Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

жалғану арқылы туынды сын есім жасалады. Салыстырыңыз: 
-өт-
ім-ді, бат-ым-ды, тат-ым-ды, тарт-ым-ды, шыда-м-ды, жарас-ым-
ды, бол-ым-ды.
Осы сөздердің екінші түбірлері қазіргі тілде жеке де 
қолданылады: 
татым, отім, тартым, іиыдам,
т.б.
-
малы
, -
мелі:
аффикстің алғашқы бөлігі —
ма
етістік түбірден есім 
жасайтын аффикс қызметінде көне түркілік жазбалар тілінде де бар. 
Күрделі аффикс қүрамында да сол мәнінде, сол қызметінде: 
жылжы-
ма-лы, бур-ме-лі, жап-па-лы, қубыл-ма-лы, салыс-тыр-ма-лы, айны-
ма-лы, қондыр-ма-лы,
т.б. Бүлардың бәрінің де алғашқы түбірі етістік 
болса, екінші түбірі зат есім, сол зат есім ғана —
лы
аффиксі арқылы 
сын есімге айналған. Мағыналық идея түрғысынан бүлар да алдыңғы 
топпен орайлас —
улы, -улі.
Бүл аффикстің алғашқы компоненті түйық 
етістік жасайтын қосымша. 
Жаю-лы, санау-лы, буктеу-лі, буру-лі, ою-
лы, жегу-лі, жазу-лы,
т.б. Осы тәріздес сын есімдердің барлығы да
—
лы
аф ф и сін ің
-у
түлғалы тү й ы қ етістіктерге (немесе қимы л 
есімдеріне) жалғануы арқылы жасалған.
-імтал, -ымтал: -ым
осыдан бүрын әңгіме болған, таза етістік 
түбірге қосылып қүбылыс пен зат атауларын жасайтын аффикс. 
Сондай түбірге барып жалғанып, осы есім жасайтын аффикс 
-тал:
сезім-тал, уг-ым-тал,
т.б. 
-тал
аффиксімен келетін сын есімдер 
тілімізде коп емес. М үның озі осы аффикс сырттан, басқа тілдерден 
енбеді ме екен дейтін ой салады.
-мсақ, -мсек ( - ымсақ, -імсек)
аффиксі де 
-м
түлғалы есімдерге 
сын есім жасайтын 
-сақ, -сек
аффиксі жалғану арқылы күрделенген: 
жара-м-сақ, кел-ім-сек, сура-м-сақ, тіле-м-сек. -сақ
аффиксі қазіргі 
тілде онімді қолдан ы лм аған м ен тарихи түрғы дан есім түбірге 
жалғанып, сын есім жасаған қосымша. Бүл аффикс туралы, жалпы 
осы тәрізді сын есімдер туралы Махмуд Қаш қари былай деп жазады: 
“Бір іс істелместен бүрын, сол істі орындау ниетінде екенін білдіретін 
сын есімдер (сифат). Бүндай сын есімдер етістіктің бүйрық райынан 
жасалмайды, соз соңы на жуан сөздерде және қүрамында 
қ
бар 
сездерге 
-гсақ,
жіңішке создерде және қүрамында 
к(г)
бар создерде 
де 
-гсек
қосылып жасалады.
-бар
бүйрығының істі істеу мәніндегі сын есімі 
бары-гсақ. Ол евге
барыгсық —
ол үйге баруды іске асырушы — орындаушы... 
Ол беру
келігсек ерді —
ол бүл жерге келуші еді, келе беруші еді... 
Ол тавар
терігсек
— ол малды жинаушы, жинамақшы... Есімдер арқылы да 
бір мағынаны аңғартпақш ы болғанда, кісіні сол созбен бағалауы 
мүмкін. Сондықтан, 
ол ер ол таварсақ —
ол кісі мал жинағыш, малды 
дос түтушы (малхор). 
Буурагут от ерсек -
ол әйел ер кісіге үйір, ер
228

кісімен айналысқыш. Бірақ есімдерден жасалуда 
-г, -г
әріптерінің 
маңызы ж оқ”.1 Қашқари айтып отырған екі түрлі жай назар аударуды 
керек етеді. Біріншіден, Қаш қари мүндай сын есімдер етістіктің 
бүйрық райынан жасалмайды деп ескертеді. Бүл қағиданы қазіргі 
ғылыми түрғыдан таза етістік түбірден жасалмайды деп қана түсіну 
мүмкін. Екіншіден, есімдерге жалғанғанда, 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: