Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| с, ж
варианттары қалыптасты: жаз, жазыл, дьас, дар (дар етті), дарыл (дарылда) — р ~ з//с , бес//беш, білек, л ~ ш //с, быш//пыс//піс, быжыл (быжылда) ш //ж //с. Бүл кезенде оғыз-қарлүқ-қыпш ақ тіл бірлестігі қалыптасты. Бірақ оғыз, қарлүқ, қыпш ақ тілдері (тілдік бірлестіктері) бір-бірінен айқын жіктеле қойған жоқ. Д егенмен, Хун дәуірін де-ақ оғыздар мен қы пш ақтар, қарлүқтар тарих сахнасына шыға бастады. Қытай жылнамаларында, сонымен қатар, қаңлылар мен үйсіндерді атайды, олардың тілі мен түрмысына қатысты мәліметтер беріледі. Сонымен, Хун империясы — түркі тілдерінің тарихи дәуірі. Қазақтың халық тілінің этногенездік қүрамы да осы доуірден бастап назар аударады. О ғы з-қарлүқ-қы пш ақ тіл бірлестігі, екінші жағынан, қазақтың халық тілінің басты арналарының біріне айналса, қы пш ақ, қаңлы, үйсін тайпа тілдері (тарихи жылнамалар хабар беретін) қазақтың халық тілінің қүрамына енгендер. Түркологияда V—X ғасыр коне түркі дәуірі деп аталып жүр. Бүл алғашқы Түркі мемлекетінің — түркі қағанатының дәуірі, түркі жазуының, түркі жазба тілінің дәуірі. Дәуірдің тарихи-әлеуметтік үлкен ерекшелігі — түркілер оз тарихын өзі жаза бастаған, өздері жайлы мәліметті өздері хатқа түсіре бастаған кез. Бүл дәуірдегі түркі тілдеріне тән негізгі белгілер деп мыналар аталады: сөз арасында, сөз соңында т //д дыбыстарының сәйкес қолданылуы басым болады: адақ. Бүл ерекшелік біздің заманымызда якут тілінде (т) сақталып қалған. Коне түркі дәуірінің озінде сөз ортасындағы д(т) здыбысына ауысуы кездеседі. Сөйтіп тарихи р ~ д(т) ~з(с) дыбыс сэйкестігі қалыптасады. Бүл дәуірдің бізге жеткен ескерткіштерін жазба тілдің мүрасы дейтін козқарас қалыптаса бастады. Сол жазбалар тілін екі түрлі топқа болетін пікір де орнықты. Олар — О р х о н -Е н и сей еск ер тк іш тер і ж ән е ко н е үйгы р тілі ескерткіштері. Орхон-Енисей ескерткіштері тілдік сипаты жағынан бүгінгі түркі тілдерінің қайсы сы н да еске түсіреді, солардың қайсысының да көне заманғы архетипі ретінде қарастырыла алады. Мысалы, ол тілдің бір белгісі ретінде қаралатын ң //н //й дыбыс параллелінің барлық сыңары қазіргі түркі тіддерінде кездеседі. Немесе соз басында м //б параллелі түркі тілдері арасында қалыптасқан (мен, бен — қазақ, түрікмен) сәйкестік болумен бірге, бір ғана тіл қүрамында да қолданылады: мында ~ бунда, т.б. Мерзімі жағынан коне үйғыр еск ер тк іш тер і соң ғы к ей ін гі у а қ ы т қ а ж атады . К он е үйғы р ескерткіштерін екі түрлі диалектінің: н — диалект және й — диалектінің 31 көрінісі деп қарау қалыптасты. Көне үйғыр ескерткіштерінің й — диалект тобы фонетикалық және морфологиялық қүрылымы жағынан коне қазақ тілінің алғашқы бастауын байқатады. Дегенмен, коне түркі дәуірінде қыпш ақ, оғыз, үйғыр (қарлүқ) тайпалық тілдер бірлестіктері бой көрсете бастады. Коне түркі дәуірі жазбаларыңца сол тілдік бірлестіктердің, сондай-ақ жеке тіддер: қыпшақ, оғыз, қырғыз, үйғыр, т.б. тілдердің ерекшеліктері көрініс тапқан. Сонымен, Ү — X ғасыр аралығы түркі тілдерінің озара жақындық белгілері бой корсете бастаса да, әлі толық жіктелмеген дәуір. Осы белгісіне орай бүл түркі бірлестігі дәуірінің бірінші кезеңі — коне түркі қағанаты кезеңі болып табылады. Қ азақ тілі тарихы үшін XI—XV гасырлар аралығы — түркі бірлестігі дәуірінің екінші кезеңі, үлкен мәнді мерзім болды. XI — XV ғасырларда жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|