Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -мсақ: -м
(қимыл есімі), -сақ (сын есім). Сын есімдердің жасалуындағы осы ерекшеліктер, негізінен күрделі сын есімдер қүрамында да коп озгеріссіз қайталанылады. Адъективацияланатын тіркестердің негізгі түрлері мынадай: соңғы компоненті есімше түлғалы етістік: қанішер, қаныпезер, аш ық райлы етістік: қырып сал, алып қаш (мүның алып қашпа дейтін варианты да бар), етек басты, бала басты (әйел), кун қақты, ат соқты (бүлардың қүрамындағы -лы аф ф иксінің варианты болмаса керек). Кейде б іры ң ғай м ән д е ай ты л ған (б ір ы ң ғай баян дауы ш ы ң ғай ы нда жүмсалған) етістіктер тіркесі де адъективацияланып, бірігіп кетеді: урдажық (үр да жық). Зат есім мен зат есім, сын есім мен зат есім тіркесі де адъективацияланады. Әдетте, мүндай тіркестердің бірінші ком п он ен ті екін ш і ко м п о н ен ттің м етаф орасы , эпитеті болып үғынылады: тасбауыр, сужурек (осының дүрысы зужурек емес пе екен?), безбуйрек, желаяқ, өркокірек, тоңмойын, арамтамақ, ақ көңіл, кең пейіл, ала коңіл, қам кәңіл, ақ журек, боз кеуде, ашкөз, ашық қол (адам ), ш оқпарбас, т.б. зат есім м ен зат есім т ір к е с т е р ін ің компоненттері грамматикалық дербестігін сақтағанмен, лексикалық бүтін болып үғынылып, күрделі сынды білдіреді. Мүндай тіркестер түгелдей адъективацияланады. Алдыңғы компонента сын есімдерден ж асалған тіркестердің соңғы — зат есім ком поненті алдыңғы компоненттің мағынасына үласады. Есімдерден қүралган, бірінші компоненті екінші компоненттің субъектісі, ал екінші компонент оның продикаты сияқты үғынылатын, предикативтік қатынасты білдіретін тіркестер де бүтіндей адъективацияланып, күрделі сын есімдерге айналады. Мысалы, басы бос (әйел), алды кең (кісі), қолы бос (кісі), қолы ашық, жузі жылы (мүның жылы жүзді дейтін варианты бар), тусі жылы (кейде заттанып, тусі жылыдан туңілме түрінде де айтылады), қарны тоқ, қарны аш, тілі майда, козі ашық, көңілі ояу, жузі сынық, т.б. Бүлардың қайсысы да бастауыш-баяндауыш болып қүралган, қолданылу барысында адъективацияланып, сын есім мәніне ие болған. 236 Шырай формалары. Сын есімнің ш ы рай мәні редупликация жолымен жэне сын есімдерге — рақ, -лау аффикстері жалғану арқылы немесе сын есімдердің алдынан тіркес айтылатын арнаулы сөздер арқылы беріледі. Тарихи түрғыдан осы аталған тәсілдердің қайсысы да жаңа қүбылыс емес, коне дәуірден-ақ орнығып қалған жүйе. Коне түркі ескерткіш терінің материалдары осыны дәлелдейді. Солай дегенмен де, олардың таралу шегі бірыңғай емес. Орхон-Енисей жазбаларында редупликация қүбы лы сы , со н д ай -ақ, аффикстер арқылы шырай мәнін беру үшырамайды. Бірақ бүл тәсілдер үйғыр жазбаларында, Манихей ескерткіштерінде бар. С. Е. Малов үйғыр ескерткіш терінің грам м атикалы қ көрсеткіш інде -рақ афф иксін корсетеді де, оған артуқрақ созін мы салға келтіреді.1 Кейінгі дәуірлерге қатысты ескерткіштер тілінен осы күнгі белгілі тәсілдердің барлығы да қолданыс тапқан. М. Қ аш қари создігінде мынадай фактілер бар: “эп //еп //а п — күшейте айту комекшісі, бір нәрсені оте асырып мақтаса, эп-эггу нең — оте жақсы нәрсе дейді. Өте ақ, аппақ н әр сен і а п -а қ дейді. У п //у п — рең ж ай ы н д а қ о л д ан ы л аты н күшейттіргіш комекшісі: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|