Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| уп уруң —
оте ақ, аппақ (чығылша)” (1. 70). Тіл дамуының барысында редупликация тәсілінің пәлендей үлкен озгеріске түскені байқалмайды. Қ айталанаты н буынның соңғы дыбысы кобінесе, қазіргі қазақ тіліндегі сияқты, қатаң дауыссыздарға бітеді. Алайда А. М. Щ ербактың зерттеулеріне қарағанда, кейде қайталанатын буында -м, -б дыбыстары да үшырасады. Бірақ мүндай ауытқулар бір тіл қүрамында болатын дауыссыздардың ауысуы емес, әр тілге тән фонетикалық ерекшеліктермен байланысты.2 -б дыбысының қолданылуы, М. Қашқари ескертпесіне қарағанда, қыпш ақ тіліне де тән болган. Дегенмен, қазіргі қазақ тілінде редупликация қүрамында мүндай қүбылыс байқалмайды. -рақ аффиксі коне түркілік ескерткіштер тілінде де негізгі сын есімдерге қосылып сапа, сынның салыстырмалы артықшылығын не белсенділігін білдірген. X—XIII ғасыр жазбалары тілінде де бүл аффикс осы мәнде айтылған. Кейде зат есімдерге де жалғанған.3 Зат есім дерге ж алғану ф актісі қ а з а қ тілін де си р ек те болса үшырасады: бсиіа-рақ. Бүл аффикстің әуелгі негізі “әрең ” мағыналы шылау соз. Тува тілінде ақ арақ (ағырақ), көк арақ (когірек), сарыг 1 Малое С. Е Памятники древнстюркской письменности. М.—Л., 1951, стр. 194. 2 Щербак А. М. Грамматический очерк языка тюркских текстов. М.—Л., 1961, стр. 114. 3 Исхаков Ф. Г., ПалтбахА. А. Грамматика тувинскою языка. М., 1961, стр. 186. 237 арак, (сарырақ), т.б. -рақ аффиксінің әуелгі сыпаты да осындай болса керек.1 Қазақ тіліндегі (басқа да қы пш ақ тілдеріндегі) -рақ- фузияда екі дауысты дыбысының тоғысуы нәтижесінде келіп шыққан. Шамамен мынадай жолды өткен: жақсы +арақ >жақсы-ырақ >жақсы-рақ. Қазіргі қазақ тілінде сапаның бәсендігін, әлсіздігін білдіретін аффикстер бар. Олар да негізінен сапалық сын есімдерге қосылып, әлгіндей мағына туғызады. Алайда бүл аффикстер аздаған создерге гана жалғанады. Сондай аффикстің бірі -қыш (~гыш)\ саргыш, қызгыш. Осы аффиксті -гыл аффиксімен (бүл да осыған үқсас мән береді) салыстырғанда, алдыңғы элементтері бірдей де (-ы,-гы), соңғы элементтері ғана әр түрлі (-ш, -л). Бүған қарағанда, -гыш қүранды аффикс (гы-ш). Алдыңғы элемент қимыл есім түлғасы да, соңгысы соған қабаттасқан есім жасайтын қосымша -гыл аффиксін -гылт - гылтым (саргылтым, ақш ылтым) аффикстерімен орайластыруға семантикалық негіз бар: екеуі де сапаның бәсендігін, солғындығын білдіреді, бір-бірінен лекси калы қ мағына ж ағынан да, қолдану жағынан да ешбір ерекшеленбейді. Х ІІІ-Х У ғасыр жазбаларында осы ларға ү қ сас, осы м әнде қолданы лған -гул, -гул, -л, -мтул аффикстері қолданы лған. Қ азақ тіліндегі -гыл, -гылт, -гьигтым аффикстері солардың фонетикалық озгеріске (-лм) түскен варианты. Бүны олардың мәндестігі ғана емес, қ азақ тілінде азғана сөзге жалғанып қолданылатыны да дәлелдейді. Саргылт, қызгылт деп айтқанмен, осы аффикс көк, жасыл сын есімдеріне жалғанбайды. В. К отвич -гылтым а ф ф и к с ін м он гол тіл ін д егі осы м ән д ес қосымшамен орайлас, олардың аргы негізі монгол тілінде сақталған мету (үқсас, орайлас деген мәнді білдіреді) сөзі болуы керек дейді.2 С апасы нны ң әлсіздігін, бәсеңдігін көрсететін аф ф икстің бірі: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|