Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ша, -ше, семізше, толықша, арықша, узьшша, қысқаша, сурша,
т.б. Осы түлғада, осы мәнде зат есімдер қүрамында да кездеседі: қурықша, таяқша, қуманша, кітапша, т.б. Сын есімдер қүрамында келіп, сапаның толык еместігін, бәсеңдігін білдірсе, зат есімдер қүрамында “колемі шагын, кішкентай, үлкен емес” мәнін береді. Осы аффикспен қулыншақ, келінш ек зат есім дерін ің қүрам ы ндағы — шақ, -шек аффиксін де салыстыруға болады. Екеуі де “колемі жагынан ш агын” мәнін береді. 1 Щербак А. М. Методы и задачи этимологического исследования аффиксальных морфем в тюркских языках. “Советская тюркология”, 1974, 1. 2 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. Стр. 106—107. 238 Кейбір сын есімдерге (-дақ, -дек, -тақ, -тек) аффиксі жалғанып, сапаның бәсеңдігін, толық еместігін білдіреді: жеңілтек, т.б. Осы аффикс, сонымен қатар, зат есімдерді сын есімдерге айналдыру тәсілі болып та жүмсалады: қумдақ, тастақ, муздақ, т.б. Бүлардың түбірі -қум, -тас, -муз — зат есімдер. — дақ жүрнағы зат есім түбірге “соған үқсас, сол сияқты ң м әнін үстейді. Бүл жерде тагы да сапаның бәсеңдігі, жетімсіздігі көрінеді. Айналып келгенде, тағы да бір ғана аффикстің екі түрлі семантикалық қызметі, бірақ бір ғана мағынасы көрінеді. — дақ аффиксі осы мағыналық ерекшеліктері түрғысынан сын есім жасайтын — дай афф иксіне синоним: тастақ-тастай , қумдақ-қумдай, т.б. Екеуінде де үқсастыру, орайластыру мағынасы басым. Мүндай мағына орайластығы олардың генезистік бірлігінен ғана туады. Түркі тілдерінің даму барысында, сондай-ақ, түркі тілдері арасында да г//г, й ауысуы бар. Қазіргі қазақ тілінде осы сәйкестіктің екеуі де сақталған. Сонымен бірге, бірсыпыра сөздер қүрамында сөз соңындағы -г, -г-нің қатаң -қ, -к дыбыстарына ауысуы да бар. Келтірілген сөздер қүрамында сондай ауысу байқалады. Қолданылу жиілігі мен өнімділігі түрғысынан — дақ түлғасы негізінен оңтүстік- батыс түркі тілдеріне тән де, -дай түлғасы солтүстік-батыс түркі тілдерінің ерекшелігі. Қ азақ тілінде — дақ аффиксінің азын-аулақ сөздер қүрамында ғана кездесуі соны дәлелдейді. -дақ аффиксімен үялас аффикстің бірі көбінесе фольклорлық шығармалар тілінде кездесетін, қазір архаизмге айналып кеткен — дайын: қуландайын, батырдайын, т.б. Орта ғасыр жазбалары тілінде — дайын//-дейін аффиксі үқсастыру, шендестіру мәнінде қолданылған. Түбірдің соңғы дыбысымен үндесудің нәтижесінде әр түрлі тідцерінде қосымшаның басқы дыбысы бірде —л, бірде -д пішінінде қалыптасуы мүмкін жай. Қ азақ тілінде, онда да ауызекі сөйлеу тілінде —дайын, - дейін түрінде орны ққан. Бүл қүранды афф икстің алдыңғы элементі -д а й (дагУдай), соңғы элементі көне қүралды қ септік қосымш асы (-ін, -ын). Көне түркі тілінде сын-сапаның артықшылығын, толықтылығын білдіру үш ін сын есімдер алды нан арнаулы күш ейткіш сөздер тіркестіріліп айтылған. Ондай сөздердің негізгілері мыналар: ән, ан (ен), аныг (анық), йиг (ең), беду к (өте), джым (шым, шымқай), дум (тым, аса). Осы жол, яғни, арнаулы күшейткіш сөздер арқылы сын есімнің интенсив түлғаларын жасау тәсілі, кейінгі түркі тілдерінде де, соның бірі қазіргі қазақ тілінде де әбден орнықты. Көне түркі тілінде қолданылған жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|