Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ч ( -нч)
аффиксі фонетикалық озгеріске де түскен. Көне түркі ескерткіштерщце бүдан басқа -ш аффиксі де кездеседі: агыш (ағыс), ініш (қазақ тіліндегі еңіс). Қазіргі қазақ тілінде кейбір сөздер қүрамында осы екі аффикс бір гана ф онетикалы қ пішінге түскен: көрініс (көрүнч-нч), агыс (ағы ш -ы ш ). Бүл — ф он ети калы қ конвергенция қүбы лы сы ны ң нәтижесі (ч.м х^с және ш„с).Әрине, қуаныш, қорқыныіи сөздерінің қүрамындагы -ыш (дауысты дыбыс бүл жерде протеза) өзінің арғы прототипіне әлдеқайда жақын. -т: іс-өрекеттің нәтижесін, іс-қүбылыстың абстрактылы атын білдіретін зат есім жасаған: сыгыт (жылау — сықтау), өлут (әлім) МҚ, (Орх.-Ен.). Көбінесе Ү -Ү ІІІ ғасыр ескерткіпггерінде үшырасады. 1 Рамстедт Г. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 101. 208 Қазіргі қазақ тіліндегі іркіт, сарқыт, бөгет, сырқат төрізді сөздер қү рам ы н д агы осы а ф ф и к с. Кей сөздер қ ү р а м ы н д а т әбден көнеленген, оның үстіне басқа аффикстер жалғанған. Жамылтқы, қалытқы сөздерінің қүрамындағы -т сондай (бүл сөздерді жамылгы, жамьиіу, қалқы, қаябақ создерімен салыстыр). -м (-ым, -ум, ум) зат атауын, қүбылыс атауын жасаган: батым (батым), өлум (өлім), бірім (қарыз), өпум (жүтым) (Орх.—Ен.М Қ). Бүл аффикс осы мағынада қазіргі қазақ тілінде де өнімді тәсіл. -н/ын, -ін, -ун, -ун, қойын (қойун), қиын (қиын) (Орх.—Ен.), ақын (ағын), йыгын (жиын той) (М Қ), йадын (жалын) (Қ Қ ). Қазіргі қ азақ тілінде сөз тудырушы тәсіл есебінде бүл ж үрн ақ жаңа соз ж асамаса да, жеке сөздер қүрамында жиі үшырасады: Жауын-шашын, толқын, сауын, шыгын, агын , т.б. Бүл арқылы қалыптасқан создер тек зат есімдер қүрамында ғана емес, сын есімдер қүрамы нда да бар: жасырын, астыртын ( ас - т-ыр-т-ын), т.б. Зат есімдер мен сын есімдер қүрамындағы -ын тарихи түрғыдан қимыл есім ретінде етістік пен есім арасындағы категорияны жасаганы' мәлім. Бүл аф ф икспен келген сөздердің есімдер жүйесінде орныгуы сөз негізінің қүрамындағы элементтердің көнеленуі мен контекстік қолдану ерекшелігіне байланысты. Зат есім жасайтын -ын мен өздік етіс түлғаны -н сыртқы піш іні үқсас болғанымен шығу негізі жағынан да, мән-мағы насы жағынан да басқа-басқа морфологиялық түлғалар. -қы, -кі (~қу, -ку, -гу, -гу) тапынгу — йукунгу (ПД) табыну, жугіну, кеску (кескішЛ бычгу (һыш ақ) (М К), сыбыртқы (сыпыртқы,), суңгу ("сүңгіЛ умул^(үйқы), утургу (Ътыргы,орындық) (КК). -қу аффиксі ескерткіштер тілінде зат есім де, сын есім де жасаган. Қазіргі қазақ тілінде шапқы, бургы, сузгі, қалтқы, жамылтқы төрізді создер қүрамында сақталған. М ән — мағынасы жағынан бүл осыдан бүрын әңгімелеген -қ аффиксімен синонимдес. Қ аш қари көрсететін бычгу сөзі қ а зақ тілінде -гу аф ф и к сі арқы лы ем ес, -қ аф ф и ксім ен қалыптасқан (быч — кесу). Екеуі де жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|