Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| бір, ики
(екі), уч (үш), төрт, дөрт (төрт), бичи, бечи (бес), алты, йити, йети (жеті), секиз (сегіз), тоқуз, он, йигирими, йегирми, отуз, қырқ, мин, бин (мың), түмен (он мың), сиітмыш (алпыс), елиг (елу), йетміш (жетпіс), т.б. Сан есімдердің негізгі тобы — бірден онға дейінгі сандарды білдіретін сәздер. Р ам стед тің ал тай тіл д ер і ф ак т іл е р ін сал ы сты р у ар қ ы л ы топшылауларын келтіре кетудің артықтығы жоқ. Ол мынадай ой айтады. Бір сан есімінің арғы негізі монғолдың бүрі “барлығы, бәрі” дейтін созі, осы реш ен қазіргі қазақ тіліндегі бір созі мен бәрі созінің арғы тегі бір, бір ғана түбірдің екі түрлі дыбысталуы деп қарау керек болады. Бүған мынадай негіз бар: ерін дауыстыларының қысаң дауыстыларға ауысуы түркі тілдерінің қалыптасу барысында кездесетін қүбылыс (е-і, ү-і). Оның үстіне, түркі тілдерінің кейбірінде бір созі і дауыстысымен емес, е дауыстысымен ғана айтылады. Мысалы, башқүрт: бер, хакас: пер, т.б. Соған қарағанда, монғолдық бүрі, түркілік бәрі, бір - үялас түбірлер, олар әрі екі түрлі дыбысталған, әрі екі түрлі мағына алған (бәрі, бір). Екі — сан есімінің арғы түбірі мағынасы көмескеленіп кеткен екі созі болу керек және сол екінді созімен түбірлес деп қарайды. Рамстедт ол түбірдің алгашқы мәні еру, ілесу деп қарайды. Екінді созі, бүған қарағанда мынадай элементтерге бөлінсе керек, ек-ін (қимыл есім түлғасы) —ті. Бес (кейбір тілдерде беш) сөзі қол м ағы насы ндағы “б іл е к ” созім ен үялас дейтін пікірді басқа да зерттеушілер қолдайды. Егер осы этимологияны жобаға соғады деп қарасақ, онда соз түбірі о баста беш не біл түрінде емес, пел түрінде айтылса керек. Чуваш тілінде пеллек “бес” мәнін береді. Л~ш сәйкестігі монгол тілдері мен түркі тілдерінің арасында ғана емес чуваш тілі мен басқа түркі тілдерінің арасында да кездесетін қүбылыс. Қазақ тілінде бес созі бүтін қол мәнінде де жүмсалады. Алты, жеті сан есімдерінің арғы негізі ал және же байырғы етістіктері болуы керек. —ті генезистік жағынан қазіргі тілдерде жедел откен ш ақ түлғасын жасайтын — ды қосымш асының ескі түркілік варианты. Ескі түркі тілінде лт дыбыс тіркесі өдеттегі норма ретінде кездесе беретіні мөлім. Сол ізбен, откен шақ қосымшасы —ты түрінде де дыбысталған. — ды (немесе —ты) таза етістік түлғасы емес, о баста 242 да қимыл есім мәнін бергені айқын. Сонда алғаш қы қалыптасу дәуіріне алты сан есімі алынған, алынушы немесе бөлінген (саусақ) мағынасында жүмсалған да, жеті сө^зі жейтін, үстайтын (саусақ) мағынасында жүмсалса керек. Қолданылу процесінде зат атауы оның орналасу ретін білдіретін сөз есебінде қалыптасуы ықтимал. Оған мынадай қосымша жағдай да бар: алтыншы саусақ қашанда екінші қолдың біріншісі де, жетінші саусақ (қазақша: сүқ қол) тамақ жеуде, үстауда ең ыңғайлы, икемдісі. Осы саусақтың қазақ тіліндегі екінші аты да сол икемділігіне, қызметіне қарай қойылса керек. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|