Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| жырақ
сын есімі солардың варианты. Ал қашық созінің қазіргі тілдің өзінде қаш етістік түбірінен жасалғаны түсінікті қажет етпейді. (-ыл, -іл) -л. Әбден конерген, сондықтан жаңа создер қүрамынан үшыраспайтын афф икстің бірі осы -ыл аффиксі: қызыл, жасыл, батыл, т.б. Қазіргі тілде де, коне тілде де қызыл сын есімімен түбірлес мынадай создер бар: қыз, қыздар, қызу барлығына ортақ түбір -қыз. Жасыл созін коне тү р кіл ік йаш (ж ас, кок: ко к ш оп) созім ен салыстыруға болады. С. Е. Малов мынадай мысал келтіреді: йаш йі — шөп же (386). Соған қарағанда жасыл созінің қүрамында да жас-ыл деп қарауға болады. Ал батыл , жеңіл создері бат, жең және —л аффиксінен қүралғандығы айқын. Түгел сөзі де осы аффикс арқылы қалыптасқандар тобына жатады. Коне түркі ескерткіштерінде туге “бітіру” мөнінде айтылған. Мүны қ азақ тіліндегі тугесу, түгендеу етістіктермен салыстыру керек. Сын есімдердің бір болігі (-ын, -ін) -н аффиксті болып келеді: бутін, жатын, жегін, узын, т.б. Бүл сөздерді бут, жат, жатық, жек, жегу, узақ, уза, буткіл сәздерімен салыстыру олардың о баста қүрама екендігін корсетум ен бірге, қи м ы л есім стади ясы н да бастан өткізгендігін көрсетеді. А. Н. Кононов Дениге сүйеніп, бүл аффиксті -қын (-қан) аффиксінің әзгерген түрі деп қарайды .1 Етістіктен жасалған деп қаралатын сын есімдердің үлкен бір тобы етістік түлғалы, сол мәнде қолданы лудан сын есімге ауысады. Бүлардың қүрамындагы аффикстердің едәуірі қазіргі түркі тілдерінде етістіктердің модификациялық тәсілі есебінде еркін қолданылады. А лай д а сы н е с ім ге а й н а л ғ а н с ө з д е р қ ү р а м ы н д а к о н е р іп , лексикализацияланып, әздерінің бүрынғы мәнінен айьфылып қалған. Сонымен, мүндай сын есімдердің алғашқы түбірі өзінің байырғы лексикалық мағынасын жоғалтпаса да, аффикс өзінің байырғы грамматикалық мәнінен айырылған. (~Р> -ір) ~Р түлғалы сын есімдер: букір, жумыр (осыдан барып жүмырық - зат есім), шымыр, обыр. Бүл сөздердің бастапқы түбірлері бук, бугу, жум, жуму, -р аффиксі қазіргі түркі тілдерінің біразында (Анатолий түріктері тілінде, т.б.) -ыр түріндегі есімше қызметінде 1 Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М. — Л., 1956, стр. 151-152. 15-16 225 қолданылады. Кейбірінде (мыс, азербайжан тілінде) -ар мен -ыр арасында грамматикалық мән түрғысынан айырмашылық та бар. Қаш қари сөздігінде, басқа да бірсыпыра ескерткіштер тілінде бүл аффикс -ыр (қы саң дауыстымен) түрінде үшырасады. -мыс (-міс, ~мыш, -міш) аффиксті сын есімдер: жасамыс, алдамыш, қартамыш (кісі), т.б. Мүндай түлғалы сын есімдер көп емес. Бүлар турмыс, болмыс тәрізді зат есімдермен түлғалас. — мыс (-мыш) морфемасы қазіргі кейбір түркі тілдерінде өткен шақты білдіретін есімше түлғасы. -қын, ( -кін, -гын) түлғалы сын есімдер көп емес: қашқын, тосқын, шапқын (шапқыншылық кез), жойқын, қугын, тутқын, босқын, т.б. Осы түлғалас (қы н аф ф иксім ен қалы птасқан) зат есімдер де бар. А. Н. Кононов бүны -қан (-ган) есімшелік түлғаның фонетикалық варианты деп қарайды. Оның айтуынша, Анатолий түріктерінің тілінде бүл түлға жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|