Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қатқақ
(есім) сөздерін келтіреді.1 Қазіргі қазақ тіліндегі қатқалақ сөзі олармен үялас. Сөйтіп -қақ аффиксінің соңғы элементі есім жасайтын дербес қосымша. Ал алдыңғы -қа элементі көне түркі тіліндегі етістік түбірден есім ж асайты н -га, (-ге) аффиксінің қатаң түрі. Жалғану тәсілі мен мәніне қарай кейбір зат есімдер қүрамында сақталған -қа аффиксімен бірдей (түтқа). Түбір мен қосымш аның (-қа) көнеруінен барып соңғы қ қабаттасқан. Ал - қалақ-сасқаяақ, ушқалақ тәрізді сын есімдер қүрамында үшырасады. Мүндай создер қазіргі қазақ тілінде көп емес. -қалақ аффиксінің қүрамында үш түрлі элемент бар: -қа осыдан бүрын сөз болған қосымша, бүл жерде де көнеріп, өзінің бүрынғы грамматикалық мағынасын жоғалтқан, -қ есім жасайтын қосымша, яғни, осыдан бүрын әңгіме болған түлға. Сойтіп сасқалақ, ушқалақ, қатқалақ, тайганақ сөздерінің үш түрлі грамматикалық мәнді ауыстырғанын байқауга болады: әуелі етістік түбірден қимыл есімі (уш+қа) одан қайтадан туынды етістік (ушқа+ла), ең соңында қайтадан есім соз (ү ш қ а л а қ ). Қ а зір гі тіл ім ізд е соң ғы м ағы н асы н д а орн ы ғы п , қалыптасып қалған. -қа элем енті аш қарақ сезін ің қүрамы ндағы -қарақ қосымшасында, ер/се, қалқа сияқты создер қүрамында да осы -қа аффиксінің әр түрлі варианттары бар. Қазіргі қазақ тілінде сын есім жасайтын күрделі аффикстің бірі -гылықты, -гілікт і, -қылықты, -кілікт і аф ф иксі: ж еткілікті, тургылықты, жергілікті, т.б. Алайда осы создер қүрамындағы -гылықты аффиксі генезистік жағынан бір ғана қосы мш а еместігі ескеріле бермейді. Көне түркі тілінде есім түбірге жалғанатын -қи (-қи) және етістік түбірден қимыл есім жасайтын -қу (-гу, -гу) аффиксі болған. Егер осы екі түрлі қосымш аның бүгінгі қазақ тіліндегі корінісін іздестірсек, бірін қысқы, жазгы создері қүрамынан табамыз да, бірін 1 Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречии Т. II, ч.І, Спб., 1849. 230 буралқы, жинақы сөздерінен табамыз. М ына күрделі аффикстің қүрамында да осы екеуі кездеседі. Жергілікті сөзінің қүрамындағы —гі (-гы) жазгы, қысқы сөздері қүрамындағы есім түбірден сын есім жасайтын аффикс те, жеткілікті сөзінің қүрамындағы —кі буралқы, жинақы сөздерінің қүрамындағы -қы, яғни, етістік түбірден қимыл есімін жасаған аффикс. Қалған элементтері: -лық зат есім жасайтын қосымша болса, -ты (-лы) есім түбірден сын есім жасайтын қосымша. Сонымен, мүнда да етістік түбірден қимыл есімі (немесе есімнен туынды сын есім) жасалған, осы туынды түбірден зат есім (-лық), содан — лы арқылы туынды сын есім туған. Сонымен, -гылықты аффиксі үш түрлі элементтен қүралған. Сын есімдердің аффистерін шолғанда назар аударатын бір ерекшелік — есім түбір мен сын есім жасайтын аффикстер қазіргі тілімізде түгелге ж ақы н өнімді тәсіл есебінде о р н ы қ қ ан . Қ азіргі тілде өнім сіз қолданылатын кейбір қосымшалар о баста есім түбірге емесе етістік түбірге жалғанғандар. Есім түбірден сын есім жасайтын аффикстердің тарихи түрақтылығы бір жағынан сын есімнің сөз табы ретіндегі басты ерекшеліктерімен үштасып жатады. Егер туынды сын есім тек қана багынышты қызметте жүмсалса, сол сын есімге негіз болган зат есім түбір дербес те қолданылады. Соның салдарынан, сын есім мәнін туғызатын аффикс пен түбірдің жігі айқын ашылып түрады. Сын есімдердің дамуындағы адъективация мен трансформация. Етістік туынды сын есімдер басқа сөздерді меңгеруте, сол арқылы өзіне бағындыруға бейім. Бүл қүбылыс олардың этимологиясымен үштасып жатады. Соз таптарының ішінде әрі есім мәнін бере алатын, әрі етістіктер сияқты басқа создерді меңгере алатындар — қимыл есімдері, есімшелер. Қимыл есімдері бірде қүбылыс, әрекеттің аты есебінде қолданылса, бірде заттың сапалық сынын да білдіре алады. Қай магынада жүмсалса да, олардың басқа сөздерді меңгеру қабілеті жойылмайды. Есімшелер кобінесе сын, сапа мәнін беріп, сын есім қызметінде жүмсалады. Олар субстантивация арқылы гана зат есім мөніне ие болады. Қимыл есімдері мен есімш елердің бойынан кездесетін осы ерекшелік сол қалпында етістік туынды сын есімдерде қайталанады. Қазіргі тілде етістіктерден жасалған сын есімдер^деп танылып жүрген создердің коне жазбаларда өрі сын есім, өрі қимыл есімі, есімше мәнінде қатар қолданылуы да олардың генезистік бірлігін аңғартады. Бүл ерекш елікті ан ы қ байқау үшін кейбір фактілерге назар аудару мақүл. М. Қаш қари -қ, -г аффиксті создерді м а с д ар л а р т о б ы н а ж а т қ ы з у м е н қ а т а р , е с ім м ә н ін д е де қолданылғандығын ескертеді. Ол былай деп жазады: “Чығыл, қашқар, 231 арғу, барсаған, үйғы р ж әне жоғарғы Ч инға қарай орналасқан тайпалардың бәрі бүл мағынадағы істі істеушіні білдіретін есімшелерді бүйрықтан жасайды. Өткен ш ақ етістігінің қосымшасы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|