Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -лыг ( -ліг, -лық, -лік).
Коне түркі тілінде әрі зат есім, әрі сын есім жасаған қосымша. Алайда -лыг және -лық аффикстерінің арасында айырмашылық болған, -лық тек қана зат есім жасайтын қосымш а болса, -лыг тек сын есім жасайтын қосымша болған дейтін пікір бар. Солай бола түрғанмен, тіпті Қашқари создігінде де -лық пен -лыг аффикстері осы жүйені сақтамайды. Қ азақ тілінде -лық аффиксті создердің бірде зат есім тобында, біразының сын есім ретінде қалыптасуы алғашқы дәуірдегі олардың түлғалық бірлігіне ғана емес, семантикалық орайластығына да негізделген. Бүл жерде туынды түбір есімдердің әлі синкретикалық күйден толық ажырамаған күйін байқауға болады. -лы (-лі) аффиксі жоғары аффикстің үяң дауыссызға аяқталған (-лыг) вариантының қы сқарған түрі. Соз соңы ндағы коне түркілік г(г) не қатаңға айналып кетуі (-лік, -кішілік), не түсіп қалуы мәлім қүбылыс. -лық варианты қысқарып сол пішінде орнығып қалған да, -лыг варианты қысқарып, -лы пішініне түскен. -лы аффиксі осы түлғасында Орхон- Енисей жазбаларында, сондай-ақ XI—XIII ғасырларға жататын басқа да ескерткіштер тілінде коп үшыраспайды. Қысқарған, яғни, -лы түрінде тек ХІҮ ғасыр нүсқаларында ғана кездеседі. КК: алгышлы (алғысты), атлы (атты), азықлы (азықты), бақытлы (бақытты), т.б. -лы пішінінде қолданылу ортағасырлық түркі тілінің ішінде батыс түркі тілдеріне тән болса керек. -қы (-кі, -гы, -гі) — сын есім жасайтын бүл қосымша Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, мезгіл мәнді жоне колем-кеңістік мәнді создерді сын есімге айналдыратын морфологиялық түлға есебінде белгілі. Коне 219 түркілік -қы аффиксі мезгіл мәнді мынадай сын есімдер қүрамынан үшырасады: жазгы, кузгі, қысқы, бугінгі, ертеңгі, былтыргы, кеіиегі, кундізгі, таңгы, алгашқы, т.б. ішкі, тысқы, сыртқы, астыңгы, устіңгі, торгі, ауызгы (үй). -қы (әр түрлі ф онетикалы қ варианттарымен) Орхон-Енисей жазбалары тілінде есім түбірге тікелей жалғанып, сын есім жасаған: беңгу ташқа уртым (мәңгі тасқа жаздым) (КТ). Табгачгы беглер табгач атын тутыпан “табгачтық бектер табгач атын устанып” { КТ). Сонымен бірге, ол жазбаларда -қы аффиксі жатыс септіктің көнеленген жалғауы -рага қабаггасып жалғануы бар: Табгач қаганың ічрекі бедізчіг ыты (КТ), “табғач ханының ішкі жақтағы шеберлері жіберілді”. Қ азақ тілінде -дагы күрделі қосымшасының қүрамьгщ а да осы қосымш а бар. Орхон-Енисей жазбалаларында да осы қүі^ілы с бар: коңултекі сабымын (КТ) — “көңілімдегі созімді " төрт булундақы будуныг қоп алмыс (КТ), “төрт бурыштагы халықты алды, багындырды”. С онымен, О рхон-Енисей жазбаларында -қы аффиксі үш түрлі жалғанған: тікелей түбірге, -ра жалғаулы сөзге, -да жалғаулы сөзге. Қазіргі қазақ тілінде түбірге жэне -да жалғауымен келген сөздерге ғана қосылады. -қы аффиксті кейбір сөздер қазіргі қазақ тілінде түбірдің конеруі салдарынан түбір мен қосымшаға ажыратуға келе бермейді. Мысалы, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|