасыз етіледі. Сүйек майына кіргеннен кейін артерия- 
лар жоғары және төмен кететін тармактарға тарамдалады, олардан радиал- 
ды бағытта артериололар таралады. Басында олар жіңішке кылтамырларға 
(2—4 мкм), содан кейін эндосттың аймағында кең, кабырғасы жұка, саңылау 
тәрізді тесіктері бар синустарға (диаметрі Ю—14 мкм) жалғасады. Синустардан 
кан орталык венулаға жинакталады. Әкетуші көктамырның диаметрі артерия- 
мен салыстырғанда кішірекболадыда,синустарда гидростатикалыккысымнын 
жоғары болуына себеп болады, ал бұл синустардың куысы үнемі ашык бо­
лып, эндотелий кабатында саңылаулардын калыптасуына әкеледі. Базальдык 
мембрананын сыртынан адвентициялык жасушалар жанаса орналасады, 
бірак олар түтас кабат күрамайды, сондыктан сүйек майы жасушаларының 
канға көшуіне оңтайлы жағдай қалыптасады. Канның аздаған бөлігі периост- 
тан тамырлар аркылы остеоннын каналдарына, одан әрі эндост және синуска 
өтеді. Сүйектің ішінде айналымда болған сайын кан минералдық тұздармен 
және қан жасау реттегіштерімен (колония белсендіруші факторлар және т.б.) 
каныктыралады.
Сүйек майынын салмағының 50% кан тамырлары кұрайды, мұның 30% 
синустардың үлесіне тиеді. Адамның әр түрлі сүйектерінің сүйек майында 
артериялардың калың ортаңғы және адвентициалды кабыкшалары, көптеген 
кабырғалары жүка көктамырлары болады және артериялар мен көктамыр- 
лардың катарласа жүруі сирек кездеседі, көбінесе жеке таралады. Қылта- 
мырлардың екі түрі болады: жіңішке 6—20 мкм және кен синусоидтылар, 
кейінгілердің диаметрі 200—500 мкм. Жіңішке кылтамырлар коректендіруші 
кызметаткарады, кендері эритроциттердіңжетілетінжәне кан жасушаларынын 
канның ағымына түсетін жері болып келеді. Қылтамырлар үзікті базальды 
мембранаға орналаскан эндотелиоциттермен капталған ( 13.9-суретті караңыз).
Жүйкеленуі. Жүйкеленуге тамырлардын өрімдерінің жүйкелері, бұлшык 
еттердің жүйкелері және сүйек майына арнайы жүйкелік өткізгіштер 
катысады. Жүйкелер сүйек майына сүйек каналдары арқылы кан тамырла- 
рымен бірге енеді. Әрі карай олардан бөлініп, өздері жеке тармактар түрінде 
сүйек майының ішінде сүйектің кеуекті затының шегінде аныкталады. Олар 
өте жұка талшыкшаларға айналады, олар сүйек майы тамырларымен байланы- 
сып, не олардың кабырғаларында аякталады, не сүйек майы жасушаларынын 
кұрамында бос орналасады.

4 4 2
14-Тарау. Қан жасау (түзу) және иммундық қорғау жүйесі
Адамнын жасына байланысты өзгерістері. Балаларда кызыл жілік майы 
түтікшелі сүйектердің эпифизін және диафизін толтырып тұрады және жалпак 
сүйектердін кеуекті затында орналасады. Диафиздегі кызыл жілік майы 12—18 
жастар шамасында сары жілік майымен алмастырылады. Карттарда сүйек 
майы (сары және кызыл) шырыштанады да желатинозды сүйек майы деп ата- 
лады. Сүйек майының бүл түрі ертеректеу мезгілде де кездесуі мүмкін, мыса- 
лы, бас сүйектерінін және беттің сүйектерінің дамуы кезінде.
Қалпына келуі. Қызыл жілік майынын физиологиялык және репаративтік 
калпына келу кабілеті өте жоғары. Стромалдык ретикулярлык тінменен 
тығыз байланысты болатын дің жасушалары гемопоэздік жасушалардың даму 
көзі болып табылады. Сүйек майының калпына келу жылдамдығы негізінен 
микроортаға және гемопоэздің негізгі өсуін ынталандырушы факторлармен 
байланысты (7-тарауды караңыз). Сонымен катар, кызыл жілік майы шеткері 
кан жасау мүшелерінің гемопоэздік микроортасының дифферондарынын 
дамуы үшін кажетті стромалдык дің жасушаларының да бастау көзі болып 
келеді. Гемопоэздік дің жасушаларын кіндік бау канынан, плацентадан, 
кызыл жілік майынан сүзіп алу әдістері жасалып, каннын бір катар туа біткен 
аурулары кезінде, рактін химиотерапиясы жатдайында трансплантация үшін 
колданылады.
14.2. ТИМУС
Тимус (айырша без, 
thymus)
— лимфоцитопоэздін және иммуногенездін 
орталык мүшесі. Сүйек майындағы Т-лимфоииттердін ізашарларынан ти- 
муста антигенге тәуелсіз дифференцировканын нәтижесінде жасушалык 
иммунитеттін реакцияларын іске асыратын және туморалдык иммунитеттін 
реакцияларын реттейтін Т-лимфоциттердің түзелуі өтеді (төменде караныз).
Жануарлардың жаңа туған төлдерінің тимусын отау (тимэктомия) 
барлык кан жасау мүшелерінін лимфалык түйіншелерінде лимфоциттердің 
пролиферациясының катты тежелуіне әкеледі, канның кұрамынан кіші 
көлемді лимфоциттер жоғалады, лейкоциттердің мөлшері де күрт азаяды, тағы 
баска ерекше белгілер (мүшелердін атрофиясы, кан кұйылу т.б.) пайда бола- 
ды. Осымен бірге, организм көптеген инфекциялык ауруларға сезімталдығы 
артып, мүшелердін бөгдетекті транспланттарын аластамайды. Тимустын 
эндокринді кызметі 20-дан астам факторларды өндірумен белгіленеді, олардын 
ішінде медицинада тимозиндер, тимопоэтиндер, тимулин кең таралған. Им- 
мунитетке тигізетін әсерінен баска, олардын кейбіреулері ісіктерге карсы 
ыкпал танытады.
Дамуы. Адамда тимустың бастамасының калануы кұрсакішілік дамудын 
бірінші айының аяғында жұткыншак ішегінің эпителиінен жүреді, негізінен 
111 және IV желбезек калталарының аймағында көп кабатты эпителийдің со- 
зындылары түрінде аныкталады. 111 жұп бастаманың дисталды бөлігі калындай 
келе, тимустың денесін кұрайды, ал проксималды бөлігі, экзокринді бездердің 
шығару өзегіне ұксай, созылады. Әрі карай тимус желбезек калтасынан 
бөлектенеді. Оң және сол бастамалар бір-біріне такалып, бірігеді. Дамудын

14.2. Тимус
443
7-аптасында адамның тимусының стромасында алғашкы лимфоциттер пай- 
да болады. 8-11 апталарда мүшенің эпителийлік бастамасына кіре орналаса- 
тын, кұрамында кан тамырлары бар мезенхима тимусты бөлікшелерге бөледі. 
Адам ұрығының 11 —12-аптасында лимфоииттердің саралануы өтеді, ал 
жасуш&зардын үстінгі беткейінде арнайы рецепторлар мен антигендер пайда 
болады. 3-ші айда мүшенің милык және кабыктык бөліктерге дифференци- 
ялануы жүреді, және акырғысы лимфоциттермен көбірек инфильтрапияла- 
нады. ал бастаманын бастапкы эпителийлік күрылымы нашар аныкталатын 
болады. Кабаттын эпителийлік жасушалары ысырылады, бір-бірімен тек жа- 
суша аратык көпіршелермен байланысып, олар борпылдак тор түріне енеді. 
Милык затында ерекше күрылымдар — катпарлы эпителийлік денешіктер 
пайда болады.
Митоздык бөлінуінін нәтижесінде пайда болған Т-лимфоциттер лимфа 
түйіндерінін бастаматарына (тимуска тәуелді аймактарға) жэне баска шеткері 
лимфатык мүшелерге көшіп-конады.
3—5 
айдын 
ішінде 
жасушалардын 
дивергентті 
саралануы 
және 
ретикулярлық эпителиоциттердің
түрлерінін (периваскулярлык, капсу­
ла астының, коректендірушілердін және т.б.) пайда болуы байкалады. 
Тимустың катыптасуы 6-шы айға карай аякталады, бүл мезгілде мүшенін 
ретикулярлык эпителиоциттерінін кейбір түрлері гормон өндіре бастай- 
ды, ал тимустан тыс жерде дифференцияланған түрлері — Т-киллерлер, 
Т-супрессорлар, Т-хелперлер пайда болады. Нәресте туғаннан кейін алғашкы 
15—17 тәулікте Т-лимфоциттердін тимустан жаппай шығуы және тиму­
стан тыс лимфоциттердін белсенділігінің күрт жоғарылауы байкалады. Туар 
мезгілде тимустын салмағы 10—15 г болады. Жыныстык есею кезенінде онын 
салмағы жоғары көрсеткіште — 30—40 г, әрі карай адамның жасына байланы- 
сты инволюниясы басталады.

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: