Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (қан, -ган)
озінің бүрынғы грамматикалық мәнімен ажырап, түгеледей сын есімге айналып кеткен.’ -қан, (-ган) аффиксі кейбір сын есімдер қүрамында -аган, -еген түрінде күрделі де болып кездеседі: сүзеген, тебеген, алаган, береген (алаған қолым береген), жатаган, көреген, қабаган, т.б. Бүл түлға қүранды: косемшелік түлға —а және -ган (е-ген). Бүл аффикс осы күрделі түрінде М. Қашқари создігінде де кездеседі. Қашқари создігінде бүндай түлғалы создер со зы л ы ң қ ы ш ақ есім ш елері м ән ін де қолданылған: ол евке бараған ол “ол үйге үнемі барып түрады, барғыш”. Ол кіші бізге келеген ол “Ол бізге үнемі келіп түрады, келгіш”. Қазіргі қазақ тілінде -қыш аффиксті сын есімдер де бар: тапқыш, айтқыіи, білгіш, көргіш, сезгіш, жургіш, сенгііи, аягыш, қоргагыш, жыртқыш, жабысқыш, сөйлегіш, болжагьіш. Бүл фактілерге қарағанда, -гыш аффиксі етістік түбір білдіретін іс-әрекет, қимылға іс иесінің — субъектінің ыңғайлылығын, икемділігін, сондай қасиеті барлығын білдіретін грамматикалық тәсіл. Осы түлғалы зат есімдер де осыған орайлас мағынада жүмсалатын создер. Салыстырыңыз: басқыш — аяқпен басып жүруге арналған зат — объект, жургіш — жүріске ыңғайлы, тез жүретін кісі. Айырмашылығы — бірінші субъектіге тән, соған арналған, екіншісінде сондай іске арналған объект, -қыш түлғалы сын есімдер кобінесе -қыр аффиксті сын есімдерге синоним болады: білгір-білгііи, тапқыр-тапқыш, сезгір-сезгіш, т.б. Бүл этимологиялық бірліктің нәтижесі. Коне түркілік жазбаларда -қы (-кі, -гі, -гу, -гу) 1 Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М .- Л., 1956, стр. 151 - 152. 226 аффиксі қимыл есімін жасаған. Мүндай қимыл есімдері бірде істі істейтін қүралды, бірде істі істеуші субъектіні білдірген (бүл жайында осыдан бүрын да әңгіме болған). -қыш аффиксінің алдыңғы элементі -қы — қимыл есім түлғасы. Ал соңгы — ш іс-әрекеттің субъектіге қатыстылығын немесе сондай іс-әрекетке субъектінің икемділігін, ыңғайлылығын білдіретін грамматикалық тәсіл. Тапқы — қимыл- әрекеттің аты (тап — бүйрық рай, -қы, — қимыл есімі), тапқыш — қимыл-әрекетті орындаушы, соған икемді субъект. Таза етістік түбірден тікелей сын есім жасалмауының түпкі себебін сөз таптарының әрқайсысына тән лексикалық мағынадан іздестіру керек. Зат жайлы үғым мен қимыл жайлы үғым бір-біріне қарама- қарсы полюстар болса, сын мен сапа жайлы үғым осы екеуіне де қатысты. Затгың сыны мен сапасы жайлы түсінік ең алдымен заттың озіне ғана қатысты болады. Сын есімдер нақ осындай үғымды білдіретін создер. Сын мен сапа қимыл-әрекетке қатысты болса ондай үғымды білдіретін создер — үстеулер. Сондықтан ең әуелі зат, қүбылыс атауы, сонан соң ғана оның сынын (аффикс арқылы болсын, адъективация арқылы болсын) білдіретін сөздердің қалыптасуы әдетгегі жай. Күрделі аффикстер. Сын есімдер дамуының қашан да зат есімдерге байланысты болғандығын дәлелдейтін тағы бір м орф ологиялы қ түлға — күрделі аффикстер. Мүндай аффикстер әр түрлі категорияны жасатын грам м атикалы қ түлғалардан қүралған. Олар көбінесе алдымен етістік түбірден есім жасаған, сол туынды есім түбірден барып сын есім жасаған, соның салдарынан бір-біріне қабаттасып күрделенген аффикстер. Осындай түтасып күрделенген аффикстер бастапқы етістік түбірден айқын жіктеліп түрады. Өйткені етістік түбірдің лексикалық мағынасы комескіленбеген, қазіргі тілімізде жеке де қолданылады. Сонымен қатар, аффиксті қүраған компоненттердің де әрқайсысы түбірден жаңа соз жасайтын дербес грамматикалық тәсіл қызметінде қолданыла алады. Сөйтіп түбірдің де, аффикстердің де өз мағыналары мен қызметтерін сақтаудың салдарынан олардың ара жігі айқын байқалады, бір-бірінен оңай бөлінеді. Бүндай ретте - етістік түбірден тікелей сын есім жасалуы емес, етістіктен туынды есім, сол туынды есімнен басқа бір аффикс арқылы сын есім жасалуы туралы ғана айтуға болады. Мүндай туынды сын есім үш түрлі саты арқылы пайда болады: етістік түбір — туынды есім — туынды сын есім. Сондай күрделі жүрнақтардың бірі — жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|