Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ескі-усқы, ілкі-игі
создері сондай. Бүлардың қүрамынан -қы ажыратылғанмен ес, ус, іл, и дейтін дербес ай ты латы н түбір со зд ер ж о қ . -қы , Р ам стедт п ен К отви чтің зерттеулеріне қ ар аған д а, бүкіл алтай тобы нда қолданы латы н аффикстердің бірі. Котвич, бүнымен қоса, -қы аффиксі -қын, -қыш, -қур аффикстерінің қүрамына енген деп есептесе,1 Э. В. Севортян бүл ж үрнақты ң бастапқы мағынасы (исходное значение) колем, кеңістікке қатыстылықты білдіру деп қарайды.2 -қы а ф ф и к с і а р қ ы л ы ж а с а л ға н к ү р д ел і тү л ға -н ікі. Бүл аффикстердің алдыңғы болігі соңғы элементі (//) түсіп қалған ілік ж алғауы : н ы (ң )+ к і+ н ікі. Қ а з а қ тіл ін д е бүл а ф ф и к с т ің д, т ды бы стары нан басталаты н да варианты бар: -дікі, -тікі. Бүл дыбыстардан басталатын варианттардың орнығуы -нікі варианты қалыптасқаннан кейін түбір мен қосымш а шегінде болған қайтара ассимиляцияның нөтижесі. -сыз, (-сіз) Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, барлық белгілі ескерткіш тер тілінде есім түбірден сын есім ж асайты н өнімді қосымша: білігсіз қаган (білімсіз хан, тузсіз (дүрыстықсыз), ідісіз 1 Котвич В,, Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 62. 2 Севортян Э. В. Аффиксы именного словообразования... М., 1966, стр. 153. 220 (иесіз), ашсыз (ассыз), тутунсіз (түтінсіз), баіисыз (бассыз) — МҚ: айыпсыз (айыпсыз), аңсыз( ойсыз, семізсіз), атасыз (атасыз), бурынсыз (мүрьшсыз), коруксіз (көріксіз) — КК. -сыз аффиксі өзінің шығу тегі жағынан -сар аффисімен үялас. Р — з сәйкестігі жалпы алтай тілдері арасында ғана емес, түркі тілдерінің өз арасында да бар. Коне түркі (Орхон-Енисей) ескерткіш терінде кездесетін -сыра (қағансы ра - қан сы з қалу) қосымшасы осы үядан тараған. Н. А. Баскаковтың зерттеулеріне қарағанда, -сыз аффиксі қүранды, екі түрлі аффикстің біріккен түрі -сы және -з элементгеріне болінеді.1 ~з болымсыздықты білдіретін арнаулы қосымша да, -сы актив субъектіні білдіретін қосымша. Бүл аласы, бересі (бес бересім, алты аласым жоқ) создерінің қүрамындағы -сы қосымшасы мен этимологиялық жағынан бірдей болып шыгады. Болымсыздықты білдіретін — з қимыл атауын жасайтын қосымшаның (- сы ) үстіне жалғанып, бірігіп бір гана аффикс дәрежесіне жеткен. Бүл қосымшамен негіздес аффикс -сыра. Қансыра, су сыра төрізді создер қүрамындағы -сыра аффиксі де қүранды, үш түрлі элементтен қүралған - сы-ра-а . -сы аффиксі есімдерден етістік жасайтын қосымша. Бүл қосы мш а сусы, адамсы, білгішсі, ақылдымсы тәрізді сөздер қүрамында үшырасады. Ал -р элементі -сыр аффиксінің қүрамындағы -р -м ен бірдей, яғн и есім ш е ж асаған а ф ф и к с . Қ о сы м ш ан ы ң конеленуіне байланысты бүлардың үстіне етістік жасайтын —а қосылып, күрделенген: қансыра — қанды жогалту, баласыра — бала жоқтықтан азап шегу, балалы болуга умтылу, т.б. Бүл түлғалы етістіктер заттың, белгінің, қасиеттің жоқтығына (болымсыздық) байланысты ғана қолданылады. Қысқасы, тарихи түрғыдан сын есім жасайтын жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|