Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ды
орнына -қ, -г әріптері бар, яғни, қатаң айтылатын создерге -г, одан басқа жүмсақ сөздерген -г қосылады. -ч және -ы (-чы) қалпында қалады. Бүлардың тілінде бар -буйрық баргучы — істі істеушіні білдіретін есімше”.1 Көне түркі ескерткіштері тілін зерттеушілер де бірсыпыра аффикстердің өрі есім мәнінде, әрі етістік (қимыл есімі, есімше) мәнінде жүмсалатындыгын айтады. А. М. Щербак етістіктен жасалган есімдер алгаш қы кезде қим ы л есімдері не есімш елер түрінде үгынылғандыгын айтады. Олардың біразы соз жасау жүйесінің ескіруі салдарынан, біразы семантикалы қ трансформация жолымен зат есімдерге а у ы с қ а н .2 М ехдиханның “ М абани уллуғатында” -гур түлгалы создер осы ш ақ мәнін беретін есімше деп корсетіледі де, оган мынадай мысаддар келтіріледі: учгур (үшкыр), т.б.3 Осы түлганың қазіргі қазақ тіліндегі ушқыр, айтқыр, тапқыр тәрізді сын есімдер қүрамындагы -қыр аффиксінен ешбір озгешелігі жоқ. Сондай-ақ, коне түркі тілінде -еы, -гі (-қы, -кі) түлғалы қимыл есімдері келер ш ақ түлғасын жасаған. Осындай жайды, егер тарихи түрғыдан қарасақ, қазіргі қазақ тілінен де коруге болады. Қазақ тіліндегі баргым келді, баргысы келді тәрізді күрделі етістік түлғасына назар аударсақ, -гы түлгасының есім мәні козге түседі. Егер таза етістік түлғасы болса, ол I жақта -м, III жақта -сы түлғасын қабылдамаған болар еді. Бүл жерде бір ғана түлғаның екі түрлі грамматикалық мән алғандығы айқын. Бірінде (сын есімдер қүрамында) лексикализация процесіне үшырап, озінің бүрынгы ш ақ мәнін жогалтқанын корсек, бірінде күрделі етістік қүрамында) байыргы грамматикалық мәнін сақтап қалганын кореміз. М үның бәрі етістіктерден сын есім жасау байырғы тосіл, байыргы грам м атикалы қ салт еместігін дәлелдейді. Соз жасаудың бүл түрі тілдің тарихи даму барысында әр түрлі тілдік заңдылықтар негізінде ғана қалыптасқандыгын аңғартады. Қ и м ы л есім т ү л ғ а л а р ы н ы ң сы н есім м ә н ін алы п , к е й ін бірсыпырасының тіпті сын есім жасаудың онімді тәсіліне айналуының екі түрлі басты жолы бар. Олар: адъективация жэне трансформация қүбылыстары. 1 Қошгарий М. Девону луготит түрк. Ташкент, 1961, II т., 54—55-бет. 2 Щербак А. М. Грамматический очерк ... М.—Л., 1961, стр. 109. 3 Умаров 3. А. Грамматика староузбекского языка. “Мабани уллугат” Мирзы Мехдихана... АКД, Ташкент, 1967. 232 Қимыл есім түлғаларының сын есімге айналуының екі түрлі негізі бар: біріншіден, олар қимы л-әрекет атаулары болып үғынылады, екіншіден, есімдерге тән қосымшаларды қабылдап, есімдерше өзгере алады . Қ и м ы л е с ім д е р ін ің а д ъ е к т и в а ц и я л а н ы п , сы н есім ге айналуының тілдік негізі осы. Қимыл есімдерінің екі түрлі жолмен сын есімге айналатыны байқалады. Біріншіден, қимы л есімдерінің біразы, түбір де, аффикс те тілдің кейінгі даму барысында көнеленіп, өздерінің бүры нғы м агы н а -м ән е р ін е н айы ры луы салдары нан синтаксистік қолданыс барысында есім қызметінде түрақталып кеткен. Қазіргі қазақ тіліндегі жагымпаз (жақ етістігінен), жарамсақ (жара — етістігінен), буралқы, жинақы, оралгы (бурая, жина, орал етістіктерінен) өлі, тірі, сары, қызыл, жургіш, тапқыш, тапқыр тәрізді сын есімдердің пайда болуы осы процестің нәтижесі. Әрине, осылар түлғалас сөздердің бәрінің сын есімге айналу жолы бірдей емес. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|