Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| жарьшжан, жел өкпе, желаяқ,
жатып атар, көрсе қызар, әпер бақан, ур да жық, тіс қаққан, жатып ішер тәрізді фразалық сөз тіркестерін, жанар (тау), қайнар (булақ), барар (жер), басар (тау), корер (көз), есітер (қулақ) төріздес түрақты тіркестер қүрамында ғана адъективацияланган өр түрлі формаларды қосатын болсақ (әрине, тек шартты түрде), тіпті үлгая түседі. Басқа сөз таптарынан сын есімге айналу процесі (адъективация) тілдің әбден кемеліне келген, создердің қолдану сферасының кеңейген дөуірінде гана емес, ескі кезеңнен басталган. Қазіргі тілде бір-біріне антонимдік қатынаста жүмсалатын қары (кісі), жас (кісі) сын есімдері екі түрлі қызметте жүмсалып, екі түрлі магына береді. Қары (немесе: көрі) — кісі, адам, зат есім, қары — кісінің жасын білдіретін сын есім. “Қүтадқу білікте” қары созі етістік мәнінде қолданылган: Нече бег қарытты, қарьшаз өзі (Неше биді қартайтты, бірақ қартаймас озі). Ал осы сез Т оны қүқ ескерткішінде сын есім қызметінде көмекші етістікпен бір тіркесте жүмсалган: Өзум қары бастым (озім қартайдым, 216 кәрі болдым). Бүл фактілер қазіргі қ азақ тіліндегі қары, көрі, қарт, қартаю сөздері бір ғана түбірден таралғандыгын көрсетеді. Яғни, етістік мәнді түбір сын есім мәнінде де қолданылған. Ал қазіргі етістік түлғасы (қартаю) түбірдің конеленуіне (сын есімге айналуына) байланысты арнаулы аффикс арқылы (ай) жасалған. Осыған үқсас қүбы лы сты жас созінен де байқауға болады. Ежелгі мүралар текстерінде жас созі тек зат есім мәнінде жүмсалған: Йеті йегірмі йашыма танут тапа суледім (он жеті жасымда тануттарға шабуыл жасадым). Ж ассозінің сын есім мәнінде қолданылуы X II—XIII ғасыр ескерткіштері тілінде кездеседі. Осыны ескергенде, бүл соз алғашқыда зат есім қызметінде ғана қолданылған, ал сын есім мәнінде кейін қалыптасқан. Заттың түсін, түрін, аумақ-көлемін білдіретін негізгі сын есімдердің копш ілігі-ақ түбір мен қосымшаға, яғни, қүрама элем енттерге болуге келм ей ді. Қ азір гі тілд ің заң д ы л ы қ тар ы түрғысынан қызыл, сары, улкен, жасыл, кіші, қоңыр (адам жайында), узын, узақ, т.б. создер осындай топқа жатады. Алайда фактілерді барлай қарағанда, осы түбір создердің қай сы сы н ы ң да тарихи түрғыдан біртүтастығына, бөлшектенбейтіндігіне күмән туады. Қьізыл созіне сын есімге тән -гылт қосы м ш асы ж алғанғанда, негізгі лексикалық мағына озгермегенмен, создің соңғы буыны түсіп қалады — қьізгылт. Енді осы түбірді қырмызы, қызар (у), қызамық, қызгалдақ, қызгыш (қус) создерімен салыстырып қарасақ, барлығына ортақ түбір қыз, осы ортақ түбірге қосымшалар қосылу арқылы эр түрлі создер (сын есім, зат есім, етістік) жасалған. Сонымен, қызьиі сын есімі байырғы түбір емес, түбір мен қосымш аның біріккен түрі. Сары созінің ескерткіштер (Ү—ҮІІІ ғас. XI ғас.) тіліндегі пішіні — сарыг. Ол дәуірде -ыг сын есім жасайтын онімді қосымша болған. Сары (не сарыг) созін сарыгу, саргаю (МҚ-да: сарғар), саргалдақ, саргылт, сарсық (тістің сарсығы) создерімен салыстырса, мүның да ортақ түбірі сар (сары не сарыг емес). Ал “Ортаазиялық тәпсір” тілінде бүл соз сарыг, сару түрінде екі вариантта кездеседі... жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|